16 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنى. ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مەرەكەسى. دەسەك تە، قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن وسى كۇنگە بايلانىستى ورتاق كوزقاراس قالىپتاسپادى. بىرەۋلەرگە بۇل بوزداقتارعا تاعزىم ەتەر قاستەرلى كۇن، كەيبىرەۋلەر ءۇشىن مەرەكەلىك دەمالىس كۇنى. ەندىگى ءبىر توپ وكىلدەرى «ءبىز تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەدىك، بىزگە ول وزدىگىنەن كەلدى» دەپ توپشىلايدى. مۇنداي سان ءتۇرلى پىكىرلەر نەگە پايدا بولدى؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
ازاتتىققا ەڭ العاش قازاق حالقى ۇمتىلعان
قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن 1986 جىلدان باستاعان ورىندى. سەبەبى، ءدال سول جىلى حالقىمىز ۇلتتىق سانا-سەزىمى بار ەكەنىن الەمگە پاش ەتتى. 16-17 جەلتوقساندا بولعان وقيعالار ازاتتىقتىڭ العاشقى ۇشقىنى بولىپ تاريحتا قالدى. ساراپشىلار اراسىندا زاماناۋي تاريحىمىزدى الاش قوزعالىسىنان باستاۋ كەرەك دەگەن پىكىر دە بار. بۇل پىكىرمەن كەلىسپەسكە بولماس. دەسە دە، 1986 جىلعى وقيعالاردىڭ ورنى بولەك. الاش قوزعالىسى كەزىندە نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش ساياسي-ەكونوميكالىق ەليتا بولسا، جەلتوقساندا حالىقتىق سيپات الدى.
ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ جارىققا شىعۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟ بۇل سۇراققا ءتۇرلى جاۋاپ بار. ءبىرى جاستار ءوز ەركىمەن ورتالىق بيلىككە قارسى شىقتى دەسە، ەكىنشىلەرى ارانداتۋشىلىق بولدى دەيدى. شىندىعىندا، 1985 جىلى بۇكىلوداقتىق ساياسي رەفورما رەسپۋبليكالارداعى ءسونىپ قالعان الاۋدى تۇتاتتى. ءبىر قىزىعى، كسرو اۋماعىندا العاشقى نارازىلىق قازاقستان اۋماعىندا ورىن الدى. بۇل جەلتوقساندا بولعان جاستاردىڭ نارازىلىعىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىككە ەڭ العاش قازاق حالقى ۇمتىلدى دەپ ايتا الامىز.
ال «ءبىز تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەدىك، بىزگە ول وزدىگىنەن كەلدى» دەگەن پىكىر قايدان پايدا بولدى؟ بىرىنشىدەن، ۇزاق ۋاقىت بويى جەلتوقسانداعى نارازىلىق يدەولوگيادان تىس قالدى. ياعني ساياسي باعا بەرىلمەدى. ەكىنشىدەن، ساياسي ەليتا كسرو- نىڭ سوڭعى جىلدارى تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالدى. «تەمىردى قىزعاندا باسۋ» قاعيداسى ورىندالمادى. ۇشىنشىدەن، ساياسي ەليتا ءۇشىن تاۋەلسىزدىك جىلناماسىن ازاماتتىق بەلسەندىلىكپەن باستاۋ ءتيىمسىز بولدى.
مەملەكەتتىلىكتىڭ ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قابىلداندى. قۇجات 18 باپتاپ تۇرادى. كولەمدى بولماسا دا ەلىمىزدىڭ قازىرگى زامان تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الادى. سەبەبى، الدا قابىلدانعان 1993، 1995 جىلعى كونستيتۋسيالارعا نەگىز بولدى. ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانى قوسا العاندا، 4 قۇجات مەملەكەتتىلىكتىڭ ساياسي-قۇقىقتىق سيپاتىن بەلگىلەدى.
ارينە، اتالمىش قۇجاتتاردىڭ مازمۇن جاعىنان ەرەكشەلىكتەرى بولدى. باستى ەرەكشەلىك، ساياسي جۇيەنى قۇرۋ مەحانيزمدەرىنەن كورىنىس تاپتى. ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا، تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭ مەن 1993 جىلعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى كونستيتۋسياسىندا پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك ساياسي جۇيە قۇرۋ كوزدەلگەن. بۇل قۇجاتتاردا جوعارعى كەڭەس وزگە بيلىك تارماقتارىنا قاراعاندا ىقپالدىراق ەدى.
تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدى تالداساق، ماڭىزدى دۇنيەلەردى كورەمىز. مىسالى، قۇجاتتىڭ 9-بابىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك وكىمەت بيلىگى بۇل بيلىكتىڭ زاڭدىق، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى بولىپ ءبولىنۋى ءپرينسيپىن باسشىلىققا الا وتىرىپ قۇرىلادى جانە جۇزەگە اسىرادى». بۇل زاڭدا بيلىك ءبولىنىسى قاعيداسىنىڭ ساقتالعانىن كورسەتەدى.
بيلىك ءبولىنىسى ساقتالعانىمەن، جوعارعى كەڭەستىڭ ساياسي ىقپالى باسىمداۋ بولدى. حالىق اتىنان جوعارعى كەڭەس پەن پرەزيدەنت سويلەي الدى. پرەزيدەنت ينستيتۋتى ۇكىمەتتى باسقاراتىن پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىمەن تەڭ بولدى. ۋاقىت وتە كەلە جۇزەگە اسقان ساياسي رەفورما ءناتيجەسىندە پرەزيدەنت ينستيتۋتى نىعايىپ، ءۇش بيلىك تارماقتارىنان دا جوعارى كوتەرىلدى. كەيىن 2022 جىلى باستالعان ساياسي رەفورما ناتيجەسىندە پارلامەنت ءرولى ارتىپ، پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك نىسانداعى باسقارۋعا كوشۋ ۇدەرىسى باستالدى.