تاربيە تال بەسىكتەن داريدى.
ەرتەرەكتە اتا-بابالارىمىز «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەپ ونەگەلى وسيەت ەتكەن. ۇلى دالانىڭ قارىس قادام جەرىن بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ بىزگە ميراس ەتىپ قالدىردى. ەندەشە قازاقتىڭ «بالا بەلدە، ايەل جولدا» دەيتىن وسى ءبىر ءسوزىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە عوي دەپ ويلايمىز. «وتان وت باسىنان باستالادى» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. جالپى، قازاق ءوزىنىڭ ءار بالاسىنا سىناي قاراعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە تۇران دالانى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن اتا-بابالارىمىز وتباسى تاربيەسىنە ەرەكشە ىقىلاسپەن كوڭىل بولگەنىن تاريحتان بىلەمىز.
باستاۋىن عۇن مەن ساقتان، تۇركى مەن قىپشاقتان الاتىن ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەرلەرمەن جاسالىپ، قۇرىشتاي قۇيىلىپ، ءبىرتۇتاس ەل بولىپ عۇمىر كەشكەن. التىن اسىقتاي ەرلەرىمىزدىڭ ارقاسىندا، التايدان باتىس ەۋروپاعا دەيىن، مىنا شەتى ءۇندى-قىتاي تۇبەگى مىسىر، ءبارى دە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ بيلىك ەتكەن جەرلەرى. ءبىز ءبىر عانا تاريحتىڭ بولىگىن ايتا كەتۋدى ءجون سانادىق. سەبەبى تاريحقا بارماي، بۇگىنگىنى ايتۋ ابەستىك بولار. قازاق حالقى عاسىرلار بويى ەر-ازامات امان بولسىن، "ەر - ەلدىڭ قورعانى" دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. جاۋگەرشىلىك زاماندا ەر-ازاماتتاردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى ۇرىسقا كەتىپ، كەيبىر ءۇيدىڭ ءتۇتىنى سول كۇيى تۇتانبادى. سوندىقتان دا، بولار "ون ۇشتە وتاۋ يەسى" دەپ ەر بالانى وتاۋدىڭ ەگەسى ساناعان. اكەسى مەن اعالارى مايداندا وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان امان كەلەر، بالكىم، سوندا ءجۇرىپ ەلى ءۇشىن شەيىت بولار، ءبىراق ارتىنا باس قىلىپ ەر بالانى قالدىرىپ وتىرعان ەكەن. قازاقتىڭ بالا تاربيەلەۋ ۇعىمى دا ەرەكشە. ۇلكەندى سىيلاۋ، ەر ادامنىڭ الدىن كەسپەۋ، بارلىعى بۇرىننان كەلە جاتقان قازاقى تاربيەنىڭ ارقاسى. «اكە تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن، ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك-تى. ون ءۇش جاسىندا وتاۋعا ەگە بولعان ۇل وسە كەلە اتتىڭ جالىندا ويناپ، تاقىمى بەكىپ، جار ىزدەپ، جاۋعا شاۋىپ، ەل-جۇرتتان الشاق كەتىپ، ءوز بەتىنشە قام قىلىپ، ءتۇبى اكە-شەشەنىڭ اق باتاسىن الىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باسقان. ءدال وسى ىزگى جولدى وزىنەن كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونەگە ەتىپ ۇيرەتە بىلگەن. كەرەك بولسا، شارشى توپتا قامىقپاي دوداعا كىرىپ، ەلدى اۋزىنا قاراتقان شەشەن-بيلەر، اقىن-جىرشىلار - بارلىعى دا ءبىزدىڭ توپىراقتىڭ تۇلەگى دەمەكپىن. اكەنى قۇرمەت تۇتقان، ۇلكەندى سىيلاعان، ۇلكەندەرى دە وسى قۇرمەتكە لايىق بولا بىلگەن. حالقىمىز ەر ادامداردى قۇرمەتتەپ، قادىرىنە جەتكەن. ەر ادامنىڭ باۋىرمالدىعى تۋرالى ايتا كەتۋدى ءجون سانادىق.
بۇرىنعى وتكەن زاماندا ءبىر ەلدىڭ پاتشاسى مەن ءۋازىرى بولىپتى. اعاسى پاتشا، ءىنىسى ءۋازىر بولعان كورىنەدى. ەكەۋى بىر-بىرىنە باۋىرمال، ءىسى مەن ءسوزى ۇنەمى ءبىر جەردەن شىعىپ، ەلى ايرانداي ۇيىپ وتىرادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ارالارىندا ايەلدەرىنىڭ اسەرىنەن داۋ شىعىپ، بىر-بىرىمەن قاتىناسىن ۇزەدى. اعاسى جيىن ىستەسە، ءىنىسى قاتىسپايدى، ءىنىسى جينالىس قىلسا، اعاسى كەلمەيدى. وقيعانىڭ ارتىن كۇتتىرمەي، ءىنىسى حان ورداسىنا ەلشى جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراسىن دەپ ايتىپ جىبەرەدى. بۇنى ەستىگەن اعاسى اشۋلانىپ ەلشىنى قۋىپ جىبەرەدى. ەكىنشى مارتە كەلگەنىندە: "ەندى كەلەر بولساڭ، سەن ەلشىنىڭ باسىن قامالدىڭ باسىنا ءىلىپ قويامىن"، - دەپ قايتارادى. بار جايتتى ىنىسىنە ەلشى بايان ەتەدى. سوندا ءىنىسى ەلشىنىڭ قولىنا ءبىر اۋىز ءسوز جازىلعان حاتتى بەرىپ: "ءۇن-تۇن دەمەستەن پاتشانىڭ قولىنا ۇستات"، – دەيدى. حاتتى وقىعان حان ەرىكسىز كوڭىلى بوساپ، ەسىك الدىندا تۇرعان ءىنىسىن قۇشاقتاپ، كەشىرىم سۇرايدى. ول حاتتا: «كىمدە-كىم ءبىرىنشى بولىپ كەشىرىم سۇراسا، سونىڭ تابانى جۇماققا ءبىرىنشى تيەدى»، – دەگەن ەكەن.
بۇگىندە قازاق قىزىنىڭ ءقادىرى قانشالىقتى ءوز دەڭگەيىندە؟ بۇرىنعى انالارىمىزدىڭ اق جاۋلىعىنىڭ قاسيەتىنە جەتىپ ءجۇرمىز بە؟ قىزدى قىرىق ۇيدەن تيۋ، قىز بالا - بولاشاق انا دەپ اسپەتتەپ، ونى وڭ بوساعادا ۇستاۋ، ءبارى كەلەشەك ءبىر ەلدىڭ حانىمى بولادى دەگەن نيەتپەن جاسالاتىن ىرىم-تيىمدار بولسا كەرەك. حالقىمىز، اسىرەسە، ايەل ادامدى ءۇيدىڭ ۇيىتقىسى ەسەبىندە كورىپ، ءار شاڭىراقتىڭ شايقالماي، مىزعىماي بەرىك تۇرۋىنا ىقپال بولادى دەپ ەسەپتەگەن. زامانىنا قاراي ايەلى دەمەكپىز. جاڭا ءسوز باسىندا بۇرىنعىلار جايلى ءسوز قوزعاپ ۇنەمى ۇيىتقى، بىرلىك ساقتاۋشى وتتىڭ ەگەسى، اياۋلى انا دەپ اسپەتتەپ، جىك-جىككە ءبولىپ قاراستىردىق. ەندى، وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، وسى كۇنگىلەر سول بۇرىنعىلاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ، اۋاسىن جۇتپاسا دا، ءسال كەيبىر مۇسىلمان حالىقتارى ىسپەتتى ءوز ءداستۇر-سالتىن ساقتاپ، ۇرپاق ىزگىلىگى جولىندا بارىنشا جانىن سالىپ ءجۇر مە؟ ءيا، ءقازىر بىزدە مىناداي ءبىر جەڭىل سىلتاۋ شىققان. بارلىعىن كۇندەلىكتى كۇنكورىسكە جابا سالامىز. ول، ارينە، «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىنداعى وي. دۇرىس-اق، اقشا تاپپاساق، اش قالاتىنىمىز بار، سوندا ءبىز كۇندىز-تۇنى اجەتىمىزدى وتەۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز بە، الدە قالاي؟ ول ۋاقىتتا دا جاۋگەرشىلىك زامان بولعان، سوعىستا شەيىت كەتكەن ەر-ازاماتتارىنان ايىرىلىپ قارا جامىلسا دا، وتباسىنىڭ ءتۇتىنىن وشىرمەي، ءتۇزۋ شىعۋىنا، بالالارىنا باس بولۋعا ءومىر-باقي ەڭبەك جاسايتىن. ايەل تەڭدىگى دەگەندى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ ەۋروپادان باستاۋ الىپ، كەشەگى لەنين قۇرعان وكىمەتتىڭ تۇسىندا XX عاسىر ايەلدەرىن بارىنشا كوتەرمەلەدى. ءبىراق، انتي-مۇسىلماندىق باعىتتا بولدى ەمەس پە؟ ايەلدەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋ - ولار، تىپتەن، ەر ازاماتتان دا ارتىق دەگەن جالعان، اسىرەسە، تۇركى جۇرتىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرۋ ماقساتتا جاسالعان جىمىسقى ساياسات ەدى. وسى قارقىن بۇگىندە ءورشىپ، ەر-ازاماتتان ارتىق دەيتىن ۇستانىم لاۋلاپ تۇر. ءبىز بۇل سوزىمىزبەن كوپكە توپىراق شاشقىمىز كەلمەيدى. ءبىراق كوزگە ۇرىپ تۇرعان شىندىق وسى. بالكىم، ءبىر زاماندار ءوتىپ، بۇل دا تۇزەلەر، تۇزەلگەندى كوز كورەر.
بالا جاس شىبىق سەكىلدى... قازاق قاشاندا ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە نازار سالىپ قاراعان. بۇرىنعى بيلەر «قاراعايدىڭ قىرىق بۇتاعى بولسا دا، بىرەۋى عانا ساپتاياق، قالعانى يتاياق بولادى» – دەپ ايتقان ەكەن. ھاكىم اباي ايتپاقشى، «ادامنىڭ ادامشىلىعى – اقىل، عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى». بۇگىندە بالانى ەڭ اۋەلى اقىل مەن عىلىمعا، جاقسى مەن جاماننىڭ نە ەكەنىن ۇيرەتىپ وسىرۋدەمىز بە؟ ولار اقىلدى، ءبارىن وزدەرى بىلەدى، وز-وزىنە جاعداي جاساي الادى دەيدى. "ەگەر ءسىز اعاش ەگىپ، ونى قاراۋسىز، جان-جاعىن قوپسىتپاي، تۇبىنە سۋ قۇيماي وسىرسەڭىز، ول بەي-بەرەكەت قيسىق، دىم جەمىس سالمايتىن، اينالاسىنا ارام ءشوپ قاپتاعان، تۇبىندە ماۋەلى بايتەرەككە اينالماسى حاق" دەپ ۇلت زيالىلارى دابىل قاقسا دا، باياعى جارتاس سول جارتاس قالپىندا. بۇگىندە ءبىز بالالارىمىزدى بارىنشا اقىلدى، جۇرتتان وزعان بىلگىر ەتىپ وسىرۋگە تالپىنۋدامىز. ءتۇرلى فيزيكا-ماتەماتيكالىق، اريفمەتيكالىق، كومپيۋتەرلىك تەحنيكاعا بەيىم ەتۋدەمىز. اعىلشىن، فرانسۋز، قيسىنى قيىن جۇڭگو، جاپون يەروگليفتەرىنە دە ۇيرەتىپ جاتىرمىز. "بيزنەسپەن اينالىس، قارجىنى كۇرەپ تاپ، سوندا عانا سەنى ءبارى سىيلايتىن بولادى، تەك ءوزىڭ جەتىل، تەك ءوزىڭنىڭ كوپتىڭ الدىنا شىعۋدى كوكسە" دەپ قويامىز. حوش! سولاي بولسىن-اق. دەگەنمەن دە بۇرىنعى تاربيە بويىنشا "بالام، ەشۋاقىتتا بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما، وتىرىك-وسەككە قۇمارتۋشى بولما، وڭ كوزىڭ سول كوزىڭە قاراۋىل بولسىن، ۇلكەندى سىيلا، كىشىگە ىزەت ەتكىن" دەيتىن تاربيە قايدا قالدى؟ قىز بالا بولسا، قىزدىڭ بولاشاق انا ەكەنىن ەسكەرتۋ، اق بوساعانى ادال اتتاۋ، ءتىپتى بەي-بەرەكەت، ءجون-جوسىقسىز كۇلمەۋ سىندى قاعيدالاردى قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسىرگەن. بويجەتكەننىڭ ءوز ۇيىنە قوناق ەكەنىن دە ۇمىتتىرماي ۇنەمى ەسىنە سالىپ وتىرعان. ابىرويىنا نۇقسان كەلمەس ءۇشىن دە قىز بالا اتا-اناسىنىڭ ءقادىرىن كەتىرمەۋدى ويلاعان. ۇلت زيالىسى ا.بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي، «بالاڭدى ۇلشا تاربيەلەسەڭ – ۇل، قۇلشا تاربيەلەسەڭ – قۇل بولماقشى». بۇگىندە ءبىز جوعارىدا ايتقانىمىزداي وتباسى، ودان ۇلت، بەرتىن كەلە ەل بۇزىلماسىن دەسەڭىز، بۇرىنعى قازاقى تاربيەنى قايتا بالالاردىڭ ساناسىنا قۇيا بەرگەن ءجون. بۇرىندا ءبىر پەندە جاس كۇنىندە "مەن الەمدى وزگەرتەمىن" دەپتى، ودان تۇك شىقپاپتى، ونان كەيىن "مەن قوعامدى وزگەرتەمىن" دەيدى، ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ وتباسىنىڭ وزگەرىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. سوڭىندا وي كەلىپ، "ەەە، مەن ەڭ اۋەلى ءوزىمدى وزگەرتۋىم كەرەك ەكەن عوي" دەپتى. ءبىز تىزگىندى وسى جەردەن تارتتىق. تۇپكى ويىمىز اركىم ءوز فۋنكسياسىن دۇرىس اتقارسا، ءبارى وڭدى بولادى دەمەكپىز. اتا-انا ءوزىنىڭ پەرزەنتىنە ادال يماندى بول دەپ تاربيە ەتسە، بالا كەلەشەكتە ءتىپتى ون جەردەن جەتەسى ناشار دەگەن كۇننىڭ وزىندە اقىرى اكە-شەشەنىڭ دۇرىس ايتقانىن ءتۇبى ۇعار. ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان مەنتاليتەتى، تالىم-تاربيەسى بار بولسا، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ دا التىن دىڭگەكتى ءتۇپ-قازىعى بار. زامان ءقازىر بوركىن اندا دا، مۇندا دا لاقتىرىپ تۇر، دەگەنمەن بۇل دا وتكىنشى.
ەندەشە، وتكىنشىدەن وكىنىشكە بوي الدىرماي امان-ەسەن ءوتۋ ءۇشىن، بىزگە بالا تاربيەسىندە ۇلتتىق كود كەرەك، اعايىن!