عىلىمي ورتادا جۇرگەن سوڭ ءتۇرلى جوبالار قارالىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتار قورعالىپ جاتادى. ارينە، ءبارى ەستە قالا بەرمەيدى. بۇرىن تالقىعا تۇسپەگەن، كەزدەسە بەرمەگەن قىزىقتى دەگەندەرى كوڭىل تۇكپىرىندە قالىپ قويادى. سونداي ءبىر جۇمىستى 2010 جىلى كەزدەستىردىم. «قازاقستانداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك نەگىزدەرى (الەۋمەتتىك- فيلوسوفيالىق تالداۋ)» دەپ اتالاتىن ديسسەرتاسيالىق ەڭبەك. اۆتورى قالامگەر بولاتبەك تولەپبەرگەن دەگەن جىگىت ەكەن. جەتەكشىلەرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنە قاراستى فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى، ق ر ۇعا اكادەميگى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدىمالىك نىسانبايەۆ اعامىز بەن فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقىتجان ساتەرشينوۆ ارىپتەسىم.
ىزدەنىس ناتيجەلەرى
تالقىعا تۇسكەن ديسسەرتاسيا – ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسى قازاقستاندىق قوعامدىق سانانى ۇنەمى مازالاپ كەلە جاتقان وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءارى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى. جۇمىستى قورعاۋ پروسەسى بارىسىندا تالقىلاۋلار ۇزاققا سوزىلىپ، قىزۋ پىكىر الماسۋ بولدى. بەيرە سمي تۇردە پىكىر بىلدىرۋشىلەر قاراسى دا قالىڭ ەدى. رەسەنزەنتتەر دە ورىندى سىن-پىكىرلەر ءبىلدىردى. ديسسەرتاسيا ءساتتى قورعالۋى ءۇشىن ونداعى ۇعىمدار لايىقتى جۇمىس ىستەۋى مەن بارلىق جاناما ۇعىمدار نەگىزگى ۇلتتىق يدەيا تۇسىنىگىن اشىپ تۇرۋى كەرەكتىگى ايتىلدى.
ءاربىر كەزەڭنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ءوز تۇسىنىگى بار. مىسالى، ەرتە تۇركى داۋىرىندەگى ورحون-ەنيسەي جازبالارىنان جانە تۇركى ويشىلدارىنىڭ ىلىمدەرىنەن كورىنەتىن، التىن وردا داۋىرىندەگى قازاق-نوعاي جىرلارىنان اڭعارىلاتىن، وتارشىلدىق كەزەڭدەگى قيلى زامان جانە زار-زامان اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارماشىلىعىنان بايقالاتىن، ۇلتتىق ويانۋ كەزەڭىندەگى الاش قوزعالىسى مەن يدەياسىنان كورىنىس تاباتىن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قوعامدىق توپتاستىرۋشى يدەيالاردان تامىر تارتاتىن ۇستىندار. وسى كەزەڭدەردەگى ۇلتتىق يدەيا ۇعىمىنىڭ ەۆوليۋسياسى، ياعني لوگيكالىق پەن تاريحيلىقتىڭ بىرلىگى اتالعان ەڭبەكتەن ايقىن اڭعارىلىپتى.
جالپى، جۇمىستىڭ تەوريالىق دەڭگەيى جوعارى، ناقتى. ۇلتتىق يدەيانى تالداۋداعى اۆتوردىڭ ءبىلىمى مەن ۇستانىمى ماعان ۇنادى. ۇلتتىڭ فيلوسوفيالىق جانە ساياساتتانۋلىق تۇسىنىگىنە تەرەڭىرەك تالداۋ جاسالعان. ويتكەنى، ۇلتتىق يدەيانىڭ ءتۇبىرىن ۇلت قۇرايتىنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى. فيلوسوفيا تاريحىنداعى ويشىلداردىڭ ۇلت تۋرالى كوزقاراستارىن كوبىرەك كەلتىرگەندىكتەن دە زەرتتەۋدىڭ عىلىمي قۋاتى ارتقان.
«الاش» يدەياسى مەن قوزعالىسىنا بولاتبەكتىڭ جەكە ءارى مەيلىنشە كەڭ توقتالعانى قىزىقتىردى. بۇل تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى «الاش» يدەياسىن قازاق ۇلتتىق يدەياسىنىڭ شىڭى دەپ قاراۋ كەرەك. بۇگىنگى كۇنى ءبىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قالدىرعان مۇراسىن تۇگەل يگەردىك دەپ ايتا المايمىز جانە ولاردىڭ كوزقاراستارىن جاڭاشا قايتا باعالاۋ – وتاندىق عىلىم مەن فيلوسوفيانىڭ الدىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى. وتكەن عاسىرلار مەن اعىمداعى مىڭجىلدىقتاردىڭ توعىسىنداعى تاريحي جانە الەۋمەتتىك-مادەني احۋالدىڭ كوپتەگەن ۇقساس بەلگىلەرى بار، سوندىقتان دا الاش كوسەمدەرىنىڭ كوتەرگەن ۇلتتىق يدەيالارى قازىرگى كەزدە دە وزەكتى. وسى تۇجىرىم جانە باسقا دا كوپتەگەن كوكەيتەستى ويلار زەرتتەۋ جۇمىسىندا ورنىقتى ورىن العانى قۋانتتى. جۇمىس بىرنەشە، ءتىپتى ونداعان جىلدار بويعى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى ەكەن.
جالپى، بۇل ەڭبەك مەملەكەت ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە، عىلىم ءۇشىن دە سۇرانىسقا يە ءارى ماڭىزدى، ءارى وزەكتى تاقىرىپ ەكەندىگى داۋسىز. سوندىقتان ۇلتتىق يدەيانىڭ ادامگەرشىلىك-رۋحاني نەگىزدەرىن الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ ماڭىزدى شارۋا بولىپ تابىلادى. زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى مەن ونىڭ عىلىمي جاڭالىعى جالپى ەلىمىزدىڭ كەلەشەك دامۋىنا قاتىستى مەملەكەتتىك باعدارلامالارمەن تىعىز بايلانىستى.
قوعام قۇندىلىقتارىن انىقتايتىن مۇرات
ۇلتتىق يدەيا – ماقساتتار مەن مۇراتتاردىڭ تۇتاستىعى. ۇلتتىق يدەيا – بۇل قوعام قۇندىلىقتارىن انىقتايتىن مۇرات. قازاقستاندا ءوز ەلىڭدى گۇلدەندىرۋگە، كەلەر ۇرپاققا قولايلى جاعداي جاساۋعا تىرىسۋ ۇلتتىق يدەياعا اينالدى. قازاقتىڭ سانا-سەزiمi وتكەندەگi، قازiرگi جانە بولاشاقتاعى – تاريحتىڭ تولقىنىندا ءوزiنiڭ ۇلتتىق «مەن» دەگiزەرلiك قاسيەتiن ءتۇسiنۋگە تۇڭعىش رەت ەندi عانا مۇمكiندiك الىپ وتىر. بiراق بۇل مۇمكiندiك قانا: ول شىندىققا، تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي ساناسىنا ورنىققان فاكتiگە اينالۋى ءومiرلiك ءمانi بار شىندىق.
ۇلتتىق «مەندى» قالىپتاستىراتىن تەتiكتەر مەن ىقپالدار سان الۋان. وعان كوشەدەگi قاپتاعان جارنامالاردان باستاپ، ەندi عانا دۇنيە ەسiگiن اشقان ءسابيدiڭ قۇلاعىنا ەستiلەتiن ءان مەن ۇنگە دەيiن كiرەدi. سولاردىڭ ءبارiنiڭ باسىن قوساتىن، ءبارiن وگiزدەي ورگە سۇيرەيتiن قۇدiرەت ۇلتتىق يدەيا دەپ بiلگەنiمiز ءجون. ويى ونعا، ساناسى سانعا ءبولiنiپ وتىرعان قازاققا ورتاق ۇلتتىق يدەيانى تابا قويۋ وڭاي مiندەت ەمەس. ول ءالi كۇنگە دەيiن تابىلعان دا جوق. ال قاجەتتiگiن وتانسۇيگiش رۋحتاعى ءاربiر قازاقستاندىق ازامات سەزiنiپ وتىرعانى ايداي اقيقات.
«ارمانسىز ادام – قاناتسىز قۇسپەن تەڭ»، – دەيدi حالقىمىز. ەندەشە، ۇلتتىق يدەياسىز قالا بەرسەك، قاناتسىز ۇلتقا اينالارىمىز ءسوزسiز. ۇلتتىق يدەيانى تاپپايىنشا، ەلدە ءجۇرiپ جاتقان رەفورمالار قارىن تويدىرۋدىڭ عانا مiندەتiن اتقارىپ شىعاتىنداي كورiنەدi. ۇلتتىق يدەياسى جوق قازاقستاندا ءومiر ءسۇرۋ قازاقتان باسقانىڭ ءبارiنە مايداي جاعاتىن شىعار، بiراق ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە وكiنiشتە قالاتىنى – قازاقتار. ءوزiءن-وزi جارىلقاماعاندى باسقالار ۇشپاققا شىعارادى دەۋدiڭ ەش قيسىنى جوق. كولدەي جايىلىپ كەلە جاتقان جاhاندانۋدىڭ تابانىندا جانشىلىپ قالماۋ ءۇشiن دە ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەكتiگi مەن قاجەتتiگi كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدi. دەمەك، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك بارىسىندا ۇلتتىڭ وزىندىك بىرەگەيلىگى مەن ەلدىڭ مادەني تۇتاستىعى دا وسى ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋمەن بايلانىستى. جاhاندانۋ جاعدايىندا تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق دۇنيەتانىمدىق قاينارلاردى قايتا قالپىنا كەلتىرە وتىرىپ، قوعامنىڭ وزىندىك تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. تاقىرىپتىڭ وسىنداي وزەكتىلىگى اۆتوردى وسى باعىتتا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋعا سەپ بولعانى انىق. جۇمىس ارناۋلى ادەبيەتتەر مەن دەرەككوزدەردى لايىقتى قولدانا وتىرىپ، تاريحي-مادەني مۇرانى، اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى قازىرگى گۋمانيتارلىق ءبىلىمدى مۇقيات زەرتتەۋ نەگىزىندە جازىلعان ەكەن.
ەندى بولاتبەكتىڭ ەڭبەگىندە زەردەلەنگەن بۇل ءاربىر عىلىمي تۇجىرىمىنىڭ تۇيىندەرى مەن قورىتىندىلارىنىڭ دايەكتەلۋى مەن شىنايىلىعىنا نازار سالساق. اۆتور زەرتتەۋدەگى نەگىزگى ۇعىمداردى تالدايدى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق تۇسىنىگىن بەرەدى، ۇلتتىق يدەيانىڭ قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ارناۋلى عىلىمي ادەبيەتتەردەگى ساراپتالۋىن زەردەلەيدى. تالداۋ بارىسىنداعى جىل سايىنعى مەملەكەتتىك ماڭىزدى باعدارلامالار مەن ۇلتتىق جوبالار ەڭبەكتىڭ نەگىزگى دەرەككوزدەرىن قۇرايدى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جانە تاريحي-الەۋمەتتىك دامۋى اياسىنداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ ەۆوليۋسياسىن اشۋ ءۇشىن قازاق تاريحىنىڭ ءارقيلى كەزەڭدەرىندەگى ۇلتتىق يدەيانىڭ كوتەرىلۋى پايىمدالادى. ۇلتتىق يدەياعا قاتىستى ءا.ن.نىسانبايەۆ، ع.ەسىم، م. قۇل-مۇحاممەد، ا.سەيدىمبەك، م.قويگەلدييەۆ، ح.ءابجانوۆ جانە ت.ب. عالىمداردىڭ قۇندى پىكىرلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالادى.
جوعارىدا ايتقانداي، ەڭبەكتەگى ەرەكشە ايتار، كوڭىل توعايتاتىن جاڭالىق – «الاش» يدەياسىنىڭ مازمۇنى مەن ءمانىنىڭ اشىپ كورسەتىلۋى. الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى – ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىن ۇلى، ج.ايماۋىت ۇلى، م.جۇماباي، م.دۋلات ۇلى جانە ت.ب. الاششىل قايراتكەرلەردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق قىزمەتتەرى، جۇرگىزگەن كۇرەستەرى مەن قايعىلى تاعدىرلارى ارقىلى ورنەكتەيدى. الاش يدەياسىنىڭ زاڭدى جالعاسىن اۆتور ودان ءارى ساباقتايدى. كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ باسىنا كەلگەن انتروپوگەندىك اپاتتى باعامداۋ جانە توتاليتاريزمگە قارسى ۇلتتىق رۋحتاعى جاستار قوزعالىسىنىڭ، 1950–1980 جىلدارى زاڭدى تۇردە ادىلەت مەكەمەلەرىنەن تىركەۋدەن وتپەگەن جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ قوعامدىق جانە ساياسي ۇيىمدارى، پارتيالار مەن توپتارى-نىڭ – قاراعاندىداعى جاستاردىڭ ەسەپ («ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى»)، پاۆلودارداعى «جاس ۇلان» بىرلەستىگىنىڭ، الماتىدا قۇرىلعان «سارى-ارقا» توبىنىڭ، «جاس قازاق»، «تايشۇبار» جانە ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ قىزمەتىن، حاسەن قوجا-احمەت، ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ، ازامات جاكىبايەۆ ءتارىزدى ديسسيدەنتتەردىڭ ارەكەتىن، سونداي-اق «جەلتوقسان» وقيعاسى سىندى قۇبىلىستاردى تالدايدى.
بولاتبەك تولەپبەرگەن ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسىندا: «قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋ بارىسىندا الەمدىك جالپى ادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ دا فيلوسوفيالىق مۇراسىن يگەرۋ قاجەت»، – دەگەن توقتامعا كەلەدى. جاhاندانۋدىڭ ۇلتتىق رۋحاني مادەنيەتتەرگە ىقپالىن، ەلىمىزگە ءتان دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن ءمىنسىز ساياسي ۇلگى قۇرۋدى بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ترەندتەرمەن ۇشتاستىرۋدى، ۇلتتىق يدەولوگيا قۇرۋ مەن وتانشىلدىق رۋحتى ەگۋدى تالداۋ ارقىلى دايەكتەلەدى.
سونى ءارى جاڭاشىل تۇيىندەر مەن تۇجىرىمدار جاساعان
اۆتوردىڭ ەڭبەگىندە سارالانعان ءاربىر عىلىمي تۇجىرىمىنىڭ تۇيىندەرى مەن قورىتىندىلارىنىڭ جاڭالىعى بار. ويتكەنى، ۇلتتىق يدەيا تۋرالى، ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جونىندە بۇقارالىق باسپاسوزدە دە، ارناۋلى ادەبيەتتەردە دە كوپ ءسوز بولدى، دەگەنمەن ولاردىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيىن اۆتور ءوز ۇستانىمى بويىنشا تالدايدى. ال حالقىمىزدىڭ تاريحي جانە مادەني دامۋى بارىسىنداعى ۇلتتىق يدەيا ۇعىمدارىنىڭ جەتىلۋى رۋحاني-ادامگەرشىلىك تۇرعىدا ەڭبەكتە العاش رەت ارنايى زەردەلەنگەن.
باستى جاڭالىق – «الاش» يدەياسىن قازاق ۇلتتىق يدەياسىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى دا وزەكتى ەتىپ كورسەتۋدەگى اۆتوردىڭ ويلارى مەن پىكىرلەرى تىڭ ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. وسى الاش يدەياسىنىڭ زاڭدى جالعاسى كەڭەستىك كەزەڭدە تىيىم سالىنىپ كەلگەن ۇلتتىق باعىتتاعى قوزعالىستار مەن ۇيىمداردىڭ جاسىرىن ساياسي ارەكەتتەرىنە قاتىستى كوپشىلىككە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مۇراعات ماتەريالدارى مەن قىزىقتى مالىمەتتەر كەلتىرىلىپ، سارالانادى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىتتاعى قازاقستانداعى ۇلتتىق يدەيالار تۋرالى كوپ ايتىلىپ، ۇسىنىلىپ، جازىلىپ، تۋىنداعان ءتۇرلى پىكىرتالاستار جەتكىلىكتى تارازىلانعان. اۆتور عالامداسۋ جاعدايىنداعى ۇلتتىق مادەنيەت پەن ءتولتۋما قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى سونى ءارى جاڭاشىل تۇيىندەر مەن تۇجىرىمدار جاساعان.
بولاتبەك تولەپبەرگەن اتالعان ەڭبەگىن فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىندا ءساتتى قورعاعان سوڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ ارنايى كوميسسياسىنا استاناعا شاقىرىلىپ، ەكىنشى رەت ءوز جۇمىسىنىڭ جاڭالىعىن دالەلدەپ بەرد ءى . كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن «ۇلتتىق يدەيا – تاۋەلسىزدىك تۇعىرى» اتتى كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلار قاتىسۋىمەن پىكىرتالاس ۇيىمداستىردى. ۇلتتىق يدەيا باعىتىندا جازعان بۇدان كەيىن دە جيىرماعا جۋىق كىتابى جارىق كوردى. تاڭداپ العان تاقىرىبىن تەوريالىق تۇرعىدان تارازىلاپ قويماي، ونى ىسكە اسىرۋشى پراكتيك رەتىندەگى جۇمىستارى ءوز الدىنا. قوعامدىق ۇيىم قۇرىپ، الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ءبىرقاتار ۇلتتىق جوبالاردى جۇزەگە اسىردى.
ق ر پرەزيدەنتىنىڭ ب ا ق سالاسىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، مەملەكەتتىك «دارىن» جاستار سىيلىعى مەن قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، «شالقار» راديوسىنىڭ ديرەكتورى، بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشى، قارىمدى قالامگەر بولاتبەك تولەپبەرگەن ءىنىمىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ۇلىقتاۋ جولىنداعى ءىسى بەرەكەلى، عۇمىرى مەرەكەلى بولسىن دەگەن تىلەك قوسامىن!
«اlmaty-akshamy»، №11، 9 اقپان