ۇلت تاريحىنداعى قازاق حاندىعى ءداۋىرى – تاريحي ەرلىكتەر مەن رۋحاني يگىلىكتەر جاساعان، ۇلى دالادا تۋ تىككەن ارداقتى، ارىستانداي ايبارلى حاندارىمىزدىڭ، اتامەكەنىن قورعاعان، جاۋىنا جولبارىسشا ۇمتىلعان، ساعىمعا ساداق ىلدىرگەن، اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا عۇمىر كەشكەن تارحاندارىمىز بەن ءباھادۇر باتىرلارىمىزدىڭ، حالىقتىڭ اقىل-اۋزى، ارقان-قازىعى – كوسەم بي-شەشەندەرىمىزدىڭ، وتانىمىزدىڭ ەرلىك-جاۋىنگەرلىك داستۇرلەرىن جايناتا تولعاعان جىراۋلارىمىزدىڭ كەرەمەت زامانى بولدى.

جارالعالى بەرى ادام بالاسى ءومىر بويى جۇماق ەلدى، جۇماق جەردى، ەركىندىكتى، باقىتتى ىزدەۋمەن، اڭساۋمەن كەلەدى. ول – ءبىزدىڭ تۇركىلىك دۇنيەتانىمىمىزداعى وتۇكەن، قازاق ۇعىمىنداعى – جيدەلى-بايسىن، اسان قايعى جەلماياعا ءمىنىپ، شارق ۇرىپ ىزدەگەن جەرۇيىق. ءبىزدىڭ بابالارىمىز سول جۇماقتى ۇلى دالادان تاپقان.

بايىرعى بايتاق تاريحىمىزدا 552-745 جىلداردا تۇركى قاعاناتىنىڭ تەرريتورياسى، اسكەرى، ەل باسقارۋ جۇيەسى، جازبا مادەنيەتى (ءالفاۆيتى)، ءتىلى، ءدىنى، ۇلتتىڭ رۋحى مەن ساناسى، ياعني فيلوسوفيالىق-كوركەمدىك دۇنيەتانىمى، شىعارماشىلىق ءداستۇرى، ەلدىك-مەملەكەتتىك تاريحى، ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسى بولعانىنا: «ىلگەرى – كۇن شىعىسىندا، وڭ جاقتا – كۇن ورتاسىندا، كەيىن – كۇن باتىسىندا، سول جاقتا – ءتۇن ورتاسىندا، وسىنىڭ ىشىندەگى حالىقتىڭ ءبارى ماعان قارادى، حالىقتى وسىنشا كوپ ەتتىم»، يا بولماسا: «بيىكتە كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان. ادام بالاسى ۇستىنە اتا-تەگىم بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان. وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ ەل-جۇرتىن قالىپتاستىرعان، يەلىك ەتكەن. ءتورت بۇرىشتىڭ ءبارى سولارعا قاراعان، ساربازدارىمەن اتتانىپ، ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ العان، ءبارىن بەيبىت ەتكەن، باستىنى ەڭكەيتكەن، تىزەلىنى بۇكتىرگەن. ىلگەرى – قادىرقان قويناۋىنا دەيىن، كەرى – تەمىر قاقپاعا دەيىن جايلاعان. ەكى ارالىقتا جۇرگەن يەسىز كوك تۇرىكتەردى وسىلاي قونىستاندىرعان» دەگەن وشپەستەي ەتىپ، تاسقا قاشاپ تۇرىپ جازعان اسىل مۇراسى كۋا بولا الادى.

زامانىندا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن العان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اۋزىنا قاراتقان، ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن ەر تۇرىكتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى سول بايىرعى بايتاق دالادا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارناپ عيبراتتى، تاعىلىمدى توي وتكىزدى.

اتا تاريحىن تانىپ بىلەتىندەي، ەل ساناسىنا سىڭىرەتىندەي ۇلان-عايىر شارالار ءوتتى. ءدۇيىم جۇرت بايتاق تاريحىنىڭ، ەل بيلەگەن حاندارىنىڭ، ءسوز ۇستاعان بيلەرىنىڭ، قول باستاعان كوسەمدەرىنىڭ بولعانىنا تاعى دا كوزدەرى جەتىپ، ءماز بولىستى. تويدان جارقىن ءىز قالدى. قۇلاش-قۇلاش ماقالالار، توم-توم كىتاپتار جازىلدى. حاندىق ورناعان ولكە – قۇت مەكەن جامبىل وبلىسى، كونە تاراز قايتا تۇلەدى. ءسويتىپ ەلىمىز، وتانىمىز ءۇشىن، ۇلان-عايىر بايتاق تاريحىمىز ءۇشىن، ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن بابالارىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق ەرلىگى ءۇشىن ءبارىمىزدى ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. «قازاق تاريحى – ەشكىمنەن ۇيالمايتىن تاريح، ۇنەمى بىرىگۋ، تۇتاستانۋ تاريحى. ءبىز – ۇلى دالانىڭ پەرزەنتىمىز» دەگەن ەلباسىنىڭ سوزىنە قايتا قانىقتىق، قايتا جىگەرلەندىك.

2015 جىلى 11 قىركۇيەكتە ەلوردادا، تاۋەلسىزدىك سارايىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىن ءوتتى. سول تاريحي جيىندا ەلباسى: «ءبىز – ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز» اتتى بايانداما جاسادى، تەبىرەنىپ ءسوز سويلەدى.

«ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتاۋ»، «ەل ۇستاپ تورەلىك ەتۋ»، «بارلىق ءسوزىمدى ايتار، ماڭگى تاسقا باستىم»، «ەل تۇتاتىن جەر وسى وتۇكەن قويناۋى ەدى»، «كوكتە تۇرك ءتاڭىرىسى، تۇركتىڭ قاسيەتتى جەرى، سۋى»، «تۇرك حالقى جويىلماسىن، ەل بولسىن» دەيتىن كۇلتەگىن جازۋىنداعى كەمەڭگەرلىك تولعامدار ەلباسىنىڭ سوزىندە اق الماستاي قايتا جارقىرادى. زامانا تولعاتقان، عاسىر تۋدىرعان، حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىنەن جارالعان اسىل تۇلعا ەلباسى «باتىر بابالارىمىزدىڭ بيىك رۋحىنا تاعزىم ەتۋ جانە تاعدىردىڭ سان الۋان قيىندىقتارىنان سۇرىنبەي وتكەن اتا تاريحىنان تاعىلىم الۋ ءۇشىن» ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىن ودان سايىن بەكىتىپ، ۇلت، ءتىل، ءداستۇر، ءدىل، ءدىن تۇتاستىعىن كوزدىڭ اعى مەن قاراسىنداي ساقتاپ، بويتۇمارداي ۇستاپ، قازاق ەلىنىڭ «ايبىنىن اسىرعان ۇلى حاندارىمىز بەن داڭقتى باتىرلارىمىزدىڭ» كەرەمەت، كەسەك قيمىل-ارەكەتتەرىن، وتانشىلدىق رۋحىن شالقار شابىتپەن، عۇلامالىق، ءبىلىمپازدىق زەردەمەن، مەيىرلەنە تولعاپ، بايىرعى بابالارىمىز ءبورىلى بايراق ۇستاپ، بايكالدان بالقانعا دەيىنگى القاپتى ەركىن جايلاعانىن، قازاق حاندىعى «ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا ورناعان ارعى داۋىردەگى ساق، عۇن، ءۇيسىن مەملەكەتتەرىنىڭ، بەرگى زامانداعى ۇلى تۇرىك حاندىعى، دەشتى-قىپشاق پەن التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى» ەكەنىن ايرىقشا قاداپ ايتتى.

ەلباسىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنىڭ التىن ارقاۋىنا قۇرىلعان عاجايىپ تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدا تاريحي سانا-زەردە ايناسىندا مىڭجىلدىقتاردىڭ مادەني جادى تىزبەك-تىزبەگىمەن قوپارىلا قايتا ءتىرىلدى. بابا تاريح، ۇلى دالا ەلى، التىن وردا مەن قازاق حاندىعى، تاۋەلسىز قازاقستان زامانى دۇنيە تورىنەن، ءداۋىر بيىگىنەن سويلەپ تۇرعانداي بولدى.

مىڭجىلدىقتار تاريحى، بۇگىنگى «ۇلى تۇركى ەلىنىڭ قارا شاڭىراعى»، «تاريحىمىزدىڭ جاڭا شامشىراعى»، «ۇلى دالا ەلى» – قازاقستاننىڭ ارشىندى قادامدارى، تىنىس-تىرشىلىگى تۇتاستاي ايشىقتى سۋرەتتەلدى. تاريح تولقىندارىنداعى قازاق ەلىنىڭ ەتنومادەني تۇتاستىعى، تاريحي-تاجىريبەلىك تانىمىنىڭ تەرەڭدىگى، «ۇلتتىق سانا ياعني ۇلتتىڭ جان-جۇرەگى»، ءداستۇرلى ءھام كوپ قىرتىستى مادەنيەتى بولعانى، ەل باسقارۋ جۇيەسى بارىنشا كەمەل، تولىق سيپاتتالدى.

«ماڭگىلىك ەل» قويىلىمىنىڭ «ساقتار. سارماتتار. عۇندار» دەيتىن ءبىرىنشى بولىمىندە كورەرمەننىڭ كوز الدىنا تاريح تۇڭعيىعىنداعى مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى مەملەكەت كەلەشەگىن دىتتەگەن وجەت، ونەرلى اتالاردىڭ جولى قۇس جولىنداي سايراپ، قيال قۇستارىن قالىقتاتتى. ەل ۇيىدى، سىلتىدەي تىنىپ قىزىقتادى.

تاۋەلسىزدىك – قاسيەتتى ۇعىم، ساۋلەلى قۇبىلىس. سان عاسىرلار مەن زاماندار بويى بابالارىمىزدىڭ اسىل ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىك اق قاناتتى پەرىشتە سيپاتىندا حالقىمىزدىڭ باسىنا ب ا ق بولىپ قوندى. وتانىمىز تاۋەلسىزدىك قۇشاعىندا اسقاقتاپ، زامانا تاريحتىڭ ۇباق-شۇباق كوشىنىڭ نەشەمە الۋان قيساپسىز سۋرەتتەرى، تاعدىر تالكەگىنە دۋشار بولعان حالقىمىزدىڭ حال-احۋالى، زوبالاڭ-دۇربەلەڭدەرى الگى قويىلىمدا كوز الدىڭدا قايتا تىزىلگەندەي، «ەلىم-ايدىڭ» زارلى-مۇڭلى اۋەنى ەستىلگەندەي؛ ۇلى دالا – ۇلت رۋحىنىڭ شارايناسى، باق-داۋلەتى، اي مەن كۇندەي باعا جەتپەس، تەڭدەسى جوق قازىنا بولىپ قايتا جاڭعىردى. ورمانبەتتىڭ: «ەدىل – ءۇيدىڭ ەسىگى، جايىق – ءۇيدىڭ جاپسارى، تۇركىستان – ءۇيدىڭ ءتورى» دەپ جىرلايتىنى؛ قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ: «تۇرىكتىڭ التىن بەسىگى – التاي، ەرجەتىپ، وسىپ-ونگەن ورداسى – تۇركىستان» دەپ تولعاناتىنى؛ ماعجان جۇمابايەۆتىڭ: «تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ جۇرەگىنە بولەپ جىرعا قوساتىنى كوپشىلىكتىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتىن كۇشەيتە ءتۇستى. باعزى زامانعى التىنجالدى ارعىماق مىنگەن اتاقتى قولباسشى ەدىل باتىردىڭ، تۇركى قاعاناتى داۋىرىندەگى ەستەمي، بۋمىن قاعان، ەلتەرىس، تونىكوك، كۇلتەگىن ءتارىزدى قاعانات قاھارماندارىنىڭ ەرلىگى قايتا جارقىراپ كورىندى.

قازاقتىڭ ويشىل اقىنى، شەجىرەشىسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ:

ايتايىن اتتيلانىڭ قىلعان ءىسىن،

سيقىر دەپ ويلاعان قايرات-كۇشىن.

ازيانى تۇگەل بيلەپ، ەۋروپانىڭ

كوبى اۋعان اتتيلادان قورىققان ءۇشىن – دەيتىن ءسوزى دە؛

نەمەسە سۇلتانماحمۇتتىڭ:

ەرىكتى ەن دالانىڭ قۇسىنشا ۇشىپ،

ەرجەتتىم كەڭشىلىكتىڭ ءسۇتىن ءىشىپ...

ەر تۇرىك ۇرپاعىمىن داڭقى كەتكەن،

ءبىر كەزدە ەۋروپاڭدى تىتىرەتكەن.

كىرگەنى ەسىك، شىققانى تەسىك بولىپ،

كۇنباتىس، كۇنشىعىسقا ءامىرى جەتكەن.

كەشەگى حان شىڭعىستىڭ ۇرپاعىنا،

تالاي سار، تالاي كىناز ءتاجىم ەتكەن، –

دەيتىن جىر جولدارى دا ۇلى بابالاردىڭ ەرلىك ىستەرىن ايعاقتاي تۇسكەندەي.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن ابىلاي حان، قانجىعالى قارت بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي سىندى باھادۇرلەردىڭ، سونىمەن بىرگە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تۋ ۇستاۋشىلارى سىرىم دات ۇلى، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارىلاردىڭ قان كەشۋدەگى، نار كەشۋدەگى جورىقتارى ۇلى دالانى قورعاۋداعى تەڭدەسى جوق ەرلىكتىڭ جارقىن مىسالدارى ەدى. «سار دالا – سارى اتانداي جاۋىر ەدى» دەپ جۇمەكەن اقىن زار يلەگەندەي، بۇل ەل تەپەرىشتىڭ، نەبىر زۇلىمدىق، نەبىر جىرتقىشتىقتىڭ ءبارىن كوردى. دالا داناگويى بۇقار جىراۋ كۇنباتىستان ءبىر قورعاسىنداي قارا بۇلت شىعىپ، قازاق دالاسىن ويران-توپىر ەتەتىنىن كورەگەندىكپەن سەزىندى، زار زامان اقىندارى دۋلات، شورتانباي، مۇراتتار وتارلىق ەزگىنىڭ ەلگە، جەرگە، دىنگە، تىلگە تيگىزەر زيانىن زار ەڭىرەپ تۇرىپ جىرعا قوستى. ولار ءداستۇرىمىزدىڭ، ەپوستارىمىزدىڭ تۇبىنە بالتا شابىلاتىنىن كۇنى بۇرىن سەزىپ، كۇيىندى.

حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ بەتكە ۇستار اي ءمۇيىزدى سەركەلەرى ۇلى ابايدىڭ، ناۋان حازىرەتتىڭ، ءسادۋاقاس شورمانوۆتىڭ ۇيلەرى ءتىنتىلدى، قولجازبالارى تاركىلەندى. ناۋان حازىرەت سىبىرگە جەر اۋدارىلدى. اقىلدى، ارلى تۋعان، ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتىن جوقتاعان، ۇلت تاۋەلسىزدىگىن، مەملەكەت ەگەمەندىگىن كوكسەگەن الاش زيالىلارى شەتىنەن اتىلدى. بۇل ورايدا ەلباسى «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» اتتى وي-تولعانىستارىندا «عاسىر باسىندا مەملەكەت مۇددەسىن ويلاعان ۇلى قازاقتاردىڭ جەكە باسىنىڭ تاعدىرى دا قاسىرەتتى بولدى. ۇلتتىق جىگەر مەن تولىسقان زەردە ساباعى ۇمىت بولعان جوق؛ ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.دۋلاتوۆ، ج.اقبايەۆ، م.شوقاي، م.تىنىشبايەۆ، ءا.ەرمەكوۆ، حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، ج.قوسشىعۇلوۆ سىندى قازاق زيالىلارىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسىرەتىمەن قاتار ورىلگەن قىزمەتى ءوزىنىڭ بىرەگەي قۇبىلىس رەتىندەگى تۇجىرىمدى دەڭگەيىمەن عانا ەمەس، ازاماتتىق ءھام ادامگەرشىلىك دەڭگەيىمەن دە وسى زامانمەن ۇندەس»، دەپ جازادى ەلباسى. (نازاربايەۆ ن.ءا. تاريح تولقىنىندا. الماتى، «اتامۇرا»، 2003. 175-بەت).

ەلباسى بۇل رەتتە مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىنىڭ بەرىكتىگى – ۇلتتىق يدەولوگيامەن، ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ جوعارىلىعىمەن، ۇلتتىق دۇنيەتانىم تەرەڭدىگىمەن، ۇلتتىق رۋح، مۇددە، نامىس ءتارىزدى اسقاق قاسيەتتەرمەن ولشەنەتىنىنە، حالىق دانالىعىنا، ونىڭ سانا-زەردەسىنە، تانىمدىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق مادەنيەت – مەملەكەت كوركەيۋىنىڭ كەپىلى ەكەنىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. «ەگەر ءبىز مەملەكەت بولعىمىز كەلسە، ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدى ۇزاق ۋاقىت قۇرعىمىز كەلسە، وندا حالىق رۋحانياتىنىڭ باستاۋلارىن تۇسىنگەنىمىز ءجون. قازاقتا مىنانداي ماقال بار: «جەتى اتاسىن بىلمەيتىن ەر جەتەسىز، جەتى عاسىر تاريحىن بىلمەيتىن ەل جەتەسىز»، دەيدى ەلباسى. (نازاربايەۆ ن.ءا. تاريح تولقىنىندا. الماتى «اتامۇرا»، 2003. 267-بەت).

«ەندى سول بابالار الىپ بەرگەن كەڭ-بايتاق ولكەمىزدى تۇگەل قۇلپىرتىپ، تۇگەل كوركەيتۋ – بىزدەر مەن ەرتەڭگى جەتكىنشەكتەردىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ تۇر»، دەپ تۇيىندەيدى ەلباسى.

ەلباسى ايتقانداي، ءبىز – دەربەس مەملەكەتى بار، انا ءتىلى مەملەكەتتىك تىلگە اينالعان باقىتتى ۇرپاقپىز. بۇل رەتتە ەلباسى انا تىلىنە، ونىڭ قوعامداعى ورنىنا، كەلەشەگىنە، ۇلتتىق ەگەمەندىك، ۇلتتىق دۇنيەتانىم ەڭ الدىمەن ۇلت ءتىلى مەن ساناسىنا قاتىستى ەكەنىنە، ۇلتتىڭ ۇلكەن ءتورت قامالى – اسكەر، تاۋەلسىزدىك، ءتىل جانە ۇلتتىق سانا ەكەنىنە باسا نازار اۋدارادى.

سونداي-اق «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك، ستراتەگيالىق، فيلوسوفيالىق، مادەني-تاريحي ءمان-ماعىناسى مەيلىنشە كەمەل، تەرەڭ ماقالالارى مادەني ورلەۋىمىزگە سونى سەرپىن بەردى.

ەلباسىنىڭ ۇلت رۋحىن، حالىق تاريحىن جانە مەملەكەتىمىزدىڭ كەلەشەگىن، داڭقتى بابالارىمىزدىڭ ۇلى ەڭبەگىن التىن ارقاۋ ەتكەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى – جان-جۇيەمىزدى تەبىرەنتىپ، نەشە مىڭجىلدىق تاريحى بار قىران تەكتى ەلىمىزدىڭ ارعى-بەرگى شەجىرەسىن جاھان الدىندا تولىق، ايقىن مالىمدەگەنى – كەمەلدىك پەن تەرەڭدىكتىڭ، كوسەمدىك پەن كەمەڭگەرلىكتىڭ كورسەتكىشى، ۇلت تاريحىنداعى ايرىقشا قۇبىلىس.

ەلباسى ۇلى دالانىڭ ۇلىق قاسيەتتەرىن، كەرەمەت سيپاتتارىن، قاسيەتتى قازىناسىن دانالىقپەن جىكتەپ-جۇيەلەپ، كيەلى ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان «ەڭ وزىق، ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق جاڭالىقتارىن» ايشىقتى ايقىنداپ، دايەكتى دالەلدەپ بەردى. ۇلى دالا تاريحىنداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى تۇتاسىمەن تولعاپ، ەنەوليت زامانىنداعى «بوتاي» قونىسىنداعى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ قارىشتاپ وركەندەگەنىنە، جىلقىنى پايدالانۋ مادەنيەتى مەن ستراتەگيالىق ماقساتقا قولدانىلۋىنا، مەتالل قورىتۋ ادىس-تاسىلدەرىنە، اڭ ءستيلى فەنومەنىنە (تابيعات پەن ادام بولمىسىنىڭ ۇيلەسىمىنە)، التىن وڭدەۋ تەحنيكاسىنا، ب.ج.س. بۇرىنعى ءى مىڭجىلدىعىنىڭ ورتاسىندا تۇركى دۇنيەسىنىڭ تاريح ساحناسىندا پايدا بولۋىنا، ۇلى جىبەك جولىنىڭ كۇرەتامىرى ورنالاسقان ەل ەكەنىمىزگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرەكشە ءمان بەرگەنى تاريحي ءسوز بولدى.

ەلباسىنىڭ مىنا ءبىر تاريحي ويلارى ۇلتتىق وي-سانانى ساۋلەلەندىرەدى: «...ۇلى جىبەك جولى كارتاسى، نەگىزىنەن، تۇرىك يمپەريالارىنىڭ اۋماعىن قامتىدى»، «ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە ورنالاسۋى ەجەلدەن ءارتۇرلى مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىندا ترانزيتتىك «دالىزدەردىڭ» پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى»، «دالا بەلدەۋى جۇڭگو، ءۇندى، پارسى، جەرورتا تەڭىزى، تاياۋ شىعىس جانە سلاۆيان وركەنيەتتەرىن بايلانىستىردى».

تۇركى الەمىنىڭ شىعۋ توركىنىنە، تۇلعاتانۋعا قاتىستى ورەلى، ونەگەلى وي-بايلامدارى، عىلىمي-شىعارماشىلىق الەۋەتى، مەملەكەت دامۋىنا دەگەن كەمەل كوزقاراسى، بيىك پاراساتى، ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنا دەگەن ىڭكارلىگى – مەملەكەتىمىزدىڭ الەمدىك قوعامداستىقتاعى دارەجەسى مەن مارتەبەسىن تانىتادى.

رۋحاني-ۇلتتىق قۇندىلىقتار، قاسيەتتى ۇعىم-تۇسىنىكتەر، ادەپتىلىك، ىزگىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، راقىم، مەيىرىم، ار-وجدان، يمان، نامىس، ەرىك-جىگەر، جاۋىنگەرلىك داستۇرلەر، ۇلتتىق فولكلوردىڭ جاۋھار ۇلگىلەرىنىڭ ماقامدارى، سارىندارى، كوركەمدىك قۇبىلىستارى ۇرپاققا انانىڭ سۇتىمەن انانىڭ الديىمەن داريدى. ءسويتىپ ول ۇلت ءتىلىنىڭ رۋحىن، گارمونياسىن قابىلدايدى. ۇلتتىق سانا وسىلايشا قالىپتاسادى. ۇلتتىڭ ساناسى مەيلىنشە جوعارى بولسا، رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتار الەمى دە سونشالىقتى بيىكتەپ، قوعامعا، كەلەشەككە پارمەندى ۇزدىكسىز قىزمەت ەتە بەرەدى. بۇل ورايدا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ: «قازاقتىڭ باس ادامدارى! قازاقتىڭ بايلارى، كۇشتىلەرى! الاشقا اتى شىققان ادامدار، كوسەمدىكتەرىڭدى اداسپاي، ءتۇزۋ ىستەڭدەر. سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان الاش اداسادى. ارتتارىڭنان ەرگەندەردىڭ وبال-ساۋابىنا سىزدەر قالاسىزدار» دەگەن اتالى ءسوزىن ەشقاشان ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

«حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ، ياعني جەرى، سۋى، قازىناسى، ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر بولعان حالىق بۇقاراسىن بىرلەستىرىپ، ولاردىڭ ساناسىن ءبىرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ساناعا جەتكىزۋ دە ۇلى تاريحي مىندەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى زيالىلاردىڭ ۇستىنە جۇكتەلەدى»، دەگەن ەكەن مۇستافا شوقاي.

ايتەكە ءبيدىڭ داۋىلپاز ۇنىندە، سەگىز قىرلى سەمسەردەي تىلىندە: «ءبىز قازاق دەگەن – ءبىر ۇيانىڭ بالاپانى ەدىك، سۇڭقار بولىپ جەتىلىپ، سامعاپ ۇشايىق! ءبىز قازاق دەگەن – ءبىر توعايدىڭ اعاشى ەدىك، ورمان بولىپ جايقالىپ، جاسىلدانايىق! ءبىز قازاق دەگەن – ءبىر بيەنىڭ قۇلىنى ەدىك، تۇلپار بولىپ جەتىلىپ، بايگەدەن وزايىق! ءبىز قازاق دەگەن – ءبىر داستارقان ەدىك، اتامەكەندى تۇگەل قامتيىق» دەگەنى، اسىرەسە بۇگىن ەرەكشە ەستىلەدى. دانانىڭ وسى ءبىر سوزىندە رۋح، سەزىم، سەنىم، تازالىق، ار-وجدان شەبەر، ادەمى قيۋلاسادى. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى زامانىنداعى ۇلىلارىنىڭ ءبارى دە ۇلتىن الپەشتەپ، سۇتتەي ۇيىعان بىرلىگىن جۇرەكتەرىنە بولەۋمەن كەلەدى. ءسۇيىنباي اقىن دا قىرعىز قاتاعانمەن ايتىسىندا بۇكىل قازاقتىڭ اتىنان سويلەپ، ۇلتىنىڭ رۋحىن اسپانعا كوتەرگەن ەدى.

ەلوردا – ۇلت رۋحىنىڭ قۇدىرەتتى شارايناسى. ول مەملەكەتىمىزدىڭ بيىك مارتەبەسى، جوعارى دارەجەسى، باق-بەرەكەسى، ەلدىك پەن تۇتاستىق – بىرلىكتىڭ تۇتقاسى، دەربەستىگىمىزدىڭ دارا تۋماسى.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «قازاقستاننىڭ بولاشاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى سيپاتتارى مەنىڭ ۇعىمىمدا 1991 جىلعا جەتپەي تۇرىپ-اق قالىپتاسا باستاعان-دى»، دەپ مالىمدەگەن-دى (نازاربايەۆ ن.ءا. عاسىرلار توعىسىندا. الماتى: اتامۇرا، 2003. 121-بەت). تەگىندە، مەملەكەتتىك-ساياسي جانە گەوساياسي فاكتورلار: مەملەكەتتىك ەگەمەندىك، اۋماقتىق تۇتاستىق، حالىقارالىق جانە عالامدىق قاۋىپسىزدىك. حالىقتىق-ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق گەنوفوند، ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق شارالاردى مۇقيات جەتىلدىرۋ، مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاسيالاۋ ەلباسىنىڭ ساليقالى ىستەرى، دانالىق دارىستەرى ەدى.

ال بۇلاردىڭ ىشىندە استانانى كوشىرۋ يدەياسى – ەل تاريحىنداعى، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلى يدەيا، ۇلى قۇبىلىس.

1997 جىلدىڭ 20 قازانىندا «اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتىپ جاريالاۋ» تۋرالى جارلىق شىقتى. 1997 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 10 جۇلدىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الماتى شاھارىنان اقمولا قالاسىنا كوشىرىلدى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى، ەلتاڭباسى، پرەزيدەنتتىڭ شتاندارتى جاڭا ەلورداعا اكەلىندى. ورتالىق الاڭدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءسوز سويلەپ: «بۇدان بىلاي جانە عاسىردان-عاسىرعا، وسىندا، ۇلان-بايتاق ەلدىڭ كىندىگىندە حالىق تاعدىرى ءۇشىن ومىرشەڭ ماڭىزى بار شەشىمدەر قابىلدانادى. بۇل جەردە ەندى وتانىمىزدىڭ جۇرەگى سوعۋدا. وسى جەردە بۇگىن قازاقستان ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ تابالدىرىعىندا ءوزىنىڭ تاريحي تاعدىرىن ايقىندايتىن بولادى»، دەپ، جالىندى ويىن جارقىراتا تولقىنداتتى.

ءوز باسىم سارىارقانىڭ سارى بەلىندە، ۇلان-بايتاق قازاق جەرىنىڭ قاسيەتتى ورتالىعىندا مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا ءبىر مادەني-عىلىمي ءھام ساياسي-ەكونوميكالىق الىپ ورتانىڭ، وتانىمىزدىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتەتىن، جان بىتىرەتىن ساۋلەتتى، قۋاتتى، اي سىمباتتى، التىن تۇعىرلى وردانىڭ دۇنيەگە كەلۋى، البەتتە، بارشا جاقسىلىقتاردىڭ، يگىلىكتەردىڭ، ۇلى وزگەرىستەردىڭ وسى جەردىڭ كىندىگىنە شوعىرلانۋى دەپ ويلادىم.

ۆيزانتيالىق عالىم پروكوپي «ۆەسچتنيك دريەۆنەي يستوريي» جۋرنالىندا (1939) «اقمولا» اتاۋى «باتىستاعى قامال» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دەپ جازعان ەكەن. تەگىندە، اقمولانىڭ تاريحى عاسىرلار تەرەڭىنەن تامىر تارتادى. بۇل ورايدا ەلباسى «ەۋرازيا جۇرەگىندە» كىتابىندا (2005) بىلاي دەگەن: «بوزوق ورتا عاسىر قالاسىن اقمولانىڭ تىكەلەي باباسى دەپ ساناۋعا بولادى. ال ونىڭ ەڭ سوڭعى ۇرپاعى قازىرگى زامانعى قازاقستان استاناسى – استانا بولىپ تابىلادى».

باس قالا – باقوردا – ەلوردا تاريحى ەلباسىنىڭ ەرەن تۇلعاسىن، قايراتكەرلىك، ساياساتكەرلىك ءىس-قيمىلدارىن ايقىن سيپاتتايدى. استانانىڭ باس ساۋلەتكەرى ءوزى، قالانىڭ ارحيتەكتۋرالىق، فيلوسوفيالىق-ەستەتيكالىق تۇجىرىمداماسىن دا ءوزى جاسادى. جاھاندىق ساۋلەت ونەرىنىڭ جاڭالىقتى قۇبىلىستارىنا، ۇزدىك ۇلگىلەرىنە جۇگىندى؛ ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-ەكونوميكالىق ءمانى وزگەشە جاڭا ەلورداعا لايىق قايتالانباس ويۋ-ورنەكتەر، ۇلتتىق ناقىشتار، سان الۋان بوياۋلارمەن قۇبىلعان بەينەلى سۋرەتتەر سالدىردى.

«استاناسىنا قاراپ ەلىن تانيدى. استاناسىنىڭ قايدا ورنالاسىپ، قالاي وركەندەپ جاتقانىنان ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ وتكەنى مەن ەرتەڭىنە دەگەن كوزقاراسىن اڭعارىپ، وزگەلەرگە دەگەن پەيىلىن سەزىنەدى. سوندىقتان دا استانا كەلبەتى – ۇلت كەلبەتى، مەملەكەت ديدارى، حالىق مەرەيى. كۇللى الەم اتىن ەندى جاتتاي باستاعان جاڭا استانا ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىزگە دەگەن نازاردى ەكى ەسە ارتتىرا تۇسۋدە. ونىڭ ءبىز جەتپەك بيىكتەردەي ورەلى، ءبىز ورناتپاق قوعامداي تارتىمدى بولىپ، كوركەيىپ، ءوسۋى جولىندا بۇگىندەرى نەبىر قارىشتى قادامدار جاسالۋدا. ءبىزدىڭ جاڭا استانانى، جاڭا استانانىڭ ءبىزدى ۇياتقا قالدىرمايتىنىنا نىق سەنەمىز»، دەپ ەلباسى جۇرەگىنىڭ ميۋا-جەمىسىندەي، جانىنىڭ بولشەگىندەي ارداقتى استاناسى تۋرالى كوكەيكەستى، جۇرەكجاردى ويىن ىلعي وسىلايشا ورنەكتەپ، تەبىرەنە جەتكىزۋمەن كەلەدى.

«مەن قالانىڭ نەگىزگى بولىگىندەگى ءاربىر عيماراتقا دا تىكەلەي نازار سالىپ جۇرەمىن. وزەگىمنەن وتكىزىپ، جان-جۇرەگىمدى جارىپ شىققان بۇل يدەيا – قازاقستان مەملەكەتىنىڭ استاناسىن ەلدىڭ ورتاسىنا الىپ بارۋ، ەلورداعا قاي وڭىردەن دە بىردەي جەتەتىندەي ەتۋ يدەياسى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭ ءماندى ماقسات-مۇراتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ەندىگى جەردە جەر بەتىندەگى بارشا قازاقتىڭ نازارىندا تۇراتىن، قازاقتىڭ اسقاق رۋحى ءسان-سالتانات قۇراتىن باس قالامىز وسى استانا» – دەپ اعىنان جارىلدى، ۇلى كەڭىستىگىن، بايتاق دالاسىن قۇشتارلىق، ىڭكارلىك سەزىممەن سۇيەدى، جەر بايلىعى، كەن بايلىعى، ەل بايلىعى، رۋح بايلىعى بار دەپ شابىتتانىپ، شاتتانادى.

«ەۋرازيا جۇرەگىنە، قازاق جەرىنىڭ كىندىگىنە اقورداسىن تىككەن استانا – قازاق ەلىنىڭ ءوز قالاۋىمەن جاساعان دەربەس تاڭداۋى. ءبىز ونى بايتاق دالانىڭ شىن يەسى كىم ەكەندىگىن الىستىڭ دا، جاقىننىڭ دا ەسىنە سالۋ ءۇشىن جاسادىق. بۇل ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ وسى ءبىر قۇيقالى وڭىرىندەگى ۇلتتىق ءداستۇردى، ءتىلدى، ونەردى، ادەتتى، ادەپتى شايىلۋدان، جويىلۋدان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاسادىق. ءبىز ونى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن، ەركىن ەلىمىز ءۇشىن جاسادىق»، دەيدى ەل ارداعى، ۇلت شامشىراعى.

ەلباسى سارىارقا توسىنە، قازاق جەرىنىڭ قاسيەتتى تورىنە استانانى كوشىرگەنى تەگىن ەمەس. بۇل وڭىردە نەبىر وركەنيەت وركەندەگەن. استانانىڭ ىرگەسىندەگى بوزوق قالاسى، ەرەيمەنتاۋداعى بايىرعى حان وردالارى وسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا قونىس تەپكەن، توعىز جولدىڭ تورابىنا ورنالاسقان. تۇگىن تارتسا، مايى شىعاتىن وسىناۋ توپىراقتا مىڭداعان باھادۇرلەرىمىزدىڭ قانى توگىلگەن. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ دا ايتۋلى شايقاسى وسىندا وتكەن. سول شايقاستا كەنەسارىمەن بىرگە باسىعارا، يمان، اعىباي، ناۋرىزباي باتىرلار جەر ءۇشىن، ەل ءۇشىن قاس قارايعانشا شايقاسقان.

ۇلى دالانى بابالارىمىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، قۇدىرەتتى رۋحىمەن قورعادى. ءازىز بابالار ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ ۇلى ۇلگىسىن كورسەتتى. تەمىر نوقتا مەن ارقان نوقتانىڭ ورتاسىندا وتتاي لاۋلاپ، وتانىن ساقتادى، تاۋەلسىزدىكتى اڭسادى. بابالار اڭساعان سول ارمان – مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى سان عاسىرلار ساعىندىرىپ، اق قاناتتى پەرىشتە كەيپىندە ەلىمىزگە ورالدى. حالقىمىز نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگەندەي حال كەشكەندە، قايشىلىقتار شىرماۋىنا شىرمالعاندا، زامانا تەڭىزىنەن امان الىپ شىققان كەمەل ويلى ساياساتكەر، ديپلومات، دۋالى اۋىز، ەل باستاۋ تاسىلىنە جەتىك نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەدى. الەم تاريحىندا جارقىن قۇبىلىس، جاڭاشىل رەفورماتور دەپ تانىلعان ۇلى ساياساتكەر جايىندا دۇنيە ءجۇزى قايراتكەرلەرىنىڭ جارىسا جازاتىنى سودان.

ول پىكىرلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ەلباسىنىڭ پايىم-پاراساتىنا، ەرلىك ءىس-قيمىلدارىنا، توتەنشە شەشىمپازدىعىنا بەرىلگەن مەيلىنشە ءادىل سيپاتتامالار. ەلىمىزدىڭ تەرەڭىنەن تولعاپ، الىستان بولجار كوسەمى، سۇڭقار پەيىل باسشىسى، التىن جەبەلى ساردارى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كورەگەندىگى مەن ىسكەرلىگى ارقاسىندا باس قالا جەلكىلدەپ، جاڭارىپ، جاڭعىرىپ، ەرتەگىدەگى الىپتارداي ارشىنداپ العا باسىپ، قارىشتاپ دامىپ كەلەدى.

نۇر-سۇلتان شاھارىنىڭ كەرەمەتتەرى، عيماراتتارى، ساۋلەت نىساندارى: حالىقتىڭ ۇشقىر قيالىنداي، جاپىراعىن جايعان جاس شىنارداي جارقىراعان بايتەرەك؛ ءبىرى – سابىرلى، سالقىن اقىلىنداي، دانالىق ورداسىنداي اقوردا، تاۋەلسىزدىك سارايى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، حان شاتىر، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايى، ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسى، يسلام مادەني ورتالىعى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، قورعانىس مينيسترلىگى، جوعارعى سوت، پارلامەنت، سان سالالى cپورت سارايلارى، حالىقارالىق نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اۋەجايى، «استانا وپەرا» تەاترى، ازىرەت سۇلتان مەشىتى، «دۋمان» ويىن ساۋىق ورتالىعى ت.س.س. جاسامپازدىقتىڭ، وركەندەمپازدىقتىڭ كۋاسىندەي، ناقتى ايعاق-دالەلىندەي.

ايتالىق، ءمارماردان قۇيىلعان «قازاق ەلى» تاريحي-مەموريالدىق مونۋمەنتىنىڭ ايبىنى مەن ايباتى قانداي دەسەڭىزشى؟! ۇشار باسىنداعى التىنداي قۇلپىرعان ەرتەگى كەيىپكەرى سامۇرىق قۇس جانە «حالىق جانە پرەزيدەنت»، «جاسامپازدىق»، «قاھارماندىق»، «بولاشاق»، «بىرلىك» ءتارىزدى قولا بارەلەفتەر تاۋەلسىزدىك، مەملەكەتتىلىك، ەلشىلدىك يدەياسىن، ۇلت تاريحىنىڭ اسۋ-بەلەستەرىن جارقىن تۇردە ەلەستەتەدى. ەلباسى: «مۇنارانىڭ ۇشار باسىندا زاڭعار اسپان ەركەسى – سامۇرىق قۇس بەينەلەنگەن. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى اڭىزىندا ايتىلعانداي، سامۇرىق قۇس ازاتتىقتىڭ، قايرات پەن قايسارلىقتىڭ، دارقان پەيىل مەن وجەتتىلىكتىڭ سيمۆولى. ءبىزدىڭ سامۇرىق قۇس تا مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بەرىكتىگى مەن مىزعىماستىعىنىڭ جيىنتىق بەينەسىندەي رۋحتاندىرادى. بۇل مونۋمەنت – اتا-بابالارىمىزدىڭ وسيەتتەرىنە، تامىرى تەرەڭ حالىقتىق داستۇرلەرگە، ۇرپاقتاردىڭ بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنا ادالدىعىمىزدىڭ كۋاسىندەي» دەپ، ەلوردا كەلبەتىنە ءسۇيسىنىس تانىتتى.

ءيا، سارىارقانىڭ سايىن دالاسىندا ءدال وسىنداي سامالاداي سۇلۋ شاھار ورنايدى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بولدى دەيسىز. شۇكىر، زاماندار بويى اتا-بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسى ەش كەتپەي، عاسىرلاردىڭ سىن-تەزىنەن ابىرويمەن وتتىك، ساۋلەتتى، قۇتتى، قايىرلى كۇنگە جەتتىك.

ەلوردانى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءدال گەوگرافيالىق كىندىگىنە كوشىرۋ يدەياسى – تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ كەمەل ساياساتىنان، مەملەكەت تاعدىرىن تەرەڭ ويلاعاندىعىنان تۋىنداعان. ەلباسىنىڭ: «قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆتىڭ مەملەكەتتىك دارەجەدە كەمەڭگەرلىكپەن ويلاي ءبىلۋى – وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن 1948 جىلى قازاقستان استاناسىن اقمولا قالاسىنا كوشىرۋگە كەڭەس بەرۋىنەن ايقىن كورىنەدى» دەگەن پىكىرىنەن ونىڭ ادامگەرشىلىك، كىسىلىك كەلبەتىن، ادىلەتتىلىگىن كورۋگە بولادى. ال پولياك ساياحاتشىسى ادولف يانۋشكيەۆيچ 1846 جىلى «اقمولا، ماسەلەن، بۇكىل دالانىڭ بولاشاق استاناسى» دەپ جازىپتى. (يانۋشكيەۆيچ ادولف. قازاق دالاسىنا ساپارى تۋرالى جازبالار. استانا، «اۋدارما»، 2003. 53-بەت).

ەلباسىنىڭ زاماناۋي كوكەيكەستى ۇلى تىلەگى – تاتۋلىق، ىنتىماق، بىرلىك، تىنىشتىق، مولشىلىق. «ايدا اياق جوق، جىلدا جىلىك جوق» دەسەك تە، ازداعان جىلداردىڭ ىشىندە تالاي قيامەت-قايىم جولدان، تالاي قايشىلىقتى داعدارىستان وتتىك.

ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ تاڭعاجايىپ ءبىر كورىنىسى: ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇۇ جيىنىندا – اسقاق، الەمدىك مىنبەردە ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە ءسوز سويلەدى. سوندا: «بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دۇنيە جۇزىنە ەستىلسىن، قۇلاقتارىنا ءسىڭسىن. ءارى قاراي دا ءتىلدى جىلجىتا بەرەمىز دەپ سانايمىن. ادەيى سولاي جاسادىم. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبارى باسقا تىلدە جاتتىعىپ، ۇيرەنىپ كەتكەن. سويلەگىسى كەلمەيدى. مەنەن كەيىنگى دە باسشىلار سولاي قازاق تىلىندە سويلەيدى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ءسوزىم، ونىڭ ۇيىمداعى بارلىق رەسمي 6 تىلگە ىلەسپە اۋدارىلۋى دا جاقسى نىشان بولدى» دەپ اعىنان جارىلدى ۇلت پاتريوتى.

قىتايلار ءوزىن اسپاناستى ەلىمىز دەيدى، ياعني اسپاناستى، جەرۇستى ەلىمىز دەپ وتىر. جاپوندار وزدەرىن كۇنشىعىس ەلىمىز دەيدى. ءبىز – ۇلى دالانىڭ ماڭگى ەلىمىز.

كەز كەلگەن مەملەكەتتى دامىتاتىن، حالىقتى ارمانىنا جەتەلەيتىن قۇشتارلىقتىڭ اتى، قۋاتى – يدەيا، يدەولوگيا. يدەولوگيا دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ باعدارشامى، اداستىرمايتىن قۇبىلناماسى. ەگەر ول بولماسا، كەمە – مۇحيتتا، ۇشاق – كوكتە، ادام جەردە اداسادى.

ماڭگى ەل ورناتۋ ءۇشىن الدىمەن جەردىڭ تۇتاستىعى، ەلدىڭ ىنتىماعى كەرەك، اتا تاريحىمىزدى، اتا ءداستۇرىمىزدى، انا ءتىلىمىزدى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك، ۇلى دالانىڭ تاريحىن سول ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعالارىنان الىپ جازۋ كەرەك. قازاق تاريحى – ەشكىمنەن ۇيالمايتىن تاريح: ەدىل پاتشاسى، تۇمار حانشاسى بار؛ مودە (بوتاحان)، بۋمىن، ەستەمي، ەلتەرىس، ابىلاي قاعاندارى بار؛ تونىكوك، قورقىت، فارابي، ماحمۇت قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ياساۋي، جالايري، دۋلاتي سەكىلدى دانىشپاندارى بار؛ كۇلتەگىن، الپامىس، قوبىلاندى، ەر تارعىن، قامبار، قاراساي، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، باۋىرجان سەكىلدى باتىرلارى بار؛ بۇقار، تولە، قازىبەك، ايتەكە، اباي، جامبىل، بايتۇرسىن ۇلى، اۋەزوۆ سەكىلدى دانالارى بار؛ سانالۋان ۇلى جىراۋلارى، اقىندارى، بي-شەشەندەرى، كوسەمدەرى، جىرشىلارى، كۇيشىلەرى بار بايتاق تاريح. تاريحتى تۇلعالار جاسايدى. ەندىگى مىندەت – وسى تۇلعالاردان الىپ، ۇلى دالانىڭ حالىققا ۇعىنىقتى تاريحىن جازۋ: ساق-عۇن زامانىنا – 1 توم، تۇرك قاعاناتى داۋىرىنە – 1 توم، التىن وردا مەملەكەتىنە – 1 توم، قازاق حاندىعىنا – 1 توم، رەسەي وتارشىلىعى مەن تاۋەلسىز قازاقستان كەزەڭىنە ءبىر-بىر تومنان ارناعان ءجون. بۇلاردا ۇلى دالانىڭ وسيەتى، قاعاندارى، قاھارماندارى، قولباسشىلارى، ابىزدارى، دانالارى، كوسەمدەرى، شەشەندەرى، جىراۋلارى، اقىندارى، كۇيشىلەرى تولىق قامتىلۋى ءتيىس. بالالارعا ارناپ اتا تاريحى جايىندا، ۇلى تۇلعالار جايىندا انيماسيالىق فيلمدەر ءتۇسىرۋ كەرەك. ءسويتىپ نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ءبىز – ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز» دەيتىن قاعيداسىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنا، جان دۇنيەسىنە سىڭىرە ءبىلۋ كەرەك.

ۇلى دالا ەلى – تالاي وركەنيەتتەردىڭ قاۋىشقان-توعىسقان التىن قۇنداعى. ماڭگىلىك ەل – ۇلى دالادا كەرەگەسىن كەڭ جاياتىن ۇلى قۇبىلىس.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالا ەلى – ماڭگىلىك ەل» يدەياسى كۇردەلىلىگىمەن، سان قىرلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تەرەڭ، بايىپتى تۇجىرىمداما كەرەك. ونىڭ ەڭ باستى شارتتارى – 1) مەملەكەت تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعى؛ 2) مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتى، ۇلت قاۋىپسىزدىگى؛ 3) مەملەكەتتىڭ ءتىلى؛ 4) ءدىنى؛ 5) ىزگىلىك، دانالىق ءىلىمى، ۇلى ەپوستارى؛ 6) اتا ءداستۇر، اتاكاسىپ؛ 7) حالقىنىڭ ىنتىماعى، بىرلىگى.

مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى اق قاناتتى پەرىشتە كەيپىندە ەلىمىزگە ورالدى. بۇل ناعىز ب ا ق قۇسى. ونى باياندى ەتۋ، مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن بەكەمدەۋ – پارىزىمىز. بۇل ورايدا وسىناۋ جارقىن قۇبىلىس، جاڭاشىل رەفورماتور جايىندا الەم ساياساتكەرلەرىنىڭ «ماعىناسى مەرۋەرتتەي» لەبىزدەرىن كەلتىرە كەتكەن دۇرىس بولار. مىسالى، رەسەي كوركەمسۋرەت اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى زۋرات سەرەتەلي: «پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ وڭتايلى ءساتتى سەزىنە دە، ءدال پايدالانا دا ءبىلدى، ول ۋاقىت تاقتاسىندا ەش قاتەسىز كۇشتى ءجۇرىس جاساپ، قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىن تۇرعىزدى»، دەيدى.

سينگاپۋر ۇكىمەتىنىڭ اعا ءمينيسترى لي كۋان يۋ بىلايشا تولعانادى: «قازاقستان باسشىسى – كەرەگىنشە قاتال، ۇسىناقتى، قاعىلەز ءارى باتىل كىسى، وزىنە تارتىپ تۇراتىن، تالانتتى ءارى تاباندى تۇلعا...».

مارگارەت تەچەر: «پرەزيدەنت نازاربايەۆ قازاقستاندى بۇگىنگى شىققان بيىگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن باتىلدىق پەن ساقتىقتىڭ ۇيلەسىمىن پايدالاندى» دەۋىندە ۇلكەن سىر بار. ويتكەنى، قازاق مەملەكەتىنىڭ وركەندەۋىنىڭ باستى ولشەمدەرى، ءوزى ايتقانداي، «بەرەكە باسى – بىرلىك» (ال ءاليحان بوكەيحان «بىرلىگى كەتكەن ەل قاڭعىپ قالادى» دەيدى)، تۇراقتىلىق، تىنىشتىق. قازاق جەرىندە 100-دەن استام ەتنوستىڭ ءبىر بايتەرەكتىڭ بۇتاعىنداي، ءبىر اتانىڭ بالالارىنداي عۇمىر كەشۋى مەن ەڭبەكتەنۋى – ەلباسىنىڭ كوركەم ىستەرى.

وتان قورعاۋشىلار الاڭىندا «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادەلەت، سەزىم» دەپ ۇلى اباي تىلىندە سويلەگەن ريم پاپاسى ءىى يوانن پاۆەل ەلباسىعا جولداعان جالىندى سالەم-حاتىندا: «جوعارى مارتەبەلى، مەن ءوزىمنىڭ دۇعالارىمدا... قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي قازاقستاندى، ونىڭ ءاربىر تۇلعاسى مەن بارلىق حالىقتىڭ قۇقىقتارى مەن قادىر-قاسيەتىن قۇرمەتتەۋدى نەگىزگە العان قوعامدى قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىستارىن قولداسىن»، دەپ جازعان-دى (2001 جىل، قىركۇيەك).

«ەلباسى»، «ۇلت كوشباسشىسى»، «تۇركى دۇنيەسىنىڭ ليدەرى»، «استانا ارحيتەكتورى»، «نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا بالاما جوق» (اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ باعاسى)، «ءبىرتۋار» (اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ سيپاتتاماسى)، «ەلباسى – بىرەۋ، ەل – تىرەۋ» (شەرحان مۇرتازا تۇيىندەمەسى)، «حالىق تاڭداۋى» – قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەرەن ۇيىمداستىرۋشىلىق، شەشىمپازدىق، باھادۇرلىك، دانالىق، تاپقىرلىق بولمىسىنا تىكەلەي قاتىستى قاناتتى ورالىمدار، ايرىقشا ايقىن سيپاتتامالار. مىسالى، مەملەكەت ءتاجى – ەلوردا ەردىڭ ەرى – ەلباسىنىڭ ەرەسەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى، سەمەي پوليگونىن جابۋ، تۇركىستان وبلىسىن اشۋ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اينالاسىن ورمانمەن جاسىلداندىرۋ، تىزە بەرسەك، قيساپسىز عاجاپ جاڭالىقتار.

ەلباسىنىڭ «تۋعان ەلىم – تىرەگىم» (2001)، «وزەكجاردى ويلاۋ» (2003)، «وي ءبولىستىم حالقىممەن» (2006)، «مىسليامي س نارودوم پودەليۋس» (2007)، «جىلدار مەن ويلار» (2013) ەڭبەكتەرىندەگى ەلتانۋ، حالىقتانۋ، جەرتانۋ، مادەنيەتتانۋ، دۇنيەتانۋ، ساياساتتانۋ تاقىرىپتارىندا تۋىنداعان ساف تازا، ءمولدىر ماعىنالى وي-تولعامدار، پاراساتتى پايىمدار تاريحتىڭ ءتاعىلىم-تالىمىن، بابالاردىڭ قاستەرلى، قىمبات قاعيداتتارىن، «قاس تۇلپارعا ۇقساعان» ويعا، پىكىرگە جۇيرىك – تاپقىر، ءدىلمار بيلەردىڭ، «الماس قىلىشقا ۇقساعان» ءادىل، تۋرا، شىنشىل قازىلاردىڭ، جۇرەگىن حالقىنا، جانىن اللاعا بەرەتىن، الايدا ار-نامىسىن، ابىروي-وجدانىن ەشكىمگە بەرمەيتىن، باس يمەيتىن ءباھادۇر باتىرلاردىڭ قۇدىرەت-كۇشىن ۇعىپ-تۇسىنۋگە، تەبىرەنىپ-ارداقتاۋعا ۇيرەتەتىن ءبىلىمدى قولدانۋعا ۇندەيدى. تاريحي ءبىلىمدى، ۇلتتىق سانا ەرەكشەلىكتەرىن ءمىنسىز مەڭگەرۋگە شاقىرادى.

ەلباسىنىڭ: «تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ ۇلى جولىندا ءبىزدى حالقىمىزدىڭ ءۇش داناسى، ءۇش كوسەمى، قاسيەتتى بابالارىمىز – تولە ءبيدىڭ، قازىبەك ءبيدىڭ، ايتەكە ءبيدىڭ ارۋاعى قولداپ جۇرەدى» دەگەن سوزىندە پاتريوتتىق وي بار. ونىڭ قازاق ەتنوسى، «ۇلتتىڭ بىرتەكتەستىلىگىنىڭ قۋاتتىلىعى»، ويلاۋدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى، «قۋاتتى گەنەتيكالىق تامىر» تۋرالى وي-تولعانىستارىنىڭ ءداۋىرنامالىق سيپاتى بار. ويتكەنى، بۇلار – ەلدىڭ ەسەيۋىنە، كوركەيۋىنە، كەمەل كەلەشەگىنە كەرەمەت قىزمەت ەتەتىن ەڭ ءبىر باستى كورسەتكىشتەر.

ۇلى دالانىڭ وركەنيەتىن، ونەرىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن، بارلىق اسىلىن قورعايتىن، جەمىسىن ۇلت يگىلىگىنە قىزمەت ەتكىزەتىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن مىڭجىلدىقتار بويى ءباھادۇر بابالارىمىز ارىستانشا ارپالىستى، قانىن سۋداي توكتى، سۇيەگى تاۋداي ءۇيىلدى، كۇڭىرەندى... تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ۇلت كوسەمى احاڭشا ايتقاندا، «ءامين! دەپ قول جايىپ، «ءاۋپ» دەپ كۇش قوستىق. ايداي الەم قازاقستاندى تانىدى. مەملەكەت اتاندىق. تاۋەلسىزدىكتىڭ فيلوسوفياسى عاجايىپ. ەگەر تاۋەلسىزدىكتى كەمەگە ۇقساتساق، ءبىتىم بۇتىندىگىمەن، توزىمدىلىگىمەن، ەسەندىگىمەن، قازىنا-مۇلكىمەن زامانىنىڭ شالقىعان مۇحيتىندا تاۋداي تولقىنداردى قاق جارىپ ءوتىپ، ەركىن جۇزە بەرۋىنە جاراتقان يە جار بولسىن، تىلەۋقور بولسىن!

ەگەر تاۋەلسىزدىگىمىزدى گۇلباقشا رەتىندە قابىلداساق، حالقىمىزدىڭ ءومىرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، رۋحاني قۇندىلىقتارى، ۇلتتىق يگىلىكتەرى جارقىراپ جاڭارىپ، كوسەگەسى كوگەرسىن! ەگەر تاۋەلسىزدىكتى اقسۇڭقار قۇسقا تەڭەسەك، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، ماپەلەپ-الپەشتەپ، باۋلىپ-باپتاپ، قۇرمەتتەپ، ارداقتايىق! بايتەرەكتەي اسقاقتاپ، اسپان قۇشاعىنا ورشەلەنە قۇلشىنىپ ءوسسىن، وتانىمىز كوركەيسىن!

تاۋەلسىزدىك پەن ەلباسى تامىرلاس ۇعىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ كيەلى قاعيداتتارىن تۇپ-تامىرىمەن ءتۇسىنىپ، ونى قاھارماندىق ونەگەلى ەڭبەگىمەن ساۋلەتتەندىرگەن شىنايى حالىق قىزمەتشىسى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ.

اسىلى، تاۋەلسىزدىك پەن ەلباسىنى، ەل مەن جەردى ارداقتايىق!

«مەملەكەتىمىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسى ساي بولسىن!» دەپ تىلەيىك.