«اماناتتىڭ» ار جاعى مەن بەر جاعى.
قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك Nur Otan پارتياسىنىڭ رەسمي اتاۋى وزگەرىپ، «امانات» پارتياسىنا اينالدى. وسىعان بايلانىستى اقىن، جازۋشى ءارى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
"مەنەن بىرەۋ «قازاق قانداي حالىق؟» دەپ سۇراسا، ويلانباستان جانە ەڭ ءبىرىنشى ايتاتىن ءسوزىم - «قازاق – اماناتشىل حالىق»! سودان كەيىن «قوناقجاي»، «جاۋىنگەر»، «تويشىل»، اناۋ-مىناۋ دەي بەرەرمىن. بۇل ايتىپ وتىرعانىم، ارينە، قازاقتىڭ تولىقتاي اماناتشىل كەزىندەگى بولمىسىنا قاراي ايتىلعان ءسوز. ءقازىر ءبىز قانشالىق اماناتشىلمىز؟ ونى ءسوزىمىزدى تارقاتا كەلگەندە، اركىم ءوزى سالماقتاپ، سارالاي جاتار"،- دەيدى اقىن.
ونىڭ ايتۋىنشا، «امانات» دەگەندە ەڭ الدىمەن «اماناتقا قيانات جۇرمەيدى» دەگەن ءسوز ورالادى. ونى ءقازىر كوپ ادام «اماناتقا قيانات جاساما» دەپ تە ايتىپ ءجۇر. تۇراقتى ءسوز تىركەسى تۇراقتى بولۋى كەرەك. الدىڭعى نۇسقانىڭ نۇسقاپ تۇرعانى وراسان تەرەڭ، ۇلى زاڭدىلىقتى مەڭزەيتىن ۇلى ۇعىم ءھام ەسكەرتۋ! ال، سوڭعىسى تيىم سيپاتىندا ايتىلعان كوپ ءسوزدىڭ ءبىرى عانا سەكىلدى ەستىلەدى وزىمە.
"«اماناتقا قيانات جاساما» دەگەندە، ءومىر بولعان سوڭ جاسالىپ كەتۋى مۇمكىن. وندايدا ارى كەتكەندە «اتتەڭ جاسالىپ كەتتى، ەندى نە ىستەيمىن؟» دەپ ارى قاراي جۇرە بەرۋى مۇمكىن. ءتىپتى ادەيى جاساپ تا جىبەرەدى. ويتكەنى بۇل سوزدە ونىڭ جازاسى تۋرالى ايتىلىپ تۇرعان جوق قوي. ال، «اماناتقا قيانات جۇرمەيدى» دەگەندە، «جاسايمىن دەسەڭ، جاساپ ب ا ق، ءبىراق ونىڭ جۇرمەيدى. الدىڭنان شىعادى. وماقاسىپ تۇسەسىڭ. قۇتىلام دەمە!» دەگەن ۇعىم تۇلا بويىڭدى شىمىر ەتكىزەدى.
ەندى «باياعى قازاق اماناتقا نەگە ونى سونشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىنا جەتۋ ءۇشىن، ۇلى احاڭنىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن تارقاتىپ كورسەك:
«ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى»، - دەيدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى. وسى ءسوزدى دە «ءتىلى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى» دەپ قولدانىپ جۇرگەندەر از ەمەس. بۇل ەكى قولدانىستىڭ اراسى دا سونداي الشاق! احاڭ ءسوزى زاڭدىلىقتى ايتىپ تۇر. ال ەندى مىسال كەلتىرەيىك.
ادام بويىنان كۇنىنە جۇزدەگەن كلەتكالار جويىلاتىنى سەكىلدى، ءبىزدىڭ بويىمىزدان اپتالاپ، ايلاپ، جىلداپ قانشاما سوزدەر «ءولىپ» جاتىر دەڭىزشى. مىسالى، «ۇيات» دەگەن ءسوز بۇرىن ءجۇز ادامنىڭ ورتاسىندا ەلۋ رەت ايتىلسا، ءقازىر بەس-اق رەت قانا ايتىلۋى، ونىڭ ەكەۋى «ۇيالعاننىڭ ءوزى ۇيات»، «ۇياتمەن» دەگەن ۇياتقا قارسى ۇعىمدا ايتىلۋى مۇمكىن. ال، «ۇيات» ءسوزى قالاي «ءولىپ» جاتىر؟
بۇرىن «ۇيات بولدى» دەگەن ءسوزدى ايتىپ قالعاندا، ءجۇزى قىزارىپ كەتەتىن اجەلەرىمىزدىڭ بويىندا تولىق ەنەرگيالىق قۋاتقا يە ەدى بۇل ءسوز. ءقازىر وسى «ۇيات» ءسوزى ايتىلعاندا، كوپ ادام سونشالىقتى اسەر المايدى، باتارەياسى تاۋسىلعان ساعاتتاي سازارىپ وزىڭە قاراپ تۇرادى. وعان «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن ءسوزدى اعىلشىنشالاپ ايتساڭ دا، تۇسىندىرە المايسىڭ. ويتكەنى «ۇيات» ءسوزىنىڭ قازاق بولمىسىنداعى ۇياسى بۇزىلىپ، تەنتىرەپ كەتتى. اندا-ساندا ءاربىر جەردە ايتىلىپ، وشكىندەپ بارىپ جوعالادى بولماسا باسقا ءمان الىپ قانا امان قالادى. اقشاڭ از بولىپ قالعانعا، كيىمىڭ انا بىرەۋدىكىندەي قىمبات بولماعانىنا ۇيالۋ دەگەن سەكىلدى بولمايتىن، كەرى ماعىناعا كوشىپ، بولماشى نارسەلەرگە عانا قولدانۋعا جارايتىن جارىمجان ءسوز بولىپ ءومىر سۇرەدى. بۇل ءسوز جارتىلاي جوعالعاندا ۇياتتى قازاق تا جارتىلاي جوعالدى دەگەن ءسوز عوي سوندا. دەمەك، ءسوز – بولمىس!
«ۇيات» سەكىلدى «نامىس» دەگەن ءسوزدىڭ دە جايى سولاي ءقازىر. قازاقتىڭ «نامىس» دەيتىن نايزاعاي ءسوزىن ءبىر بوكسشىمىز وزگە ءبىر ەلدىڭ بوكسشىسىمەن جۇدىرىقتاسىپ جاتقاندا عانا ەستيتىن بولعانىمىز دا راس قوي. «ءبىزدىڭ ەلدىڭ نامىسىن قورعايتىن پالەنباي» دەيدى داۋىسىن كوتەرە. ال، سول بوكسشى جەڭىلىپ قالدى دەيىك. سول نامىس پا؟ سونشا نامىس ەمەس. جارىس بولعان سوڭ الما-كەزەك — بىرەۋى جەڭەدى، بىرەۋى جەڭىلەدى. نامىس باسقا عوي. «ەردى نامىس، قوياندى قامىس» دەگەندەي، ەرتەدە ەر جۇرگەن جەردە مۇنىڭ دا قولدانىلمايتىن جەرى جوق ەدى-اۋ! بۇرىن بىرگە تۋعان اعايىن، قارىنداسى تۇگىلى، رۋىنان بىرەۋدىڭ جامانى اتى شىقسا، اينالاسىن، ەلى-جۇرتىن بىرەۋ باسىنسا، قايناپ شىعاتىن قانداعى نامىس ەندى بوكسشىنىڭ ءبىر ۋىس قولعابىن پانالاپ قانا جالعان ءومىرىن جالعاستىرىپ جاتىر. سونى نامىس دەيتىن بولدىق. ەندى ءبىر كەزدەرى «ەي، ازاماتسىڭ عوي، نامىس قايدا؟» دەسە، «مەن سپورشى ەمەسپىن» دەيتىندەر دە بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول ءسوز ونىڭ بويىندا وسىنشالىق قانا ۇعىم الىپ شالاجانسار ءجۇر دەگەن ءسوز!
ءتىپتى ءقازىر جارتىلاي جالاڭاش ساحناعا شىعاتىن ارۋلار بايقاۋىندا «پالەن ارۋ تۇگەن وبلىستىڭ نامىسىن قورعادى» دەيتىن تىركەستەردى كورەمىز. نامىس بايقۇس ولمەس ءۇشىن مۇنداي جەردە دە ءجۇر ءقازىر. «ءاي، نامىس! مۇندا نە عىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇيتكەنشە ولسەڭشى» دەيدى عوي ءبىر كۇنى وعان بىرەۋ. ولگەنى دە سول سول شىعار. ءيا، نامىستى ەرلەر ءالى دە بار ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. ءبىراق، نامىستىڭ قولدانىلار اۋماعى قانشالىق تارىلسا، نامىستى قازاقتىڭ سونشالىق جوعالىپ بارا جاتقانى دا.
ءسوز – ۇعىم، ۇعىم – تانىم. تانىمنىڭ ادام بولمىسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتور ەكەنىن العا تارتساق، ءبىر ۇلتتىڭ بولمىسىن ونىڭ ءسوزى ارقىلى تانۋعا بولاتىنىن قاپىسىز اڭعارامىز. قازاقتىڭ «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» دەيتىن ءسوزى وسى ماقال-ماتەلگە قاراتىلعان. ءبىر ماقال ايتىلىپ قالعان جەردە ونى ايتۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ ساناسىندا از دەگەندە توقسان اۋىز ءسوز قاۋلاپ شىعۋى كەرەك. ال، ول ماقال-ماتەل دەگەنىمىز – كونستيتۋسيا. ياعني ءوز تۇسىنداعى قوعام ءومىرىنىڭ رۋحاني ءھام الەۋمەتتىك جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ شىعارعان زاڭدارى. احاڭشا ايتقاندا، «ماقال – تاجىريبەدەن شىققان اقيقات تۇرىندە ايتىلاتىن ءسوز». قىزىق بولعاندا، بۇل كونستيتۋسيانىڭ بۇكىل باپتارىن بۇكىل ەل جاتقا بىلەدى جانە مويىندايدى. بۇل قانداي عاجاپ قۇرىلىم، ءسىرا؟!
ەندى اماناتقا سوعايىق. بۇرىندارى ءبىر قازاققا بىردەڭەنى ءجاي عانا تاپسىرساڭ، باسىن يزەپ، ءبىراق «اماناتتايمىن» دەسەڭ، اتىپ تۇرەگەپ باسىن شايقايدى ەكەن. سەبەبى، «امانات» دەگەن اۋىر ءسوز. ول سوعان تولىقتاي جاۋاپتى ادام بولماق. «قولىمنان كەلمەدى» دەپ قويا سالار ءجاي تاپسىرىلعان ءىس ەمەس، اماناتتاعان دۇنيە. وعان وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بولعان قازاق توپىراعىنداعى مىنا وقيعا جاقسى تۇسىنىك بەرسە كەرەك.
كوپ زارىعىپ قارتايعاندا ۇرپاق كورگەن تۇردىباي دەگەن اقساقال قاتتى اۋىرىپ جاتىپ، ءىنىسى تاڭاتقا: «مىنا سىرقاتتىڭ بەتى جامان، ەگەر ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم قارتايعاندا كورگەن ۇلىم نۇرالى وزىڭە امانات. اۋىر بولسا دا، ايتپاسقا امالىم جوق، قاتارىنان كەم-قور قىلماي ءوسىر» دەپ اماناتتاپ كەتەدى. ارادا ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت وتكەندە، دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالادى. ەل ىشىندەگى جىلىگى تاتيتىن ەر-ازاماتتار جاپپاي سوعىسقا الىنادى. كوپپەن بىرگە قارا قورجىنىن ارقالاپ، تاڭات تا مايدانعا اتتانادى. مايدانعا اتتانىپ بارا جاتىپ ايەلى ءماريامعا: «مارقۇم تۇردىباي اعام نۇرالىنى ماعان اماناتتاعان ەدى، ول ەندى ساعان امانات. ول بىردەڭەگە ۇشىراپ قالماسىن، اعامنىڭ ءتۇتىنى وشپەسىن» دەيدى. ۋاقىت سىرعىپ ءوتىپ جاتادى. سوعىسقا كەتكەن تاڭات جايلى قارالى قاعاز كەلدى. ءماريام بەلدى بەكەم بۋىپ، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسىمەن بىرگە امانات يەسى نۇرالىنى دا قاناتتىعا قاقتىرماي ءوسىرىپ جاتادى. ءبىر كۇنى نۇرالىنى مايدانعا شاقىرعان قاعاز كەلەدى. كۇيەۋىنىڭ اماناتتاعان ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، ءماريام «بۇل امانات بالا عوي...» دەپ قاتتى تولعانادى. ءسويتىپ، اقىرى امانات يەسى نۇرالىنى الىپ قالىپ، ونىڭ ورنىنا جاسى ءالى تولا قويماعان ءوز ۇلىن «نۇرالى مىناۋ» دەپ سالىپ جىبەرەدى. كەيىن نۇرالى بولىپ كەتكەن جىگىت تە سوعىستان امان كەلىپتى دەسەدى. مىنە، امانات ۇعىمى بويىندا ءتىرى تۇرعان قازاقتىڭ اماناتشىلدىعى!
ەندى بۇگىنگى قازاق اماناتتان قانشالىق قورقادى، ونىڭ الدىندا ءوزىن قانشالىق جاۋاپكەر سەزىنەدى؟ سالماقتاپ كورۋگە بولادى. ءسوزى جوعالعان جۇرت جەر بەتىنەن جويىلىپ جوعالمايدى، ءسوزىنىڭ ۇعىمى، ۇعىمى جوعالعان سوڭ، بولمىسى وزگەرىپ، ارلى، ۇياتتى، يبالى، يماندى، نامىسشىل، اماناتشىل قاۋىم ەمەس، باسقا قاۋىمعا قاينالىپ كەتە بارادى دەگەن ءسوز عوي. ۇلتتىڭ بولمىسىن ونىڭ ءسوزى، ءتىرى ءسوزى ۇستاپ تۇراتىنىن بۇدان دا تەرەڭ دالەلدەۋگە، ارينە، بولادى. بۇگىن پارتيا اتى بولىپ جاتقان «امانات» جايلى ايتقىمىز كەلگەن ويدى بۇرىنعى ءبىر جازبالار ارقىلى قايتا جاڭعىرتقىمىز كەلدى.
پارتيا اتاۋى جايلى پەرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى: «جاسىراتىن ەشتەڭە جوق، مەن دە بۇل ماسەلەگە بايلانىستى پىكىرتالاسقا قاتىستىم. بىرنەشە ۇسىنىس بولدى، سونىڭ ىشىنەن امانات دەگەن اتاۋعا توقتادىق. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن دە، ۇلتىمىز ءۇشىن دە ايرىقشا ءمانى بار كيەلى ۇعىم. ەگەمەندىگىمىز، ەلدىگىمىز بەن بىرلىگىمىز، كەڭ بايتاق جەرىمىز – بىزگە بابالاردان جەتكەن امانات. وسى قاستەرلى قۇندىلىقتارىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، بولاشاققا ميراس ەتۋىمىز كەرەك.
مەملەكەتتىلىك ءداستۇر جالعاستىعى، ۇرپاق ساباقتاستىعى دەگەنىمىز – مىنە وسى. حالقىمىز ەشقاشان اماناتقا قيانات جاساماعان. پارتيا بۇل قاعيداتتى بەرىك ۇستانادى»، - دەپتى.
ءيا، تاعى دا قايتالاپ ايتا كەتكىم كەلەدى. اماناتقا قيانات جۇرمەيدى!
وسى ءسوز بويىندا بار، حال-قادىرىنشە امال ەتكەن شەنەۋنىك مەملەكەت «حالىق ىسىنە جۇمسا»، «جول سال»، «كوپىر سال» دەپ اماناتتاعان اقشاعا قيانات جاسار ما ەدى؟ قيانات جاساعانداردىڭ الدىنان شىعىپ تا جاتىر. شىعا دا بەرەدى. ءوز الدىڭنان شىقپاسا، ۇرپاعىڭنىڭ، ءتىپتى كۇندەردىڭ كۇنى (قازاق «كۇندەردىڭ كۇنى الدىڭنان شىعادى» دەپ جاتۋشى ەدى عوي، «كۇندەردىڭ كۇنى» دەپ حيامەت كۇنىن بۇكىل كۇندەردىڭ قورىتىندى كۇنى، قيامەت كۇنىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟) الدىڭنان شىعادى دەيدى. اماناتقا قيانات جاساعاننىڭ دا حيكايالارى از ەمەس، ونىڭ ءبارى ونسىز دا ۇزاق ماقالاعا اۋىر جۇك.
مىنەكەي، اماناتقا بايلانىستى ءبىزدىڭ پايىمىمىزداعى اتالارىمىزدىڭ تانىمى وسىنداي بولاتىن. ارينە، مۇنداي سوزدەر تۇعىرىنا قونا باستاسا، قازاق ءوز بولمىسىنا قايتا باستادى دەپ قۋانامىز! ال، جاڭا اتاۋ العان ەسكى پارتيانىڭ مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى «امانات» ۇعىمى وسى ءوز ماعىناسىندا قانشالىق ءتىرى بولسا، ەلگە سونشالىق ادال قىزمەت ەتەدى. ايتپەسە، «امانات» دەگەن كيەلى ۇعىمنىڭ ءوزىن كىرلەتىپ، ءقان-سولسىز، ءتىل ۇشىنداعى جانسىز ءسوز عىپ سىنعان قۇرىقتاي قۇر سۇيرەتىپ جۇرە بەرمەك!" - دەيدى جازۋشى.