ۇلتتىق كەلبەت
ارىپتەسىمىز كەشە ۇكىلەپ وسىرگەن قىزىن ۇزاتتى. ءسويتىپ قۇتتى ورنىنا قوندىردى. قىز بالانىڭ ورنىن، تەڭىن تاپقانى اتا-انا ءۇشىن قۋانىشتىڭ تورەسى. سول قۋانىشقا ءبىز دە ورتاقتاستىق.
ۇكىلى تاقيا كيگەن قالىڭدىق توي ۇستىندە قۇربىلارىنا ءوزىنىڭ اق جولىن تىلەپ، بىلەكتەرىنە ۇلپىلدەگەن اپپاق ۇكى تاعىپ شىقتى. سونداي ءبىر ادەمى كورىنىس! قىرىق قىزدى ءبىر گۇلگە تالاستىرىپ قويماي، وسىلايشا ۇكىلەگەنى تالاي كوڭىلدى قۋانتقانى انىق. بۇل دا ەۋروپالىقتاردىڭ يىقتان اسىرىپ گۇل لاقتىرۋ ءۇردىسىن تەجەۋدىڭ ءبىر قادامى ىسپەتتى بولىپ كورىنەدى بىزگە.
«ولجا الۋ»
ۇكى تاعۋ قازاق قوعامىندا بۇرىننان بار ءداستۇر. سونى جاڭعىرتىپ، اتا-بابا ءداستۇرىن جالعاپ جۇرگەن جاستارعا ريزامىز. ارينە، بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇكىنىڭ جاساندى قاۋىرسىنىن پايدالانىپ جۇرگەنىمىز راس. ءبىراق، ەڭ باستىسى، بابا جولىن ءۇزىپ الماي، جالعاپ جۇرگەن نيەتىمىز ءتۇزۋ.
ۇكى قاۋىرسىنى دەمەكشى، وتكەنگە شەگىنىس جاسار بولساق، ەرتە زاماندا ۇكىنى امالىن تاۋىپ ۇستاپ، بالاعى مەن باۋىر تۇسىنان مامىق ءجۇنىن قۇسقا زيان تيگىزبەي جۇلىپ الىپ، سوسىن ءوزىن جەمگە تويعىزىپ قويا بەرەتىن بولعان. ونى «ۇكى جۇندەۋ» دەپ اتاعان ەكەن. ۇكى جۇندەگەن اۋىلدان «ولجا الۋ» سالتى دا بولعان. قاۋىرسىنى ءۇشىن ونى ەشقاشان ولتىرمەگەن. ولتىرگەن ادامدى كيەسى ۇرادى دەگەن تۇسىنىك بولعان.
ونىڭ كيەلى سانالاتىن قاۋىرسىنىن اسەمدىك ءۇشىن تاعۋمەن قاتار، قاسيەت بار ەكەندىگىنە دە سەنگەن قازاق، ماسەلەن، جىن-شايتاننان قورعايدى دەگەن نانىم-تۇسىنىكپەن جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ باس كيىمىنە جانە بەسىگىنە تاققان.
بەسىك قۇدا
ۇكى كوبىنەسە ارۋلاردىڭ تاقياسى مەن ساۋكەلەسىنە تاعىلعان. قازاق قىزعا قۇدا تۇسكەندە وعان ۇكى تاققان. بۇل – ونىڭ ەندىگى جەردە ايتتىرىلعان قالىڭدىق بولعاندىعىنىڭ بەلگىسى. ياعني ۇكى تاعۋ – بويجەتكەننىڭ ايتتىرىلعان جەرى بار ەكەندىگىن كورسەتەتىن كادە. ال ءقازىر بۇل كادە «سىرعا سالۋ» سالتىمەن الماستى. بۇل دا بىزگە بوتەن ەمەس.
اتا-بابامىز «بەسىك قۇدا» بولعان كەزدە دە بەسىككە ۇكى تاعىپ كەتەتىن بولعان. قىز بالانىڭ بەسىگىندە ۇلپىلدەگەن ۇكى تۇرسا، ونى «تىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ىلگەن» نەمەسە «بەسىك قۇدالىقتىڭ» بەلگىسى دەپ تۇسىنگەن. ءسويتىپ ۇكى تاعىلعان قىز بالانىڭ توڭىرەگىندە بۇدان كەيىن ەشقانداي باسى ارتىق ءسوز ايتىلمايتىن بولعان. ءتىپتى سول اۋىلدىڭ بوزبالالارى، جىگىتتەرى ۇكىلى قىزدىڭ ابىروي-اتاعىن ءوز قارىنداسىنداي قورعاپ جۇرەتىن بولعان كورىنەدى.
ال جاس كەلىندەر ۇكىنى ساندىك ءۇشىن ەكى بۇرىمىنا قاداعان ەكەن. ءقازىر بايقاساڭىز، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەر ەكى ۇشىندا ۇلبىرەگەن اپپاق ۇكىسى بار ورامال تاعىپ ءجۇر. قاراپ كوز قۋانادى. جاس كەلىننىڭ ەكى يىعىنان قۇلاعان اپپاق ۇكىلەر ۇلپىلدەپ، ۇلكەن ومىرگە ەندى عانا قادام باسقان، قۋلىق-سۇمدىقتان، جاماندىقتان ادا كەلىنشەكتىڭ اپپاق نيەتىن، جاستىعىن، مارتەبەسىن ۇستەپ تۇراتىنداي كورىنەتىنى بار ماعان. قازاق ۇكىنى جاماندىقتان، ءتىل كوزدەن ساقتايدى دەگەن نانىم-سەنىممەن بىرگە، ادامنىڭ كوركىن اشىپ، وزگەلەردەن ەرەكشەلەندىرىپ، وقشاۋلاندىرىپ كورسەتەتىنى ءۇشىن دە تاققان.
كوز تيمەسىن
قىز-كەلىنشەكتەردەن بولەك، قازاقتىڭ كوپشىلىك الدىنا ءجيى شىعاتىن سال-سەرىلەرىنىڭ، ءانشى-جىراۋلارىنىڭ اراسىندا دا ۇكى قاۋىرسىنىن بوركىنە، دومبىراسىنا تاعىپ، ەلدەن دارالانىپ جۇرگەندەرى بولعان. ونداعىسى، ارينە، جاماننىڭ ءسوزى ءھام كوزى تيمەسىن دەگەنى. ۇكى تaعىلعان بۇيىمدارعا پالە-جالا جولامايدى، قايتا ولجا، جاقسىلىق، باقىت اكەلەدى دەپ يلانعان. ماسەلەن، اقىن ىبىراي ساندىبايۇلىن حالقىمىز «ۇكىلى ىبىراي» اتاپ كەتكەن. سەبەبى، ول «بوركىمە ۇكى تاعىپ، ساندەپ كيىپ…» دەپ ءوزى جىرلاعانداي، قازاقتىڭ سال-سەرىلەرىنە ءتان ورتاق قاسيەتتى ۇستانىپ، باس كيىمىنە ۇنەمى ۇكى تاعىپ جۇرگەن. ءبىرجان سال قورامسا ۇلىنىڭ دا بوركىنە ۇكى تاققانى تاريحتان بەلگىلى. اقان سەرىنىڭ دومبىراسى دا ۇكىسىز بولماعان.
سونداي-اق، ەرتەدە سىيلى جانە ءقادىرلى مەيمانىنا دا ۇكى سىيلاۋ ءداستۇرى دە بولعان دەسەدى. تاعى ءبىر دەرەكتەردە قۇرساق كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلگە ۇكىنىڭ ۇياسىن الاقانىمەن سيپاتاتىنى تۋرالى ايتىلادى. اتا-بابامىز كيىز ءۇيدىڭ بوساعاسىنا، ءتىپتى ءتورت تۇلىك مالدىڭ جاڭا تۋعان تولىنە دە كوز تيمەس ءۇشىن ۇكى تاعىپ قوياتىن بولعان ەكەن.
باقىتتى بول!
الماتىلىق كوپبالالى انا رايحان مولديار قىزى ءتورت ۇلدىڭ اراسىندا جالعىز وسكەن ەركەسى راۋشانىن ۇزاتقاندا قاتتى تولقىعانىن ايتادى.
– ءوزىم كەمپىر-شالدىڭ قولىندا وسكەن قىز ەدىم. قازاقتىڭ ەجەلگى ءجون-جورالعىسىنىڭ ءبىرازىن بىلەمىن. «اتتان جىعىلساق تا، سالتتان جىعىلماعان» حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي. مەن دە العاشقى قۋانىشىم، ءتولباسىم دەپ، تۇڭعىشىمدى قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن ۇزاتتىم. بولاشاق قۇدا-قۇداعيىم ءورىستىلدى، قالالىق ەكەن. ءبىراق مەنىڭ انالىق ىقىلاس-نيەتىمدى ءتۇسىندى، قابىلدادى. قىزىمدى ۇكى تاعىپ، سىرعا سالۋ داستۇرىمەن ۇزاتىپ سالدىم. شاڭىراعىمدا كوپتەن ونداي ءسان-سالتاناتقا تولى توي بولماعان ەدى. جۇرەگىم جارىلارداي قۋاندىم. كۇيەۋىم ەرتە قايتىس بولىپ كەتىپ، بەس بالامدى جالعىز جەتكىزدىم. ومىردە كوپ قيىندىق كوردىم. وسىلاردىڭ قاباعىنا كولەڭكە تۇسپەسىن، بوتەن ەركەككە جاۋتەڭدەمەسىن دەپ، تۇرمىس قۇرۋ تارالى مۇلدەم ويلاعان جوقپىن. وعان ەش وكىنبەيمىن دە. باقىتىم – بالالارىم. ەندى ۇلدارىمدى ۇيلەندىرەتىن كەزدە، مەن دە بولاشاق كەلىندەرىمە ۇكى تاعىپ، سىرعا سالۋ ءداستۇرىن مىندەتتى تۇردە جاسايتىن بولامىن. ءبىز قازاقتىعىمىزدى جوعالتپاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن جاستارعا ءوزىمىز ۇلگى بولعان دۇرىس دەپ ويلايمىن.
عاجاپ قۇس
ادەت-عۇرپىمىزدىڭ اينىماس ءبىر بولشەگىنە اينالعان، وسىنشا كيەلى سانالاتىن بۇل قانداي قۇس؟ سول جونىندە دە بىرەر ءسوز ايتا كەتسەك.
ۇكى – وتە ساق، سۇلۋلىعىن كورسەتە بەرمەيتىن قۇپياسى مول، تىرناعى وتكىر، جاپالاق تۇقىمداس، كولەمى سۇڭقارداي، مويىن، كەۋدە، بالاق، ارقا جۇندەرى ۇلپىلدەگەن ادەمى، قاناتى ءتۇرلى-تۇستى، عاجاپ قۇس دەسەدى كورگەندەر. شامامەن 6-12 جىل ءومىر سۇرەدى. قولعا ۇيرەتىلگەن كەيبىر تۇرلەرى 30-40 جىل جاسايدى ەكەن. ول تۇندە ۇشىپ، كۇندىز تىعىلىپ وتىراتىن قۇس. جارىقتا كوزى دۇرىس كورمەيدى.
قازاقتىڭ تاعى ءبىر اڭىزىندا ۇكى مەن قارعانىڭ ايتىسى باياندالادى. قارعا ۇكىگە ءوزىنىڭ كوپ جاسايتىنىن ايتىپ ماقتانعان ەكەن. سوندا ۇكى «ارايلاپ اتقان تاڭدى كوردىم. قىزارىپ باتقان كۇندى كوردىم. قىستا اپپاق قاردى كوردىم. كوكتەمدە جاسىل جەلەك جەردى كوردىم. تاڭداپ قوسىلعان جۇبايىمدى كوردىم. اق ۇرپەك بالاپاندارىمدى كوردىم. وسىنىڭ ءبارىن جۇزدەگەن رەت قايتالاپ كورگەننەن نە تابامىن؟! جاراتقاننىڭ وسى مۇمكىندىگىنە شۇكىر! سەن سياقتى ولەكسە مەن بوق شوقىپ، 300 جىل جۇرگەننەن ساقتاسىن. ۇلبىرەگەن اقسۇيەك قالپىمدى ەشتەڭەگە ايىرباستامايمىن» دەگەن ەكەن.
ايتپاقشى، نۋ ورماندا اداسقان ادامدار ۇكىنىڭ قاناتىنىڭ قاعىسىمەن ءجۇرىپ وتىرسا، ورماننان امان شىعاتىن كورىنەدى.
جول باستاۋشى
توپان سۋ تارتىلىپ، تاۋلاردىڭ توبەسى كورىنەدى. اسقار تاۋلار:
– نۇح ماعان توقتايدى. ادامزات ۇرپاعى مەنەن قايتا تارالادى، – دەپ تالاسادى. تۇران دالاسىنداعى قازىعۇرت تاۋى كىشىپەيىلدىك كورسەتىپ:
– بۇل دارەجەگە لايىق ەمەسپىن. ۇلىق اللا پايعامبارىن بيىك تاۋعا توقتاتار، – دەيدى. اللا تاعالا قازىعۇرتتىڭ پەيىلىنە ريزا بولىپ:
– نۇح، كەمەنى قازىعۇرتقا قوندىر. تىرشىلىك سول جەردەن باستالسىن، – دەپ ءامىر بەرەدى. نۇح:
– قازىعۇرت تاۋى قايدا؟ – دەپ سۇرايدى. ۇلىق اللا سوندا «ۇكى» دەگەن قۇس جاراتىپ:
– مىنا ۇكىنى قاسىڭا ال. ونىڭ كوزى وتكىر، تۇندە كورەدى. قازىعۇرتقا باراتىن جولدى سول بىلەدى، – دەيدى. ۇكى قازىعۇرتقا جەتكەنشە كەمەنىڭ الدىندا جول كورسەتىپ ۇشىپ وتىرادى. نۇح قازىعۇرت تاۋىنا امان-ەسەن توقتايدى. كەمە توقتاعان سوڭ پايعامبار كىشى ۇلى جاپپاسقا «وسى جەرگە قازىق ۇر!» دەپ بۇيىردى. ۇكىگە ريزا بولعان نۇح پايعامبار:
– ورمان-توعايدىڭ يەسى بول! شاڭىراعىمنىڭ كيەسى بول! – دەپ باتا بەردى. سودان ۇكىگە ايرىقشا كيە دارىپتى. ادامدار ونىڭ قاۋىرسىنىن «تىل-كوز تيمەسىن» دەپ بالانىڭ بەسىگىنە، قىزدىڭ بوركىنە تاعاتىن بولىپتى («الديدەن ەپوسقا دەيىن»).
بايلىق اكەلەدى
الەمدە ۇكىنى قاسيەتتى قۇسقا بالاعان حالىق از بولماعان. ماسەلەن، بەنگالدىقتار ءالى كۇنگە ۇيىنە اق ءتۇستى ۇكى كىرسە، مولشىلىققا كەنەلەمىز دەپ سەنەدى. ال قىتايدا كۇن قاتتى كۇركىرەگەن كەزدە، نايزاعايدان ساقتايدى دەپ، ءۇيىنىڭ ءار بۇرىشىنا ۇكى بەينەسىن ورنالاستىرادى ەكەن. ولار ءتىپتى ۇكى بايلىقتىڭ، تابىستىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەگەن. ال كاليفورنيالىق ۇندىستەر بيىك اعاشتاردىڭ قورعاۋشىسى دەپ قۇرمەتتەيدى ۇندىلەردىڭ سەنىمى بويىنشا، ۇكى قايتىس بولعان ادامنىڭ جانى تانىنەن اجىراعان سوڭ ونى و دۇنيەنىڭ ەسىگىنە دەيىن كۇزەتىپ جەتكىزەتىن قۇس بوپ سانالادى.
ەجەلگى ماييالاردا بيلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە باعالاندى. ۇرىستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن اپاچيلەر ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىمەن قۇرمەتتەلەتىن بولعان. ال افريكاداعى كەيبىر تايپالار ۇكىنى كوزبايلاۋشىلار مەن دۋاگەرلەردىڭ قۇسى دەپ سانايدى ەكەن. فرانسياداعى لوتارينگيانىڭ وڭ جاقتا وتىرىپ قالعان قىزدارى تىلسىم كۇشكە سەنگەندىكتەن ورمانعا بارىپ ۇكىدەن بولاشاق جارىن كەزدەستىرۋدى سۇرايتىن بولعان دەيدى. قالاي بولعاندا دا، ءبىر ۇكىنىڭ مىڭ سان ادامعا ءۇمىت سىيلاپ، باقىتقا، بايلىققا جەتەلەگەنى انىق.
تاقىرىپقا وراي
باقىت بەدەلحان، اقىن: ءسالت-داستۇرىمىز تۇنعان ءىلىم
– ءوزى كىشكەنتاي عانا ۇكى. سونى كەيبىر ءبىزدىڭ ءدىندارلارىمىز، شالا ساۋاتتى سوپىلارىمىز، تاقۋالارىمىز «ۇكى دەگەن – قۇدايعا سەرىك قوسۋ» دەپ ءجۇر. «وسى ۇكىنى تاقسا، دومبىرانىڭ ءۇنى عاجاپ شىعا ما سونشالىقتى» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر ايتادى. مەن ايتامىن، «اينالايىن-اۋ، ۇكىنىڭ ۇياسىن كوردىڭ بە ءوزى؟» دەپ. ۇكىنىڭ ۇياسى ءبىر قۇشاق بولادى. وعان شىبىن-شىركەي تۇگىلى، شاڭ قونبايدى. وسىنداي ۇلپىلدەگەن تازا قاۋىرسىندى ۇياسىنان الىپ، پاتشالاردىڭ قىزىنا جاستىق جاساپ بەرگەن، «تۇسىندە جۇماقتى كورسىن» دەپ. ال ءبىزدىڭ قازاق كىشكەنتاي بالاسى جاتقان بەسىكتىڭ باسىنا تومارداي قىلىپ ۇكى تاعادى، سوسىن وزدەرى الاڭسىز تىرشىلىگىمەن كەتە بەرەدى. بالانىڭ اياعى شىعا بەرگەن كەزدە دە، اياعىن كەرەگەگە بايلاپ قويىپ، ارقاسىنا تومارداي ۇكى تاعىپ، شەشەسى سىرتتاعى تىرلىگىنە شىعىپ جۇرە بەرگەن. كەرەگەدەن جىلان كىرەدى، قاراقۇرت كىرەدى دەگەندەي. ال ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىنا جىلان جولامايدى، قاراقۇرت جولامايدى، شىبىن-شىركەيىڭ دە جولامايدى. ۇكىنى قازاق بەسىككە ءسابيىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن تاققان. وسى وسيەتتىڭ ءبارىن اجەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىزدەن ەستىپ وستىك. زەرتتەپ قاراساق مۇنىڭ ءبارى كونەدەن جەتكەن قازاقتىڭ تانىمدىق، فيلوسوفيالىق دۇنيەلەرى. ولاردىڭ بارلىعى عىلىمي دالەلدەنگەن نارسەلەر. ءسالت-داستۇر، ىرىم-تىيىمنىڭ بارلىعى دا تۇنعان ءىلىم.