وسى اپتادا قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە كەزەكتى مەملەكەت باستاماسىن قىزۋ تالقىلاۋ باستالدى. بيلىك وكىلدەرى قازاقستاندىقتاردى ۇيالى بايلانىس جانە عالامتور قىزمەتتەرىنە قوسىلۋ كەزىندە وزدەرىنىڭ بيومەتريالىق دەرەكتەرىن ۇسىنۋعا مىندەتتەۋدى ۇسىندى. قازاقستانداعى دەرەكتەر بازاسىنىڭ «جايىلىپ كەتۋىنىڭ» جيىلەۋى اياسىندا بۇل زاڭ جوباسى قوعامدا ۇلكەن سەنىمسىزدىك تۋدىردى. Taspanews.kz ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن سويلەسىپ، قازاقستاندىقتارعا بۇل وزگەرىستەردىڭ قانداي اسەرى بولاتىنىن جانە دەرەكتەر بازاسى ساقتالماعان جاعدايدا قانداي تاۋەكەلدەر ورىن الاتىنىن انىقتاۋعا تىرىستى.
باستاما تۋرالى
ەگەر زاڭ جوباسى قابىلداناتىن بولسا، جاقىن ارادا ۇيالى بايلانىس قىزمەتتەرىن كورسەتۋگە شارت جاساسقىسى كەلەتىن ءاربىر ابونەنت ءوز بيومەتريالىق دەرەكتەرىن ۇسىنۋعا مىندەتتى بولادى. بۇل باستامانى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن قازاقستاننىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ۇسىندى. وزگەرىستەرگە ارنالعان تۇسىندىرمە جازبادا بيومەتريانىڭ قاجەتتىلىگى الاياقتىقپەن كۇرەسۋمەن بايلانىستى ەكەنى ايتىلعان.
الايدا جاڭا قۇجاتتا «بيومەتريا» ۇعىمى انىق كورسەتىلمەگەن. ق ر «دەربەس دەرەكتەر جانە ولاردى قورعاۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، بيومەتريالىق دەرەكتەر دەگەنىمىز — سۋبەكتىنىڭ فيزيولوگيالىق جانە بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن سيپاتتايتىن، ونىڭ نەگىزىندە جەكە باستى انىقتاۋعا بولاتىن دەربەس دەرەكتەر.
بيومەتريا ۇعىمى جالقىدان جالپىعا قاراي بولىنەدى. وعان بەتتىڭ نەمەسە دەنەنىڭ ءۇش ولشەمدى فوتوسۋرەتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار داۋىس ۇلگىسى، ساۋساق ىزدەرى، قول تامىرلارىنىڭ ۇلگىسى، قان توبى، كوزدىڭ قاساڭ قابىعىنىڭ ارنايى فوتوسۋرەتى جاتادى. ياعني، جاڭا زاڭ جوباسى قابىلدانعان جاعدايدا، ابونەنتتەردەن قاي بيومەتريا ءتۇرى جينالاتىنى ناقتى كورسەتىلمەگەن.
نە وزگەرەدى؟
ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارىنىڭ قىزمەتتەرىنە قوسىلۋ كەزىندە جانە كەلىسىمشارت جاساعان كەزدە پايدالانۋشىلار وزدەرىنىڭ بيومەتريالىق مالىمەتتەرىن بەرۋى قاجەت بولادى. مىسالى، مەنەدجەر ادامنان بولاشاق SIM-كارتا يەسىنىڭ ءۇش ولشەمدى فوتوسۋرەتىن ءتۇسىرۋدى سۇراۋى مۇمكىن.
سونداي-اق قازىرگى ابونەنتتەر قىزمەتتەردى پايدالانۋدى توقتاتقىسى كەلسە، وپەراتورعا ءوز بيومەتريالىق دەرەكتەرىمەن ءوتىنىش جىبەرۋى كەرەك بولادى. ءدال وسىنداي تالاپتار تەلەفون ءنومىرىن جاڭا وپەراتورعا اۋىستىرعىسى كەلەتىندەرگە دە قاتىستى بولادى.
قوعامدىق ورىنداردا، مىسالى، كافەدە نەمەسە اۋەجايدا عالامتورعا قوسىلۋداعى وزگەرىسكە كەلەتىن بولساق، بۇل جاعدايدا پايدالانۋشىلار SMS نەمەسە قوڭىراۋلار ارقىلى الاتىن ءبىر رەتتىك قۇپيا سوزدەردى ەنگىزەدى. سونىمەن قاتار، جەلى وپەراتورى قوسىمشاسىندا سكانەرلەۋدەن وتەتىن جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتاردى پايدالانۋ ارقىلى كىرۋگە بولادى.
قاۋىپسىزدىكتى ەسكەرسەك
ەسكە سالساق، جاقىندا قازاقستاندا جەكە دەرەكتەردىڭ كەزەكتى اۋقىمدى تارالۋى ورىن الدى. حاكەرلەر قازاقستاننىڭ نەگىزگى بانكتەرىنىڭ ءبىرىن بۇزدى. بەلگىلى بولعانداي، 2022 جىلدىڭ 29 قاراشاسىنا دەيىن تىركەلگەن دەرەكتەر تارالىپ كەتكەن. پايدالانۋشى يدەنتيفيكاتورلارى، حەشتەلگەن قۇپيا سوزدەر، جەكە حابارلامالار جانە كريپتوۆاليۋتا ءامياندارىنىڭ مەكەن-جايلارى شابۋىلعا ۇشىرادى.
Digital Rights Center Qazaqstan زاڭ فيرماسىنىڭ ديرەكتورى، ەۋرازيالىق سيفرلىق قوردىڭ نەگىزىن قالاۋشى رۋسلان دايىربەكوۆ: "ۇيالى بايلانىس قىزمەتتەرىن كورسەتۋگە شارتتار جاساسۋ ءۇشىن مىندەتتى بيومەتريانى ەنگىزۋ ەكى جاقتى ماسەلەنى قامتيدى: ءبىر جاعىنان، بۇل شارا قاۋىپسىزدىكتى ارتتىرۋعا جانە الاياقتىق دەڭگەيىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان. ارينە، بۇل كيبەرقىلمىستىڭ ءوسۋى جاعدايىندا وزەكتى. الايدا، مۇنداي تالاپ ازاماتتاردىڭ سيفرلىق قۇقىقتارى مەن قۇپيالىلىعىن قورعاۋ سالاسىندا ەلەۋلى الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى،" - دەدى.
ول بيومەتريالىق دەرەكتەر، مىسالى، ادام بەتىنىڭ سۋرەتتەرى بىرەگەي جانە وزگەرمەيتىن يدەنتيفيكاتورلار ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل ولاردى كيبەرقىلمىسكەرلەر ءۇشىن ەرەكشە قۇندى ەتەدى. مۇنداي دەرەكتەر تاراپ كەتكەن جاعدايدا، ونىڭ سالدارى وتە اۋىر بولۋى مۇمكىن.
"جەلى وپەراتورلارى مەن باسقا ۇيىمداردا جەكە دەرەكتەردىڭ تارالۋىنان كوپتەگەن مىسال بار، بۇل جەكە باستى ۇرلاۋعا، قارجىلىق شىعىندارعا جانە ءتىپتى فيزيكالىق تۇرعىدا قاۋىپسىزدىككە ءقاۋىپ ءتوندىردى. بيومەتريانىڭ قۇپيا سوزدەردەن ايىرماشىلىعى، اقپاراتقا قاۋىپسىزدىك تونگەندە جانە قورعالماعاندا دەرەكتەردى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس،"- دەپ ءتۇسىندىردى ساراپشى.
ونىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەت بيومەتريالىق دەرەكتەردى ساقتاۋ مەن وڭدەۋدىڭ قاتاڭ ستاندارتتارىن بەلگىلەۋى كەرەك. شيفرلاۋ، دەرەكتەردى ءبولۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى ۇنەمى تەكسەرۋ تالاپ ەتىلەدى. مۇنىڭ ءبارى دەرەكتەردى قورعاۋدى كۇشەيتۋ، سونداي-اق تاراپ كەتۋ ءقاۋپىن ازايتۋ ءۇشىن قاجەت.
"قازاقستان ازاماتتاردىڭ جەكە دەرەكتەرى قۇپيالىلىعى مەن قورعالۋى قۇقىقتارىن بۇزباي، يننوۆاسيالاردى ەنگىزۋ كەزىندە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلۋعا ءتيىس. ايتپەسە، قاۋىپسىزدىك كەپىلدىك ەمەس، جاي عانا كومپروميسسكە اينالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار،" - دەدى رۋسلان دايىربەكوۆ.
ول جاڭا زاڭ جوباسىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى جەلى وپەراتورلارىن دەرەكتەر تاراپ كەتسە، زاڭدى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ، زالالدى وتەۋ جانە زارداپ شەككەندەرگە ولاردىڭ سيفرلىق بىرەگەيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەك كورسەتۋگە مىندەتتەۋ كەرەك دەپ قوستى.
DRCQ زاڭ فيرماسىنىڭ ساراپشىسى جانە «سيفرلىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار لاندشافتى» جوباسىنىڭ مەنەدجەرى ەلجان قابىشيەۆ تە وسى پىكىردى ۇستانادى. ول ەڭ الدىمەن دەرەكتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءمان بەرۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتىپ، سودان كەيىن عانا ولاردى جيناۋدى ويلاستىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.
"سوڭعى ۋاقىتتا رەسپۋبليكادا ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ جەكە دەرەكتەرىن ۇرلاۋ جانە تاراپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الدى. ەل اۋزىندا بولعان – «سپيسوك ايكي»، «قازۇۋ ستۋدەنتتەرىنىڭ ءتىزىمى»، قىتايلىق حاكەرلەردىڭ قازاقستاندىقتار تۋرالى اقپارات جيناۋى جانە وزگە دە جايتتار بار. مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى وسال تۇستاردىڭ ناتيجەسى،" - دەدى ەلجان قابىشيەۆ.
قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ
ايتا كەتسەك، جاڭا بايلانىس قىزمەتتەرىن ۇسىنۋ پروسەسىن رەتتەيتىن بارلىق وزگەرىستەر ءقازىر «اشىق نقا» پورتالىندا ورنالاستىرىلعان. تالقىلاۋ 10 قىركۇيەككە دەيىن جالعاسادى.
ەسكە سالساق، 2024 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ بارلىق قازاقستاندىقتار مەن شەت ەل ازاماتتارى مىندەتتى بيومەتريادان وتۋگە ءتيىس. سوڭعى رەت بيلىك مۇنداي نورمالاردى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەسپەن ءتۇسىندىردى.
10 شىلدەدە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ مەملەكەتتىك ستاتيستيكا جانە دەرەكتەردى باسقارۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭعا قول قويدى. زاڭ جوباسىنىڭ ءوزى 29 مامىردا ق ر ماجىلىسىنەن ءوتتى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جاڭاشىلدىقتار مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىن سيفرلاندىرۋ جونىندەگى تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتقان.
جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانۋىمەن قازاقستاندا ۇلتتىق دەرەكتەر تىركەلىمى پايدا بولادى. ول ەل ازاماتتارى تۋرالى ستاتيستيكالىق اقپاراتتى قامتىپ، بولاشاقتا ۇنەمى جاڭارتىلىپ وتىرۋى قاجەت. وسىلايشا، جاڭا زاڭ دەرەكتەردى جەكە كومپانيالارعا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ورايدا، قوعامدا جەكە دەرەكتەردىڭ تاراپ كەتۋى ارتادى دەگەن الاڭداۋشىلىق تۋدى.
سونىمەن قاتار، وسى ايدا «اشىق نقا» سايتىندا جەكە دەرەكتەردى قورعاۋ ەرەجەلەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋ كوزدەلگەن جوبا تالقىلاندى.
اتاپ ايتقاندا، وپەراتور نەمەسە قۇپيا ساقتالاتىن جەكە دەرەكتەردى جيناۋشىلاردى جىلىنا كەمىندە ءبىر رەت اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ءاۋديتىن جۇرگىزۋگە مىندەتتەۋ ۇسىنىلدى.
قۇجاتقا سايكەس ەلەكتروندىق جەكە باس دەرەكتەرى قازاقستاندا ورنالاسقان سەرۆەرلەردە عانا ساقتالۋى ءتيىس. ال وپەراتورلار ولاردى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى شارالاردى قابىلداۋعا مىندەتتى