1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى – ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە. اسىرەسە، سول تۇستا ەلىم، جەرىم دەپ سوققان اپپاق جۇرەگىن قولىنا ۇستاي الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ءھام بۇگىنگى اعا بۋىننىڭ ماڭگى كوكەيىندە.
ءيا، جەلتوقسان – قازاق جاستارىنىڭ جۇرەگىمەن، تەگەۋرىندى كۇش-قايراتىمەن جاسالعان ۇلى ەرلىك. وعان قاتىسقان جاستاردىڭ تاعدىرى دا وڭاي بولمادى. تۇرمەنىڭ ازابىن تارتقاندارى دا از ەمەس، جۇمىستان، وقۋدان قۋىلىپ، دەنساۋلىعىنان ايرىلعاندارى قانشاما!
قالاداعى ا.پ.چەحوۆ اتىنداعى ورتالىق قالالىق كىتاپحانادا جاستار ءجۇرسىن تاستەكەيەۆ، نۇرلان مەيراموۆ، احمەت ماحاتوۆ، دينا نالتايەۆا، ناعيما دالابايەۆا، باگيزات ءامىرحانوۆا سىندى جەلتوقسانشى اعا-اپايلارىمەن كەزدەستى. اعا بۋىن مەن جاس بۋىن اراسىندا ديالوگ ورناماس بۇرىن، سوناۋ ىزعارلى جەلتوقسان وقيعاسىندا قىرشىنىنان قيىلعان بوزداقتارعا ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك جاريالاندى. سوسىن مەيماندار ەسكە الۋ قانشالىقتى اۋىر بولسا دا، وتكەن كۇندەرگە شەگىنىس جاساپ، جاسوسپىرىمدەردىڭ سۇراقتارىنا وراي، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىن مانىندە قالاي بولعانىن، جاستار نە ءۇشىن الاڭعا شىققانىن اڭگىمەلەپ بەردى.
سول تۇستاعى الاڭعا شىققان جاستاردىڭ دەنى اۋىلدىڭ قارا دومالاق بالالارى ەدى. ولار ارمان قۋىپ ارۋ المتىعا كەلگەن. وقۋعا تۇسكەنى ءتۇستى، تۇسە الماعاندارى جۇمىسقا تۇردى. اۋىلدان، قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنان كەلگەن قىز-جىگىتتەر ورىس ءتىلىن قايدان ءبىلسىن، مىنە، ءتىل بىلمەگەننىڭ زاردابىن وسى تۇستا تارتتى. ەڭ اۋىر، قارا جۇمىسقا دە جەگىلگەن قازاق جاستارى. ال وقۋدا جۇرگەندەرى ساباقتان كەيىن ۆوكزالعا بارىپ كومىر تۇسىرەتىن. كوشەدە بىر-بىرىمەن سويلەسىپ تۇرسا، «نەگە ءبىز تۇسىنبەيتىن تىلدە سويلەسىپ تۇرسىڭدار؟ ورىس تىلىندە اڭگىمەلەسىڭدەر، بىزگە تۇسىنىكتى بولسىن!» دەپ، ورىستىڭ كەمپىر-شالىنا دەيىن وكتەمدىك تانىتاتىن الماتى كوشەسىندە.
– جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ باستالۋىنا ماسكەۋدىڭ ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىسىن اۋىستىرۋ جونىندەگى امىرشىلدىك ارەكەتى عانا سەبەپ بولعان جوق. جاڭا باسشىلىققا قازاقستان حالقىنا مۇلدەم تانىس ەمەس كولبيننىڭ كەلۋى جىلدار بويى جيناقتالعان اشۋ-ىزا مەن نارازىلىقتىڭ سىرتقا اتىلىپ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. جەتپىس جىلداي ۇستەمدىك قۇرعان توتاليتارلىق جۇيە قانشا ارەكەتتەنگەنىمەن، ءبىزدىڭ وي-پىكىر بوستاندىعىمىزدى تۇنشىقتىرا المادى. ءبىز الاڭعا قازاق ەلىنە ءوز ۇلتىنا باسشى سايلانسىن دەگەن ۇرانمەن شىقتىق، – دەدى جەلتوقساندىق ارداگەر ءجۇرسىن تاستەكەيەۆ.
ال زامانداسىنىڭ ءسوزىن جالعاعان احمەت ماحاتوۆ:
– ءبىز ەشكىمگە جاماندىق جاساعان جوقپىز. ەشقانداي بۇزاقىلىققا بارعان جوقپىز. ءبىز «قازاققا قازاق باسشىلىق ەتسىن!» دەگەن پاتريوتتىق ۇرانمەن بەيبىت شەرۋگە شىقتىق. ءبىزدى تىڭدايدى، قۇلاق اسادى دەپ سەندىك. وكىنىشكە وراي ولاي بولمادى. ءبىزدى ءبىر كەشتە بۇزاقىلارعا اينالدىرىپ شىعاردى دا، اسكەري كۇشتەردى جاۋىپ كەلىپ جىبەرىپ، ۇرىپ، توقپاقتاپ، مۇز قاتقان جەلتوسقاندا سۋ شاشىپ، يتكە تالاتىپ، باسىپ، جانشىپ، ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قالانى تازارتىپ تاستادى. وسىناۋ ىزعارلى ساتتەردە قازاق جىگىتتەرىمەن بىرگە قورىقپاي الاڭعا شىققان، قانسىراپ جاتقان ازاماتتاردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ولاردى ناپ-نازىك قولدارىمەن مۇز ۇستىمەن سۇيرەلەگەن جۇرەكتى، قايسار قازاق قىزدارىن ءالى كۇنگە قۇرمەت تۇتامىن! – دەدى تەبىرەنە.
كەشتىڭ تاعى ءبىر مەيمانى - نۇرلان مەيراموۆ جاستاردى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن بىلۋگە، ءبىلىمدى، بىلىكتى، ەلجاندى بولۋعا شاقىردى.
ءيا، الاڭعا تەك ەر-جىگىتتەر عانا ەمەس، نازىك جاندى، قايسار مىنەزدى قاراكوزدەرىمىزدىڭ دە قاتىسقانى ءمالىم. الماتى يننوۆاسيالىق-تەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ ستۋدەنتى ەراسىل جۇماش: «جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان قازاق قىزدارىنىڭ باسىنان ساپەر كۇرەكپەن ۇرعانى راس پا؟»، – دەگەن سۇراق قويدى. قىزدارعا قول كوتەرۋگە بولمايدى دەگەن تاربيەمەن وسكەن قايران تاپ-تازا بالا، ول كەزدەگى قاتىگەزدىكتى كورگەن جوق قوي! كورمەي-اق قوسىن، ارينە! ءبىراق بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە قالاي كەلگەنى، قانداي جولمەن جەتكەنى تۋرالى ءبىلىپ ءجۇرسىنشى!
بوزبالانىڭ وسى ساۋالىنان كەيىن زالدا ءبىرازعا دەيىن ۇنسىزدىك ورنادى. دينا نالتايەۆا مەن باگيزات ءامىرحانوۆا «ناعىز قيىندىق كورگەن زامانداسىمىز ناعيما اپايلارىڭ» دەپ ورتاعا شىعاردى. وسى ساتتە كەيىپكەرلەرمەن بىرگە تەبىرەنبەگەن، كوزىنە جاس الماعان ادام قالمادى دەسەك بولار.
ناعيما دالابايەۆا، جەلتوقسانعا قاتىسۋشى:
– مەن ول كەزدە 17 جاس بولاتىنمىن. كوللەدج ستۋدەنتى ەدىم. وعان قوسا، «ادك»-دا قۇرىلىستا جۇمىس ىستەپ جۇرەگەن كەزىمىز. كوبىمىزدىڭ ورىسشاعا شورقاقپىز. ورىستار ءبىزدى مەنسىنبەي «كالبيتتەر» دەيتىن. ءوزىمىزدىڭ اق، ادال ەڭبەگىمىزبەن تاپقان جالاقىمىزدى الۋ ءۇشىن دە ورىستارعا جالىناتىنبىز.
كەش قارايعان، ساعات سەگىز، جۇمىستان كەلىپ جاتقان ءساتىمىز ەدى. جاستاردىڭ الاڭعا شىعىپ جاتقانىن ەستىپ، ءبىز دە قاراپ وتىرا المادىق، «بيلىككە وزگە ۇلت ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق كەلسىن، وسى قورلانعانىمىز جەتەر» دەپ، جەلتوسقاننىڭ ايازىنا قاراماي شىعىپ كەتتىك الاڭعا. بەس قىز ەدىك.
الاڭدا نەبىر سوراقىلىقتى كوزىمىز كوردى. قىزداردى دۋبينكامەن ۇرىپ قۇلاتىپ، مۇزعا وتىرعىزىپ قويعانىن، شاشتان سۇيرەپ، يتكە تالاتىپ، مۇزداي سۋ شاشقانىن، ءتىپتى ءبىر قىزدى باسىنان ساپەر كۇرەكپەن سالىپ كەپ قالعاندا قاق ايرىلعان باسىن دا، قان جۋعان بەتىن دە كوز كوردى. ءبىزدى قاقاپ تۇرعان ايازدا ماشيناعا تيەپ الىپ، قالادان 19 شاقىرىمداي بولاتىن جەردەگى ايدالاداعى كولگە اپارىپ توگىپ كەتتى.
جەلتوقساننىڭ مۇزى قاتقان پالتومىزبەن ءبىزدى سۋدان ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر شىعارىپ الدى. سول ماڭداعى ءبىر ساياجايدىڭ تەرەزەسىن سىندىرىپ كىرىپ، سوندا تۇنەدىك. ەرتەڭىنە جارىقتا ءبىزدى كورگەن بەيتانىس تۇرىكتەر جىلى ۇيىنە كىرگىزىپ، مۇز بولىپ قاتىپ قالعان كيىمدەرىمىزدى اۋىستىرىپ، ىستىق ءشايىن بەرىپ، «موسكۆيچ» كولىكتەرىمەن جاتاقحانامىزعا جەتكىزىپ سالدى. سول تۇرىكتەر كەيىن ءوز ەلىنە كوشىپ كەتكەن ەكەن، بيىل بىزگە ىزدەۋ سالىپ جاتىر دەپ ەستىدىك جاقىندا. ءبىزدىڭ كەيىنگى تاعدىرىمىزعا الاڭداپ، حابار بىلگىسى كەلىپ جاتقان تۇرىك باۋىرلارعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. بەس قىزدىڭ ەكەۋى ءقازىر ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى. كەنجە دەگەن قۇربىمىزدى «جاستاردى ۇيىمداستىرۋشى، بۇلىككە سەبەپكەر» دەگەن جەلەۋمەن ەلدەن جىراققا، ماسكەۋگە بەس جىلعا جەر اۋدارىپ جىبەردى. بەس جىل بويىنا جات جەردە، اعايىن-تۋىستان الىستا، كىرگەن-شىققانى اڭدۋلى قاتاڭ كۇزەتپەن كۇندەر كەشتى. مىنە، ءبىزدىڭ قازاق قىزدارىنىڭ دا بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جولىندا ءجۇرىپ وتكەن ءىزى سايراپ جاتىر.
P.S.
نامىستى، ەلجاندى، رۋحتى قازاق جاستارىنىڭ تاباندى تەگەۋرىنىمەن، الاپات كۇش-قايراتىمەن كەلگەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتى ءبىز سەندەرگە، جاستار، اماناتتايمىز! كەش قوناقتارىنىڭ ايتقان تىلەگى وسىنداي.