1986 جىلى ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىز كەڭەس وداعىنىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، ۇلت نامىسى ءۇشىن الاڭعا شىقتى. وسى كۇننەن سوڭ تۋرا بەس جىل وتكەندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاۋىمىزدىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. بۇل ورايدا، ازاتتىقتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى – جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگى لايىقتى باعاسىن الىپ، جوسپارلى تۇردە ناسيحاتتالۋى كەرەك.
قاسىم-جومارت توقايەۆ
تاۋەلسىزدىكتى جاقىنداتقان جەلتوقسان
دەموكراتيا دەسە، كوز الدىمىزعا نە ەلەستەيدى؟ ارينە، ويىمىزعا بىردەن امەريكا قۇراما شتاتتارى كەلەدى. XIX عاسىردا فرانسيادا ءومىر سۇرگەن قوعام قايراتكەرى، عالىم الەكسيس دە توكۆيلدىڭ «امەريكاداعى دەموكراتيا» اتتى ەڭبەگى بار. ءقازىر عانا ەمەس، سول زاماننىڭ وزىندە اقش-تاعى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر ەۋروپالىق ساياساتكەرلەر مەن عالىمداردى تاڭقالدىرعان. سولاردىڭ ىشىندە الەكسيس دە توكۆيل بار. ول اتاقتى ەڭبەگىن اقش-قا ساپارى بارىسىندا جەرگىلىكتى ءومىردى كورۋ ارقىلى جازدى.
حالقىمىزدا كورىپكەلدىگىمەن ەستە قالعان ءىرى تۇلعالار بار. ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ دەسە، ءوزگەلەرى ابىلاي حاننىڭ ءتۇسىن جورىعان بۇقار جىراۋدىڭ ەسىمىن ەسكە الادى. جاھاندىق دەڭگەيدەگى وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى الەكسيس دە توكۆيل. ول ءوز كىتابىندا «ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر الەمدە دەموكراتيا ورنايدى»، – دەپ بولجاپ ەدى.
XX عاسىردا ونىڭ بولجامىن امەريكالىق الەۋمەتتانۋشى جانە ساياساتتانۋشى سامۋەل حانتينگتون دالەلدەدى. ول «دەموكراتيالانۋ تولقىندارى» تەورياسىن جاسادى. دەموكراتيالانۋ تولقىنى تەورياسى ساياسي جاڭعىرۋ كونسەپسياسى اياسىندا ومىرگە كەلدى. ونىڭ تەورياسى بويىنشا XIX عاسىردىڭ باسىنان بەرى 3 دەموكراتيالانۋ تولقىنى مەن 2 كەرى كەتۋ تولقىندارى بولدى:
- 1-تولقىن (1828–1926 ج.ج.)
- 1-كەرى كەتۋ (1922–-1942 ج.ج.)
- 2-تولقىن (1943–1962 ج.ج.)
- 2-كەرى كەتۋ (1958–1975 ج.ج.)
- 3-تولقىن (1974 ج. بەرى).
كەرى كەتۋ تولقىنىندا دەموكراتيالىق ءوزگەرىستەر تەجەلگەن. كرسو ىدىراعان سوڭ وداقتاس ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇردىسى وسى ءۇشىنشى دەموكراتيالانۋ تولقىنى اياسىندا ءوتتى.
تاريحي ادىلدىك كەرەك
دەموكراتيالانۋ ۇدەرىسىنە تەك الەمدىك سوعىستار عانا ەمەس، كولونيالارداعى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس تە اسەر ەتكەن. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەلدەردىڭ تاريحىنا ءمان بەرىپ قارايتىن بولساق، حالىقتىڭ ەگەمەندىك ءۇشىن كۇرەسكەنىن كورەمىز. امەريكا دەموكراتياسى اتالارىنىڭ ساياسي يدەيالارى، ماحاتما گانديدىڭ بەيبىت جولمەن كۇرەسى، مۇستافا كەمالدىڭ ەتاتيزمىنە نەگىزدەلگەن ساياسي كۇرەسى بولماسا قازىرگى زامانعى اقش، ءۇندىستان مەن تۇركيانى ەلەستەتە الماۋشى ەدىك. بۇل ساياسي كۇرەستىڭ استارىندا حالىقتىڭ ادىلدىك، تەڭدىك پەن ەركىندىككە ۇمتىلىسى جاتىر.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا دا حالىقتىڭ دەموكراتياعا ۇمتىلىسى اسەر ەتتى. دەموكراتياعا ۇمتىلىس جالاڭ ءسوز ەمەس، استارىندا ادىلدىك، تەڭدىك پەن ەركىندىك بار. تاۋەلسىزدىككە جول اشقان 1986 جىلى 17-18 جەلتوقسانداعى جاستاردىڭ كوتەرىلىسى سەبەپشى بولدى.
كۇرەسپەي جەتكەن دۇنيەنىڭ ەش ءقادىرى بولمايدى. سوندىقتان وسى تاريحي كۇندەرگە تەك ساياسي-قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ نەگىزىنە اينالۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا مەملەكەت پەن حالىق شىنايى رۋحاني تاۋەلسىز ەكەنىن سەزىنەدى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدەگى تاريحي ءرولىن مويىنداۋ ارقىلى ءبىز تاريحي ادىلدىكتى عانا قالپىنا كەلتىرمەيمىز. ءبىز وسى ارقىلى دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جول اشامىز. سەبەبى، جاستاردىڭ الاڭعا شىعۋىنا دەموكراتيالىق تالاپتارى اسەر ەتتى. بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە زاڭنامالىق نەگىز بەن اتقارىلىپ جاتقان شارالار جەتكىلىكتى.
ءسوزسىز XX عاسىردى ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ دەۋگە بولادى. سەبەبى، كولونيالدى جۇيە كۇيرەپ، بۇكىل الەمدە تاۋەلسىزدىك سالتانات قۇردى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس يمپەرياليزمگە اۋىر سوققى بەردى. الىپ دەرجاۆالار ەندى ەسىن جيناي بەرگەندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى. وسى ەكى الەم سوعىسىنان سوڭ كوپ ەل ەگەمەندىككە قول جەتكىزدى. كسرو-نىڭ ىدىراۋى مەن يۋگوسلاۆيانىڭ ءبولىنۋى بۇل ۇدەرىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويدى. كەڭەس وكىمەتى ىدىراعان سوڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىككە يە بولدى. سول تاۋەلسىزدىككە حالىقتىڭ دەموكراتياعا دەگەن ۇمتىلىسى سەبەپشى بولدى. بۇل تاريحي ادىلدىك اقىرىنداپ قالپىنا كەلۋدە. وسى ورايدا تەك تاۋەلسىزدىك كۇنىن عانا ەمەس، دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنىنىڭ دە تاريحي ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن ءجون.
«ەگەمەن ەلدەر شەرۋى»
1986 جىلدان باستالدى
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بيىل ەگەمەندىك كۇنى قارساڭىندا وتكەن شارادا سويلەگەن سوزىندە «ءبىز ءقازىر ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان وتكەن زاماننىڭ قايراتكەرلەرىنە، ولاردىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى، ادىلەتتى باعا بەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك»، – دەپ ەدى. وسى ورايدا وتكەنگە نازار اۋدارعان ءجون.
1991 جىلى 16 جەلتوقساندا جوعارعى كەڭەسى «ق ر تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭدى قابىلدادى. ودان ءبىر جىل بۇرىن 25 قازاندا «ەگەمەندىك دەكلاراسياسىن» قابىلداپ ەدى. بۇل جوعارعى كەڭەستىڭ ازاتتىق تاريحىنداعى ماڭىزدى ءرولىن كورسەتەدى.
وسى كۇندەر وتە ماڭىزدى. دەسە دە، سول ءوزگەرىستەرگە ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن 1986 جىلعى جاستاردىڭ كوتەرىلىسى سەبەپ بولدى. 1991 جىلى 12 جەلتوقساندا «قازاقستانداعى 1986 جىلعى 17-18 جەلتوقسانداعى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى» جارلىق شىعىپ، قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-ىندەگى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە تارتىپتىك جاۋاپقا تارتىلعان ادامدار اقتالدى. سونداي-اق، جارلىقتىڭ 4-تارماعى بويىنشا جەلتوقساننىڭ 17ء-سى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنى دەپ جاريالاندى. سەبەبى، ءدال سول وقيعالار دەموكراتيالىق جانە رۋحاني سالاداعى وزگەرىستەرگە تۇرتكى بولدى.
رەسەيلىك دەپۋتات پەتر زەريننىڭ «سۋۆەرەنيتەتتەر پارادى» دەگەن تۇجىرىمى بار. ول بۇل ءسوزى ارقىلى 1988–1991 جىلدارداعى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ساياسي كۇرەستى سيپاتتادى. دەپۋتات نە ءۇشىن 1988 جىلدان باستادى؟ سەبەبى، سول جىلى بالتىق بويى ەلدەرىندە ەستونيا، ليتۆا جانە لاتۆيادا ساياسي كۇرەس باستالدى. بىزدىڭشە «ەگەمەن ەلدەر شەرۋىن» 1986 جىلدان باستاعان ءجون. سەبەبى، ميحايل گورباچيەۆتىڭ ساياسي رەفورمالارى باستالعاننان كەيىنگى ەڭ العاشقى حالىق تولقۋلارى سول جىلى الماتىدا وتكەن. كەيىن حالىقتىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلىسى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ساياسي ساقتىعىنىڭ اسەرىنەن ءبىر ورىندا تۇرالاپ قالدى.