بۇل سامميت باۋىرلاس ەلدىڭ باسشىسى يلحام الييەۆتىڭ باستاماسىمەن ۇيىمداستىرىلدى. سامميتكە قاتىسۋشىلار «كولىك، كوممۋنيكاسيا جانە كليماتتىق وزگەرىستەردى باقىلاۋ ارقىلى باياندى بولاشاق قۇرۋ» تاقىرىبىندا ءوز ويلارىمەن ءبولىسىپ، «قاراباق دەكلاراسياسىن» قابىلدادى. جيىن ءبىر جاعى قازاقستاننىڭ ۇيىمعا ءتوراعالىعى اياسىندا وتسە، ەكىنشى جاعىنان باكۋدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتاعى باعىت-باعدارىن ايقىندادى.
استانا ۇيىمنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرماق
استانا سىرتقى ساياساتتا بەلسەندى ارەكەت ەتۋدە. جاقىندا قازاقستاننىڭ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىعى اياقتالدى. الدا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسى وتەدى. كۇزدە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ءسامميتى وتەدى دەپ كۇتىلۋدە. 6 شىلدەدە ازەربايجاننىڭ شۋشا قالاسىندا ۇيىمنىڭ بەيرەسمي ءسامميتى ءساتتى ۇيىمداستىرىلدى. سامميت ءبىر جاعى ەلىمىزدىڭ ۇيىمعا ءتوراعالىعى اياسىندا وتسە، ەكىنشى جاعىنان باكۋدىڭ باۋىرلاس ەلدەرمەن بايلانىستى نىعايتۋعا نيەتتى ەكەنىن كورسەتتى.
جيىنعا قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتان بولەك، ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ، تۇركيا ۆيسە-پرەزيدەنتى جيەۆدەت يىلماز، وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيويەۆ، قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ، ماجارستان پرەمەرى ۆيكتور وربان جانە وزگە دە جاۋاپتى تۇلعالار قاتىستى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز سوزىندە «TURKTIME!» ۇرانى اياسىندا ىقپالداستىقتى كەڭەيتۋدى جالعاستىراتىنىن مالىمدەدى. وسىلايشا پرەزيدەنت ۇيىمنىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن ارتتىرۋدى كوزدەمەك.
پرەزيدەنت «TURKTIME!» ۇرانىن بىلتىر 3 قاراشادا استانادا وتكەن ۇيىمنىڭ مەرەيتويلى X سامميتىندە ۇسىنعان ەدى. قازاقستان ۇيىمعا ءتوراعالىق اياسىندا ءسالت-داستۇر (Traditions)، بىرىزدەندىرۋ (Unification)، رەفورمالار (Reforms)، عىلىم (Knowledge)، سەنىم (Trust)، ينۆەستيسيا (Investments)، مەدياسيا (Mediation) جانە ەنەرگيا (Energy) سياقتى ماسەلەلەرگە ءمان بەرەتىنىن مالىمدەگەن. ول جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردى ىنتىماقتى بولۋعا شاقىردى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى بەيرەسمي ءسامميتتىڭ تاقىرىبى اياسىندا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي كەلەسى ماسەلەلەردى كوتەردى:
1. ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعدارىنىڭ الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ.
2. تۇركى ورتالىق بانكتەرىنىڭ كەڭەسىن قۇرۋ.
3. «Astana Hub» تەحنوپاركىنىڭ الەۋەتىن بىرلەسە پايدالانۋعا شاقىردى.
4. جاساندى ينتەللەكتىنىڭ كومەگىمەن «ۇلكەن تىلدىك تۇركى مودەلىن» ازىرلەۋدى ۇسىندى.
5. كاسپيي جانە ارال تەڭىزدەرىندەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بىرلەسكەن كۇش-جىگەر قاجەت ەكەنىنە نازار اۋداردى.
باكۋدىڭ ماقساتى قانداي؟
باكۋ تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ بەيرەسمي ءسامميتىن شۋشا قالاسىندا تەكتەن-تەك وتكىزبەدى. بۇل قالا ازەربايجان، ونىڭ ىشىندە تاۋلى قاراباق حالقى ءۇشىن ماڭىزدى جەر. بىلتىر 20 قىركۇيەكتە قاراباق جەرى رەسمي تۇردە ازەربايجانعا قايتارىلدى. سوندىقتان جيىندى وتكىزۋ ازەربايجان ءۇشىن وتە ماڭىزدى شاراعا اينالدى. سول ءۇشىن دە بەيرەسمي سامميتتە «قاراباق دەكلاراسياسى» قابىلداندى.
ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ بۇل تۋرالى بىلاي دەدى: «1992 جىلعى مامىردا ارمەنيانىڭ شۋشا قالاسىن باسىپ الۋى ازەربايجان حالقى ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولدى. ازەربايجان حالقى بۇل باسقىنشىلىققا ەشقاشان مويىنسۇنعان ەمەس. ولاردىڭ ءارقاشان شۋشاعا جانە باسقىنشىلىققا ۇشىراعان باسقا دا ءبىزدىڭ اۋماقتارىمىزعا ورالۋ ارمانى بولدى جانە وعان قول جەتكىزدى».
وسى ورايدا يلحام الييەۆ 2021 جىلى شۋشانى ازەربايجاننىڭ مادەني استاناسى ەتىپ جاريالادى. 2023 جىلى تۇركسوي-دىڭ مادەني استاناسى ەتىپ جاريالاۋعا اتسالىستى. بيىل ۇلىقتاۋ راسىمىندە ول ازەربايجاننىڭ تۇركى ەلدەرىمەن بايلانىسىن نىعايتاتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن.
ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى تاۋلى قاراباق ماسەلەسى جايلى وزگە قاتىسۋشىلار دا ءسوز ەتتى. قازاقستاننىڭ باسشىسى ەلىمىز مەدياتور بولۋعا ءاردايىم دايىن ەكەنىن مالىمدەدى.
«مەن ازەربايجان مەن ارمەنيا ەلدەرى اراسىندا بەيبىتشىلىك ورناتۋعا باعىتتالعان وڭ ءۇردىستى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىز تاتۋلىققا باستايتىن قادامداردى بارىنشا قۇپتايمىز. باكۋ مەن ەريەۆان اراسىندا بەيبىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ءوز الاڭىمىزدى ۇسىنۋعا ءاردايىم دايىنبىز»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
وزبەكستاننىڭ باسشىسى شاۆكات ميرزيويەۆ گەيدار الييەۆتىڭ مىناداي سوزدەرىن ەسكە الىپ، تاريحي جەڭىسپەن قۇتتىقتادى: «شۋشا قالاسىنسىز قاراباق، ال قاراباقسىز ازەربايجان جوق».
سونىمەن قاتار، جيىنعا قاتىسۋشىلار بيىل كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ازەربايجاندا وتەتىن COP29 بۇۇ كونفەرەنسياسىنا وراي باۋىرلاس ەلگە ساتتىلىك تىلەدى. قاتىسۋشىلار جوعارى دەيگەيدەگى شارانىڭ باكۋدە ءوتۋى ازەربايجاننىڭ باستى جەتىستىگى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ازەربايجاندا وتەتىن كونفەرەنسيا تۋرالى بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش استانادا، «شىۇ پليۋس» وتىرىسى كەزىندە دە توقتالعان ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، الەم ەلدەرى كليماتتىڭ وزگەرىسىمەن كۇرەستە قارجىلىق جاۋاپكەرشىلىك الۋى ءتيىس.