قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ – ماڭگىلىك ماحاببات سيمۆولى
عاشىقتار كۇنىنىڭ تۇراقتى تويلانىپ كەلە جاتقانىنا 13 جىل بولعانىمەن، العاش قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ كۇنىن رەسپۋبليكا كولەمىندە اتاپ ءوتۋدى 1999 جىلى دارحان مىڭباي ۇسىنعان بولاتىن. باستاما كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ءبىراق مەملەكەت بويىنشا ناقتى كۇنى بەلگىلەنبەگەندىكتەن، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە بۇل مەرەكە ءار كەزدە اتاپ ءوتىلىپ ءجۇردى.
ۇلتتىق عاشىقتار كۇنىن بەلگىلەۋدەگى ماقسات – جاستاردىڭ جات اعىمدارعا بوي الدىرۋىنا جول بەرمەۋ، اتى دا، زاتى دا قازاققا بوتەن «اۋليە ۆالەنتيننەن» الىستاتۋ ەدى. ءيا، وسىدان 10–15 جىل بۇرىنعى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا «ۆالەنتين كۇنىن» كۇتىپ، قىزىل جۇرەكشەلەر تاراتاتىندار قاتارى الدەقايدا ازايدى.
ءار ادام ءۇشىن ءوزىنىڭ ومىرلىك سەرىگىن، جۇرەگىنىڭ جارتىسىن جولىقتىرعان كۇن – ماحاببات مەرەكەسى. دەگەنمەن، جىلىنا ءبىر رەت ماحاببات كۇنىن اتاپ ءوتىپ، بىر-بىرىنە سىي-قۇرمەت كورسەتۋ، گۇل سىيلاۋ ەشبىر جۇپقا ارتىقتىق ەتپەسى انىق. ءبىز بۇگىن ەلگە بەلگىلى تانىمال جانداردىڭ ەرەكشە ماحاببات حيكاياسى تۋرالى باياندايمىز.
مەرۋەرت وتەكەشوۆا: ماڭگىلىك جۇرەگىمدە
- ەل ءبىزدى «قىز جىبەك» فيلمىندە تانىسىپ، ۇيلەنىپ كەتتى دەپ ويلايدى. كينوسىناق كەزىندە تانىسقانىمىز راس. باستاپقىدا مۇلدەم سويلەسكەن دە جوقپىز. ءبىراق كۇندە ءتۇسىرۋ الاڭىندا كەزدەسىپ قالعاندىقتان، بىرتە-بىرتە باۋىر باسىپ كەتتىك. ەكەۋمىز دە جاسپىز، ەكەۋمىز دە ادەمىمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىمىزگە عاشىق بولىپ قالدىق. ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە قۇمان ەكەۋمىز عاني مۇراتبايەۆ تۋرالى «ءبىزدىڭ عاني» دەگەن كينوعا تۇستىك. قۇمان عاني ءرولىن سومداسا، مەن ونىڭ زايىبى راۋشاندى وينادىم. سودان كەيىن ەكەۋمىز ۇيلەندىك. تويىمىز كينو سەكىلدى ءوتتى، «قىز جىبەك» كينوسىنداعى وبرازدارىمىزبەن كيىنىپ شىقتىق. مەنىڭ بەتىمدى شەگە (ءانۋار مولدابەكوۆ) دومبىرامەن اشتى. ءاسانالى اعامىز اسابا بولدى. رەسمي نەكەمىزدى تىركەۋ كينوستۋديادا بولدى. كەيىننەن تەاتردا دا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. قۇمان ءدال تولەگەندەي اشىق-جارقىن، ادال ادام بولدى. قۇمانمەن ءومىرىمدى بايلانىستىرعانىما ەش ۋاقىتتا وكىنبەدىم. ونەردە دە، ومىردە دە ماڭگىلىك سەرىگىم بولدى.
ءجۇرسىن ەرمان: «56 جىل عاشىق بولدىم...»
- ءبىز مەكتەپتى بىتىرە سالىسىمەن تانىستىق. ءبىر-بىرىمىزدى بويجەتكەن مەن بوزبالا كەزىمىزدەن بىلەمىز. باقىتجامالدىڭ جەزدەسى بوزداق دەگەن اۋىلدا تۇراتىن. سول جەرگە مەنىڭ تۋعان اعام مال دارىگەرى بولىپ باردى دا، اۋىل شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرى كۇنى بولدى. «ۆەچەر» جاسايتىن ەدىك. سول كەزدە ۇناتىپ قالدىم. قىر سوڭىنان قالماي قويدىم. «56 جىل عاشىق بولدىم مەن ساعان، 56 جىل ءومىر ءسۇردىم ەندەشە» دەگەندەي عوي.
ۇلتۋ قابايەۆا: «ءبارى دوستىقتان باستالعان...»
- ونەر ستۋدياسىنا تۇسكەن كەزدە، ءبارىمىز دە جان-جاقتان كەلدىك. ول كەزدە كولحوز جۇمىستارىنا جىبەرۋشى ەدى. سوندا ءبىزدى پانفيلوۆ اۋدانىنا كارتوپ تەرۋگە جىبەردى. اڭگىمەنىڭ ءبارى كارتوپتان باستالدى. ول كەزدە ءبىر اي، ءبىر جارىم اي سول كولحوز جۇمىسىندا جۇرەتىنبىز. سول كەزدە تانىسىپ، ءبىلىسىپ، دوس بولدىق. اڭگىمە دوستىقتان باستالىپ، ارتى ماحابباتقا ۇلاستى. العاشقى كەزدە ونىڭ ۇناتقان قىزى بولدى، مەن ونى ۇناتقان قىزىمەن كەزدەسۋىنە كومەكتەسىپ جۇرەتىنمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ول قىز تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى، رامازان اسكەردە جۇرگەندە الىپ قاشتى. ءبىزدىڭ دوستىعىمىز ماحابباتقا ۇلاستى، ءسويتىپ، ءۇي بولىپ كەتتىك.
ءبىزدىڭ دايەكتەمە
- عاشىقتار كۇنىن اتاپ ءوتۋ جايلى ۇسىنىس وسىدان 20 جىل بۇرىن ايتىلعان.
- 1999 جىلى قوعام قايراتكەرى دارحان مىڭباي ماڭگىلىك ماحاببات سيمۆولى – قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان.
- قازاق حالقىندا بۇل جۇپ – ماڭگىلىك ماحاببات پەن كىرشىكسىز سەزىمنىڭ سيمۆولى.
- بۇل كۇن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە، حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادامگەرشىلىك رۋحىنا نەگىزدەلگەن داستۇرگە اينالىپ كەلەدى.
- قازاقستاندا تەك 2011 جىلدان باستاپ بۇل كۇن مەرەكەلىك كۇن رەتىندە تويلانا باستادى. وسى جىلى الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ جاستار ساياساتى باسقارماسى بۇل كۇندى وزدەرىنىڭ رەسمي شارالارىنىڭ قاتارىنا قوستى.
- قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ ەپوسى – حالقىمىزدىڭ اسىل قازىناسى. بىر-بىرىنە قوسىلا الماعان قوس عاشىقتىڭ قايعىلى ماحابباتىن جىرلايدى.
- ليرو-ەپوستىق جىر XIII-XIV عاسىرلاردان باستاپ جىرلانىپ، XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قاعازعا ءتۇسىرىلدى.
نۇرلان قويانبايەۆ: «تارازعا ىزدەپ بارسام، ول شىمكەنتتىك ەكەن»
- مەن وقۋ ورنىن بىتىرگەن جىلى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە رەكتوردىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. ايگەرىم 1-كۋرس ستۋدەنتى بولدى. سىرتتاي تانىس بولدىق. كەيىن ءبىر مەيرامحانادا كەزدەسىپ قالدىق. سول جەردە جاقىن تانىسا باستادىق. ول كەزدە مەنىڭ ەلگە تانىلىپ جۇرگەن كەزىم. سونى پايدالانىپ، ءوزىمدى ىسكەر ادامشا كورسەتتىم. تەلەفون ءنومىرىن الىپ، ءبىر اپتادان سوڭ حابارلاسام دەدىم. وعان دەيىن قولىم تيمەيتىنىن ايتتىم. ءبىراق ۇيدە بوس جاتتىم. ءبىر اپتادان سوڭ حابارلاسىپ سويلەستىك. كەيىن ايگەرىمنىڭ اتا- اناسىمەن تانىسۋ ءۇشىن تارازعا باردىق. ءايگەرىمگە حابارلاسساق، ول شىمكەنتتە ەكەنىن ايتتى. ول، سويتسەم، شىمكەنتتىك ەكەن. قايتا شىمكەنتكە جول جۇردىك. وسىلايشا وتباسىلى بولعانىمىزعا 15 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى.
امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى، جازۋشى: ۇعىم اياسىن كەڭەيتۋ ماڭىزدى
- «ۆالەنتين» كۇنىن توقتاتۋ ءۇشىن وسىنداي «عاشىقتار» كۇنىن ويلاپ تاپقانى – قۇپتارلىق ءىس. ايتكەنمەن، وسى ۇعىمدى قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىنداعى ماحابباتپەن عانا بايلانىستىرىپ، سونىڭ اياسىندا عانا قالدىرۋعا بولمايدى. بۇل كۇندى انانىڭ بالالارىنا ماحابباتى، بالانىڭ اتا-اناسىنا ماحابباتى سياقتى كەڭ اۋقىمدا قاراستىرۋ كەرەك، سوندا قوعامعا تەز ءسىڭىپ كەتەدى.
وسى مەيرامنىڭ دەربەستىگىمىزبەن بىرگە قازاققا قايتا ورالعانى ءجون بولدى. ويتكەنى، ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق دۇنيەسى بولارى انىق. ەڭ باستىسى، زامانعا ساي ەتىپ، ۇعىم اياسىن كەڭەيتۋ ماڭىزدى دەپ بىلەمىز.
ارداق بەركىمباي، تاريحشى، ەتنوگراف: سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ تاربيەلىك ءمانى بار
- ماحاببات كۇنىن ۇلتتىق تانىمىمىزعا، ءسالت-داستۇرلەرىمىزگە قايشى كەلمەيتىندەي ەتىپ اتاپ وتكەن ابزال. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ كۇنى» دەگەن اتاۋ ءساتتى قويىلعان دەپ ويلايمىن. ەندى وسى كۇنگە ارناپ سيمۆول ويلاپ تابۋ كەرەك. قازاق داستۇرىندە «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەپ قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ءوز سەزىمىن ءبىرىنشى بولىپ سوزبەن جەتكىزبەگەن. سوندىقتان بويجەتكەندەر سەزىمدەرىن كەستەلى ورامال سىيلاۋ ارقىلى بىلدىرگەن. اتا-بابالارىمىزدان قالعان سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ بارلىعىنىڭ ءجون-جوسىعى، تاربيەلىك ءمانى بار.
بۇل اتاۋلى كۇندى ەجەلگى داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتىپ، زامانعا ساي قولدانا ءبىلۋىمىز كەرەك. بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر باستاڭعى جاساسا بولادى. ەرتەرەكتە اۋىلدا ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جولاۋشىلاپ كەتكەندە، اۋىل جاستارى سول ۇيگە جينالىپ، باستاڭعى جاساعان. ول، ارينە، ۇلكەندەردىڭ رۇقساتىمەن بولعان. وسىنداي كەشتەردە قۇربى-قۇرداستار ارالاسىپ، ءبىر-بىرىن جاقىن تانىپ، بويجەتە باستاعان قىزدار جاعى قوناق كۇتۋدىڭ جول-جورالعىلارىن ۇيرەنەدى. ءان ايتىلىپ، كۇي شەرتىلىپ، ويىندار وينالعان. ايلى، جارىق تۇندە اقسۇيەك ويناعان. التىباقان قۇرىلىپ، بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر ماحاببات اندەرىن شىرقاپ، بىر-بىرىنە جەتكىزە الماي جۇرگەن سەزىمدەرىن تۇسپالداپ جەتكىزگەن. ناۋرىز مەيرامىندا بويجەتكەندەر جىگىتتەرگە «ۇيقىاشار»، ال بوزبالالار قىزدارعا «سەلت ەتكىزەر» سىيلىقتارىن جاساعان. ياعني بىلەزىك، جۇزىك، سىرعا، مونشاق سىندى ساندىك بۇيىمداردى سىيلاعان.
ماحاببات كۇنىنە وراي بىلەزىك پەن كەستەلى ورامالدى سيمۆولعا اينالدىرۋعا بولادى. كەستەلى ورامالدارعا قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ بەينەسىن سالىپ، ارنايى بەلگىسى بار بىلەزىكتەر شىعارۋعا بولادى. قىزىل جۇرەكشەلەردى ۇلتتىق ناقىشتا جاساپ، ۇسىنسا كوپشىلىككە قولجەتىمدى بولار ەدى. مۇنىڭ ءبارى - ءوز سەزىمىڭدى ءبىلدىرۋدىڭ كورىنىسى. وسى داستۇرلەرىمىزدى «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ كۇنىندە» جاڭعىرتا بىلسەك، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى «ماحاببات كۇنىنە» اينالار ەدى.