ۇل ۇياتىمەن، قىز قىلىعىمەن ارداقتى

قازاقتى سان مىڭداعان داۋىردەن بەرى ساقتاپ تۇرعان رۋحاني دىڭگەك

اتا-بابامىز ءوزىنىڭ ءومىر سالتىنا وتە بەرىك بولعان. جاي ءتۇسىپ، جاۋ شاۋىپ جاتسا دا، ىزگىلىكتەن اينىماعان. سىيلاۋ مەن سىيلاسا ءبىلۋدىڭ ءقادىرىن ۇعىنعان. ارتىق قىلىقتى اعاتتىققا بالاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل ابىرويىن ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاعان.

قوعام قايراتكەرى زەينەپ احمەتوۆا «باتىس زاڭعا، شىعىس دىنگە باعىنادى، ال قازاق «ۇيات بولادى» قاعيداتىن بيىك قويعان» دەيدى. راسىندا، سايىن دالانىڭ توسىندە جارتىلاي كوشپەلى عۇمىر كەشكەن كوشپەندىلەر ءار نارسەنىڭ استارىن تەرەڭ بىلگەن.

الەم حالىقتارىنىڭ ءداستۇر-سالتى سان ءتۇرلى. ءارقايسىسىندا قۇندىلىق تا ءارقيلى. باتىس ەلدەرى زاڭدا جازىلماعاننىڭ ءبارىن جاسايتىن كورىنەدى. ودان اتتاسا، سوتتالاتىنىن بىلەدى. ول جازانىڭ وتەۋى وتە اۋىر بولادى. ءسويتىپ، اباقتىنىڭ ارعى جاعىنان ءبىر-اق شىعۋى ىقتيمال. ولار سونى ويلايدى. مەدالدىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. زاڭدا جازىلماعاننىڭ بارلىعىنا نازار اۋدارادى. ءتىپتى، شەكتەن شىعىپ، وعاش قىلىققا بارادى. ويتكەنى، ول جاقتا «ادام تۇگىلى، جان-جانۋاردىڭ» قۇقىعى قورعالعان. كەيدە اسىرىپ-اق جىبەرەدى. ارعى جاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

دۇنيە ءبىر قىزىق تىلسىم عوي. شىعىس حالىقتارىنىڭ تانىم-تۇسىنىگى وزىنشە ءبىر ەرەكشە. تاياۋ شىعىس حالىقتارىن مىسالعا كەلتىرەيىك. شىعىس – دىنگە قاتتى مويىنسۇنادى. قاسيەتتى كىتاپتاعى جازىلعان قاعيدانى بۇزسا، كۇناعا باتادى دەپ ۇعادى. مۇنىڭ وتەۋىن باقي دۇنيەدە تارتادى دەپ سەنەدى. سوندىقتان ءدىننىڭ ايتقانىنا باعىنىپ، كۇن كەشۋدى قۇپ كورەدى. مۇندا دا ويلاناتىن نارسە كوپ. بۇل الەمدە  نازىك جاندىلار مەن بالانىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا بايلانىستى شەكتەۋ بايقالادى. بۇركەنۋ، تۇمشالانۋ، وقشاۋلانۋ سىندى نارسەلەر كوزگە ۇرىپ تۇرادى. بارىنە توپىراق شاشپايمىز، دەگەنمەن شىندىعى سولاي.

دۇنيەدە كوشپەندى عۇمىر كەشىپ، باتىس پەن شىعىس مادەنيەتى مەن  وركەنيەتىنە باتىر بابالارىمىز ۇلكەن ۇلەس قوستى. وسى رەتتە دانا حالقىمىزدىڭ دا ءوز دۇنيەتانىمى ايرىقشا. قازاق «ولىمنەن دە ۇيات كۇشتى» دەيدى. قانداي عاجاپ ءسوز دەسەڭىزشى. سونىمەن بىرگە، «قىزعا قىرىق ۇيدەن، ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيىم» سالعان. سوندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى عۇمىر سالتىندا «ۇيات» ىزگى ءىس سانالادى. بۇنى بارىنەن بيىك ءارى جوعارى قويىپ تۇر.

وسى كۇنى ۇياتتى جيىپ قوياتىن جاعدايعا جەتتىك. كۇندەلىكتى قايناعان تىرشىلىكتە ار-يبا قالىپ بارا جاتقان سياقتى. وسىنداي وزەكتى رۋحاني ماسەلەنى كوتەرىپ، وقىرمانعا وي تۇرتكى سالۋدى ءجون كورەمىز.

ۇلى ۇعىم

جاھاندانۋ دەگەنىمىز – جۇتىلۋ. ءبارىمىز زامانعا ساي بولۋعا تىرىسامىز. قينالىپ كۇن كەشۋدەن جالىققاندايمىز. قاجىعان ادام جەڭىل قاراجاتقا قۇمار. قايدا مول تابىس، سوندا مويىن بۇرامىز. العاشقى كەزەكتە ماتەريالدىق قۇندىلىق العا شىعادى. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارمايمىز. كىسىگە كۇيە جاعىلسا دا، بەيقامبىز. لاجى بولسا، ءوزىمىزدىڭ قارا باستى كۇيتتەيمىز. اراسىندا ادالدىقتى ىسىرىپ قويامىز. جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعانشا، تۇزەيىك. قولدان كەلسە، دەمەيىك. بۇل – ادامزاتقا ورتاق التىن مىنەز!

باياعىدا بىرەۋ ايتقان ەكەن «ادامدار قايدا اسىعىپ بارا جاتقانىن بىلسە، اسىقپاس ەدى» دەپ. شىنىندا دا، قاۋىرت قيمىلدايمىز. بۇگىندە «ادام وزگەردى مە، الدە زامان وزگەردى مە ەكەن»، ول جاعىن كىم ءبىلسىن؟! بىزدىڭشە، ەكەۋىندە دە وزگەرىس سەزىلەدى. قىسقا عانا عۇمىردا تىپ-تىنىش كۇن كەشكەنگە نە جەتسىن!

كەيدە بەس كۇن جالعاندا ماڭگى عۇمىر كەشەتىن سياقتىمىز. ارا-اراسىندا «قولدان كەلسە، قونىشتان باسۋعا قۇشتارمىز». ءبىر كۇن سىيلاسىپ جۇرگەن ادام ەرتەڭىنە وزگەرەدى. باسىڭا ءسال ءىس تۇسسە، ونى تاپپايسىز. حاكىم اباي «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» دەيدى. وسى ۇعىم قايدا قالدى. ونى دا ەشكىم ەلەمەيدى. بۇگىنگى قۇندىلىق اقشادا ەمەس، ادامگەرشىلىككە سۋساپ تۇر.

قوعامدى تۇزەيتىن – ادام. دەمەك، ادام بارلىق بەيسانالى ماقۇلىقتان جوعارى. ءبىز ويلاي الامىز. بويىمىزدا سەزۋ قابىلەتى بار. قۋانامىز، كۇلەمىز، مۇڭايامىز. بىزدەن باسقا ەشبىر تىرشىلىك يەسى مۇنداي قاسيەتكە يە ەمەس. ەندەشە، جانسىز، سەزىمسىز، قاتىگەزگە اينالمايىق. ءبىزدىڭ عاسىر جاساعان اجەمىز بولدى. سول كىسى ۇنەمى «بۇرىنعىنىڭ ءبارى ەرتەگى» دەيتىن. سونى نەگە ءجيى ايتادى دەۋشى ەدىم. سويتسەم، سىيلاستىق سارقىلىپ، ايلا العا شىققاندىعىن مەڭزەگەن ەكەن عوي. وسىنى ەندى تۇسىنۋدەمىز. ءالى تالاي نارسەنى تۇسىنەرىمىز حاق. تەك اۋىر تيمەسە ەكەن دەيمىز دە!

اسپاننان جاي ءتۇسىپ جاتسا دا، ادامگەرشىلىك دەيتىن ۇلى ۇعىم جوعارىدا بولعاي. سول بيىكتەن قۇلديلاۋدان ساقتاعاي. دۇنيەنى قۇتقاراتىن وسى ءبىر ۇعىمنىڭ اياسى كەڭ قانات جايسا دەيمىز.

ۇيادا نە كورسە...

ءقازىر اۋىل دا، قالا دا ءبىر بولىپ بارا جاتقان سياقتى. بۇرىن اۋىلدان كەلگەندەردىڭ ۇياتى كۇشتىرەك سياقتى-تۇعىن. بۇگىن بۇل ەسكىرگەن سياقتى. دالا مەن قالا ايىرماشىلىعى شامالى عانا بولىپ قالدى. قازاقىلىقتى ساقتايتىن رۋحاني دۇنيە مولايماي، ىلگەرىلەۋ قيىن.

ءبىز، تىلشىلەر قاۋىمى، ءسال نارسەنى ەلەيمىز. قوعام ءومىرى كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالادى. بىردە اباي داڭعىلىنا قاراي بەتتەپ بارامىن. قونايەۆ كوشەسىمەن كوتەرىلدىم. اينالا جۇيتكىگەن كولىك. تۇستەن كەيىنگى كەز ەدى. ادام قاراسى كوبەيە باستاعان بولاتىن. قالا قاربالاس. ءبىر ساتتە بارىنە ۇلگەرۋدى ويلايمىز. كەشىكسەڭ، ايىپتى بولاتىنداي كۇي كەشەسىز. ويدا سان ءتۇرلى ءىس قاباتتالعان. ءسويتىپ، باعدارشامعا جاقىندادىم. قۇمانعازى مەن قونايەۆ قيىلىسىنا جەتتىم. جاياۋ جۇرگىنشى جولىندا قىز بەن جىگىت تۇر. ەكەۋى دە قازاقتىڭ ۇل-قىزى. قىز سۇر ءتۇستى اشىقتاۋ كيىم كيگەن. شاش بەلگە توگىلگەن. ادەمى كەلگەن ارۋ ەكەن. جىگىت قارا-كوك كۇرتە كيىپتى. بويى ۇزىن. شاشتى زاماني ەتىپ، تولقىنداتىپ قويىپتى. وزدەرى سونداي جاراسىمدى. ءبىراق وسى سۇلۋلىقتى وعاش قىلىقتارى بۇزدى. الگى جەردە ەل-جۇرتتى ەلەمەي، ايمالاسىپ تۇر. ە-ە... جولدىڭ ارعى بەتىنە وتۋگە اسىعار ەمەس. جاياۋ جۇرگەن، كولىكتەگى كىسىگە قاراۋعا ىڭعايسىز. بارىپ بۇلارىڭ نە دەپ ايتۋعا بولار ەدى-اۋ. سولاي ايتساڭ «سەنىڭ نە شارۋاڭ بار، مەنىڭ قۇقىعىم» دەپ ورە-تۇرەگەلەرى انىق. ىشتەي قىنجىلىپ، وتە شىقتىق. وسىنداي «اتتەگەن-ايلار» قاپتاپ ءجۇر. مۇندايعا دا ءبىر تىيىم بولۋى كەرەك شىعار.

ەل اراسىندا «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەيدى. توبىقتاي ءسوزدى شوكىمدەي ويمەن جەتكىزىپ تۇر.

ۇلتتىق بولمىس

 حالىق دانالىعى «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەيدى. وسى كۇنى ءوز قۇندىلىعىمىزعا بەت بۇرىپ كەلەمىز. قانشا زاماناۋي بولعىمىز كەلسە دە، وتكەندى ۇمىتپايىق. قازاقتا «وتكەندى ۇمىتساڭ، بولاشاق ساعان تاس اتادى» دەپ تامسىلدەيدى. تەگى راس ءسوز.

قازاقستان – جاس مەملەكەت. ناعىز ەلەڭ-الاڭ شاقتامىز. ءبىر جاعىنان جاھاندانۋ، ەكىنشى تۇسىنان ءدىني كوزقاراس، ءۇشىنشى جاقتا اتا-دىڭگەك، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ كەرەك بولىپ تۇر. ەل ىشىندە «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەسەدى. وزىمىزگە قاجەتتىسىن الىپ، قاجەتسىزىن قالدىراتىن كەز جەتكەن شىعار. كەيدە ۇيات دەپ، اقيقاتتان اتتايمىز. قىسىلىپ-قىمتىلىپ، ارتىق جۇك بايلاپ الامىز. بولماشىعا باس شۇلعيمىز. قيسىنسىزدى قيسىندى ەتەمىز. الاش ارداقتىسى، اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «ءبىر ادامعا» اتتى ولەڭى كوزىمىزگە شالىندى.

ولەڭدە:

«...كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم،
ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما دەپ»،  –  دەيدى.

اقىننىڭ وسى ءبىر ويلارى تالاي سىردى اڭعارتادى. كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلمەۋ، ادالدىقتان اتتاماۋ، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن جەمەۋ سياقتى، ت.ب. تولىپ جاتىر.

قازىرگى تاڭدا ءبارى العىر. بالا ۇلكەندەردەن اقىلدى سياقتى. ءبارىن ىشتەن ءبىلىپ تۋعانداي. كەز كەلگەن نارسەنى جاقسىلىققا بۇرساق ەكەن. قازىنالى قاريالار ينستيتۋتى بولسا، جاسى كەلگەن كىسىلەر وعاش كيىنىپ، تىم ارتىق قىلىققا بارماي، كىشىگە ۇلگى كورسەتسە دەيمىز. ءدال ءقازىر ۇرپاقتى بۇزىلۋدان ساقتايتىن كەز. بىلگىرلەر «ۇل بۇزىلسا وتباسى، قىز بۇزىلسا ۇلت بۇزىلادى» دەپتى. سوزگە توقتايتىن، ۇياتتان اتتامايتىن قاراكوزدەرىمىز كوپ بولسا دەپ تىلەيمىز. اركىم ءوز ءىسىن قىلسا. سوندا جاس تا، جاسامىس تا باقىتتى عۇمىر كەشەدى.

ءبىز دۇنيەگە ۇلگى بولۋىمىز شارت. ەۋرازيا كونتينەنتىندە بيلىك قۇرعان دارحان بابالار جولىن ساقتاپ، ءىزىن سۋىتپاۋىمىز قاجەت. ونى ساقتايتىن  – ۇلتتىق رۋح، بولمىس جانە ۇيات. بۇل عالامدا ۇياتى كۇشتى ۇلتتىڭ الار اسۋى الدا بولادى دەپ ويلايمىز.

ءتۇيىن:

انتون چەحوۆ «جاقسى ادام ءيتتىڭ الدىندا دا ۇياتتى سەزىنەدى» دەيدى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى وسى دەر ەدىك. زامان قانشا قۇبىلسا دا، جەر شارىن تاۋىسىپ، عارىشتى يگەرسەك تە – ۇياتتان اينىمايىق. ويتكەنى، ۇيات - ادامزاتتىڭ جولباستاۋشى شامشىراعى.

ءبىزدىڭ نيەتىمىز - قازاقى بولمىستى ساقتاۋ. جاستار ءوز شىققان تەگىن بىلسە، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىگە ىزەت قىلسا، ودان ارتىق باقىت جوق.