وسى كۇنى قازاق تىلىندەگى اندەر سانى جاعىنان قاجەتتىلىك پەن سۇرانىستى ءبىرشاما وتەپ تۇر. بۇرىن شەتەلدىك ىرعاق پەن اۋەنگە اۋەس بولعان تىڭدارمان بۇگىندە وتاندىق ورىنداۋشىلاردىڭ اندەرىنە دەن قويا باستاعان سىڭايلى. بۇل بەتبۇرىسقا قاراپ، جاستار ءان ارقىلى قازاقتىڭ ءتىلىن دە بويلارىنا سىڭىرەدى دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس. ءبىراق...
ءبىراق ءان ءماتىنىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ساپاسى سىن كوتەرەدى دەۋگە كەلمەس. بۇل تۋرالى ءتىل جاناشىرى، فيلولوگ، وقىتۋشى ارىن قۇنانباي ۇلى كوڭىلگە قونىمدى ويىن ايتىپ ءجۇر. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى ماماننىڭ ءان ماتىندەرىنە قاتىستى ايتقان سىني ەسكەرتپەلەردى تىڭداپ كوردى.
ارىن قۇنانباي ۇلى ءقازىر ءجيى ايتىلاتىن، جاستار اراسىندا حيتكە اينالعان ءان ماتىندەرىنە زەر سالىپ، تىلدىك قاتەلەردەن بولەك، كوركەمدىك ءماننىڭ جۇتاڭدىعى مەن ورىنسىز ءسوز قولدانىسىنا نازار اۋدارادى.
"ءسوزدىڭ ماعىناسى سۇيىلدى، قوسىمشا ءمان مەن ۇستەمە ءۇن ازايدى. ءقازىر ءان ءماتىنىنىڭ ءمانىن اۋەنگە سىيدىرۋ، تاكتىگە جىعىپ بەرۋ باسىم. بۇل - قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنە، ءسوز ساپتاۋ مادەنيەتىنە جاسالعان قىسىم"، - دەيدى ول.
Aqshamnews.kz ءتىلشىسى Narikbi Live youtube-ارناسىندا شىققان سۇحباتتاردىڭ بىرىندە ارىن قۇنانباي ۇلىنىڭ كەيبىر اندەرگە قاتىستى جاساعان تالداۋىن تىڭداپ، ءتۇرتىپ العان ويعا ورالىمدى تۇستارىن ۇسىنباقشى.
1. "كۇيىم" ءانى. ورىنداۋشى – Alem. زەرتتەۋشى مامان تاقىرىپتى "كۇيىم" دەۋدىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس دەيدى.
"مەنىڭ كۇيىم دەپ قانا بەرۋگە بولمايدى. مەنىڭ قالىپ كۇيىم، جۇرەك كۇيىم، تاعى باسقاشا بەرگەن دۇرىس. بۇل جەردە ول ءوزىنىڭ سەزىمىن، قالىپ كۇيىن ايتىپ وتىر"، - دەدى ول.
"ولەڭىنىڭ وسى جولدارىندا سوزدەن باسقاسىنىڭ ءبارى بار. "مەكەندەپ ءتۇرلى مەكەن" دەگەنى – تاۆتولوگيا. ادام مەكەندەمەيدى. "مەكەندەپ" دەگەندى اڭ-قۇسقا، حايۋاناتقا قاتىستى ايتسا بولادى. ادام ءومىر سۇرەدى، بارىپ-قايتادى، جۇرەدى، سول جەردە تۇرادى. مەكەن ەتۋدى تايپاعا، جۇرتقا، كوپشىلىككە قولدانادى. كوركەم شىعارمادا ءۋاجدى-ۋاجسىز اۋىتقۋ دەگەن بار. اۋىتقىپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە مەكەندەپ دەگەندى باسقا ءبىر قۇبىلىسقا قاراتىپ ايتسا بولار، ءبىراق بۇل جەردەگى تىركەس انىق، اشىق ويدىڭ جۇتاڭدىعى"، - دەپ تالداي كەلە:
"ءۇمىتىپ ءۇزىلىپ، تاپتادىم" دەگەن جەرى قاتە ەكەنى ونسىز دا تۇسىنىكتى. مەن ەندى قويدىم نۇكتە دەيدى. باستالماي جاتىپ قانداي نۇكتە قويىپ وتىر؟"، - دەپ جالعاستىرادى ول.
"بۇل جەردە جاي عانا ءسوزدى سۇيكەي سالعان عوي. بۇل جەردە ءىلىپ الاتىن، تالداي قويىن دەسەڭ دە، ءسوز تاپپايسىز"، - دەيدى ءتىل مامانى.
"مەنىڭ كۇيىم اداسقاندايمىن" دەگەن تىركەس جوق. "مەن اداسىپ جۇرگەندەيمىن، اداسىپ قالعاندايمىن، كوڭىلىم اۋدى، باسىم اينالدى، ساعان ويىم كەتتى" دەسە ءبىر ءجون. مىناۋ - جاي عانا -داي، -دەي، -تاي، -تەي ىرعاعىنا سالا سالعان كەزدەيسوق سوزدەردىڭ جيىنتىعى. بۇل ءتىپتى اۆتوردىڭ ەكسپەريمەنتى دەۋگە كەلمەيتىن نارسە. ودان كەيىن "توكپە كوز جاستى" دەيدى. "كوز جاستى توكپە" مەن "كوز جاسىڭدى توكپە" - ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە. وسى ءان سوزىندەگى "توكپە كوز جاستى" دەگەن جاستى ستاكانعا جيناپ الىپ، توگۋ دەگەنگە كەلەدى. دۇرىسى: "كوز جاسىڭدى توكپە، كوز جاسىڭدى كول قىلما"، - دەگەن ءجون.
"توڭكەر شامپاندى اسپانعا" دەگەنگە كەلسەك، شامپان اسپانعا اتىلادى، شاشىلادى. ءبىراق توڭكەرىلمەيدى".
2. "انا" ءانى. ورىنداۋشى - Sadraddin.
باتاڭدى قابىل الىپ ساحناعا شىقتىم انا
ساپاردا جۇرگەن كەزدە مەنى الاڭداپ كۇتتىڭ انا
ءاردايىم ۋاقىت ءبولىپ شابىت بەرىپ كوڭىلىمە قارادىڭ.
"بۇل ولەڭدە ۇيقاس دەگەندى ايتپاي-اق قويايىق. ءمانى، تۇتاستىعى، سينتاگما دەگەندەرگە ءتىپتى وتپەي-اق قويايىق. گرامماتيكا مەن لەكسيكانى عانا ءسوز ەتەيىك. بىرىنشىدەن، باتانى ادام قابىل المايدى، باتانى بەرەدى. سالەمدەمەنى قابىل الۋعا بولادى، ءبىراق باتانى قابىل المايسىز. "قابىل الۋ" دەگەن بەرىپ جاتقان نارسەنى ۇستاپ، كادىمگىدەي قولمەن الۋ. "ساپاردا جۇرگەن كەزدە مەنى كۇتتىڭ انا، ءاردايىم ۋاقىت ءبولىپ، شابىتىما بەرىپ، كوڭىلىمە قارادىڭ" دەگەن جولداردا دا ەشقانداي ۇيقاس، ەشقانداي تۇتاستىق جوق".
ءيا، ماما ءار ءسوزىڭ التىننان باعالى بار ءمانى
ءبىز ءۇشىن جانىڭدى ارنادىڭ بارىنە
سەنىڭ ارقاڭ اناجان
انا، انا جالعىز عانا
"بۇل جەردە انانىڭ ءسوزى التىننان باعالى دەپ ايتقان تەڭەۋدىڭ ءوزى ءساتسىز، انانىڭ ءسوزى ەڭ ءقادىرلى ەكەنى تۇسىنىكتى. ول باعا دەپ ايتاتىنداي ونى التىنمەن سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس. ودان كەيىن "جانىڭدى ارنادىڭ" دەگەن تىركەستى تالداساق. "جانىن ارناۋ" دەگەن نارسە جوق بىزدە. "جانىن قيۋ، جانىن اياماۋ" دەپ ايتۋعا بولادى. "سەنىڭ ارقاڭ اناجان، اناجان، انا جالعىز عانا" دەيدى. جالعىز دەگەن جەردە "عانا"-نى قوسۋدىڭ نە كەرەگى بار؟"
جۇماقتىڭ كىلتى سەنىڭ تابانىڭ نىڭ استىندا
دۇعاڭنىڭ ارقاسىندا باقىت قوندى باسىما
مەن ءۇشىن ورنى بولەك بايلىعىمسىڭ راسىندا
اناجان، اناجان
"وسى ولەڭ جولدارىن تالداساق. سوندا ايتۋشىنىڭ سەنەن دە بولەك مەنىڭ بايلىقتارىم بار، ءبىراق سەنىڭ ورنىڭ بولەك دەگەن نارسە دەگەنگە كەلە مە؟ انانى بايلىق دەپ تەڭەۋ دۇرىس ەمەس. "انا - مەنىڭ بايلىعىم" دەپ ءسوز ساپتامايمىز عوي. ورنى بولەك بايلىعىمسىڭ دەۋ انانى سول قاتارداعى بايلىق دەپ تەڭەۋمەن تەڭ نارسە. اۋەزدى بولعانمەن، اۋەيەسى وتە جۇتاڭ، شولاق، ەتەك-جەڭسىز ولەڭدەردىڭ ءبىرى وسى"، - دەپ ولەڭ سوزدەرىن سىناعان مامان فونەتيكا، فونولوگيا تۇرعىسىنان العاندا دىبىستاۋى كەيبىر انشىلەرگە قاراعاندى دۇرىسىراق ەكەنىن ايتادى.
3. ءتىل مامانى تالداپ، سارالاپ كورگەن كەلەسى ءان - ميراس جۇگىنىسوۆتىڭ "اندەتەمىن". ءان ماتىندەرىن تالداي كەلە ارىن قۇنانباي ۇلى بۇنى اۆتورلاردىڭ جەكە باسىنا ءتيىسۋ دەپ ەمەس، فيلولوگ رەتىندە ايتۋ پارىزى ەكەنىن ەسكە سالدى.
"ءان اۆتورلارى رەنجىمەسىن، ولاردىڭ ورىنداۋشىلىعىنا، انىنە ايتار اڭگىمەم جوق. ءبىراق ءماتىن ناشار. ءماتىندى تالداۋعا ءبىزدىڭ حاقىمىز بار. قىڭىر-قيسىق. بۇل جەردە انشىلەردىڭ جەكە باسىنا تيىسپەيمىز. ءبىز ءماتىن جايلى ايتامىز"،- دەپ ەسكەرتىپ ءوتتى مامان.
"ميراس جۇگىنىسوۆ "اندەتەمىز" دەگەندە "ت"-نى "ت" قىلىپ جىڭىشكە ايتادى. ءبىزدىڭ تىلدە ونداي جوق. "ت" دەگەن جاساندى دىبىس. ال ەندى سوزىنە كەلەتىن بولساق":
"ادەتتە ءتاتتى-تاتتى ءبارى باسىندا دەگەن جولدىڭ وزىندە ءبارى ۇستەمەلەپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسىپ كەتكەن. بۇل ءماتىن ۇيقاسقا كەلتىرۋ ءۇشىن بۋناق، بۋىن، سيمپل قۋعان. نە ءتاتتى؟ بىرىنشىدەن، "ءتاتتى-تاتتى" دەپ ايتىلمايدى. باسىندا نە ءتاتتى بولادى؟! "ۋاقىت وتە كەتە" دەگەن بولماي قالعان تىركەستەر بار. بۇل تىركەس تىپتەن دۇرىس ەمەس. "وتە كەتە" دەگەن تىركەس جوق، "وتە كەلە" دەپ ايتۋى مۇمكىن".
"ءبىراق وزگەشە، ەرەكشە، بولەكشە ءبىزدىڭ جايت دەگەن جولىندا شە، شە، شە دەي بەرگەن. ميراستا بۇل ءجيى كەزدەسەدى. ءماتىندى انگە جىعىپ بەرۋگە بولمايدى. سەزىم تۋرالى اڭگىمە مىنا جەردە جايت بولىپ كەتەدى. "جايت" دەگەن "سيتۋاسيا، جاعداي" دەگەن ءسوز عوي. سوندا باعانادان بەرى "بۋى باسىلىپ، ءتاتتى-تاتتى، ءبارى-بارى وتە-كەتە" بولىپ جاتقان نارسەنىڭ ءبارى جايت ەكەن دەگەن نارسە شىعادى. دۇرىس ءسوزدى تالعاماعان. "وزگەشە، ەرەكشە، بولەكشە" دەگەندە دە بىرەۋىن تاڭداۋ كەرەك قوي. بۇل سوزدەردى بىر-بىرىنە كىرىستىرىپ، مىنگەستىرىپ جىبەرگەن"، - دەپ تالدايدى ول ءان ءسوزىنىڭ وسى بولىگىن.
"ودان كەيىن ءتۇسىنىپ ال، ۇعىنىپ ال، سەزىنىپ ال دەپ زىركىلدەيتىن جەرى بار. بۇل تازا جەكۋ، زەكۋ دەسە دە بولادى. ۇرسىپ تۇرعان سەكىلدى. كومەكشى ەتىستىكتەردى دۇرىس قولدانباعان. "ءتۇسىنىپ ال" دەگەنگە جارايدى دەلىك، ال "سەزىنىپ ال" دەگەن نە ءسوز؟ بىردەڭەنى سەزىپ الا قوياتىنداي ادام زات ەمەس. زاتقا قاتىستى ايتىپ جاتقان جوقسىز عوي. سوندىقتان كومەكشى ەتىستىكتەردى جالعاعان كەزدە ابايلاۋ كەرەك. "قابىلداپ ال" دەيتىندەي ءبىر سالەمدەمە ەمەس. قىسقاسى، بۇل ەتىستىكتەردىڭ ءوزىنىڭ ءبىر ۇستەمە ماعىناسى بولادى. مۇنى قيمىلدىڭ ءوتۋ فازاسى، اسپەكتۋالدىق كاتەگورياسى دەپ ءبىز فيلولوگيادا زەرتتەيمىز"، - دەيدى قۇنانباي ۇلى.
4. فيلولوگ كەلەسى تالداعان ولەڭ - كاليفورنيا مەن ميراس جۇگىنىسوۆ ورىندايتىن "قىمباتتىم" ءانى.
وۋ، قىمباتتىم
شاشتارىن تاراپ قاپ-قارا
تۇپ-تۇنىق كوزدەرى باتىپ بارام
وۋ، سىمباتتىم
تاعدىر بىزدەردى ساي قىلدى
مەن بارمىن ۇمىت قايعىڭدى
عاشىق بولعان كوزدەرىڭ قالاپ تۇر
ەرىنىڭدە قىپ-قىزىل دالاپ تۇر
و بوجە موي
ءقازىر فوكۋس كورسەتەمىن ساعان قاراپ تۇر
"بۇل ەندى تانىمعا تومپاق كەلەتىن، جۇيەسىز، دورەكى تىركەستەر عوي. "ءىشىڭ ءبىرازدان كەيىن جىبىرلايدى، سەن سونى قالايسىڭ با؟" جالپى، "قالايسىڭ با، قالايمىن" دەۋدىڭ ءوزى قاتە. بۇل - كالكا، جاساندى تىركەس. ادامدى قالاۋ دەگەن "يا حوچۋ تەبيا" دەگەن تۇرپايى، دورەكى، انايى فورما. ادامدى قالامايدى. تىگىسىن باسقا ەتىپ كەلتىرىپ، عاشىقتىقتى، ماحابباتتى باسقالاي ەتىپ بەرۋگە بولادى. بۇل جەردە كادىمگى ءناپساۋي فورما دەسە دە بولادى"، - دەيدى مامان.
"ودان كەيىن عاشىق بولعان كوزدەرىڭ قالاپ تۇر، ەرىنىڭدە قىپ-قىزىل دالاپ تۇر. عاشىق بولعان كوزدەرىڭ دەگەن قانداي كوز؟ "عاشىق كوز" دەۋگە بولار. ودان كەيىن كوز قالامايدى، ەرىندە دالاپ تۇرمايدى. "كوپ ۇزاماي ەرتەڭ ءىشىڭ جىبىرلايدى" دەگەن نە ءسوز؟ ەرتەڭ جىبىرلاي ما، الدە كوپ ۇزاماي جىبىرلاي ما؟ جالپى ءىشتىڭ جىبىرلاۋى دەگەن نە ءسوز؟ "كۇتىپ ال مەنى جىلى قۇشاقپەن، ۇشىپ كەلەم ۇشاقپەن" دەگەن جەرى بار. بۇل دا - ورىستىڭ كالكاسى. قۇشاقتاپ كۇتىپ الۋعا بولادى، اسىعا كۇتىپ الۋعا بولادى. بالكىم، گۇل ۇستاپ كۇتىپ الۋعا بولار. ءبىراق، "گۇلمەن، قۇشاقپەن كۇتىپ الۋ" دەۋ - قاتە"، - دەپ تۇيىندەدى بۇل ءان تالداۋىن زەرتتەۋشى مامان.
5. ماماننىڭ تالداپ، سىناعان كەلەسى ورىنداۋشى - 6ELLUCCIء-دىڭ "كوبەلەك" ءانى.
ءبىر ەلى جەتپەي توبەگە، ىشتە كوبەلەك
سىرىن كىم بىلەدى سەنەن باسقا
ءوزىڭ عوي سەبەبى، مەنىڭ نەسىبەم
قانداي كەرەمەت تاعدىر سەنى جازعانى
بۇل اندە جىلامايدى جىبەك، تيمەيدى جەبەلەر
وزىڭمەن بولەك جازام داستان
مەن سوققان ۇيدە وزىڭنەن بولەك
ەلەستەتە المايمىن جانىم باسقانى
"بۇل ءان ەندى سونداي كەربەز، سىزىلتىپ ورىنداعان بولىپ كورىنىپ تۇر ءوز باسىما. ءبىراق كوبەلەك دەگەن نارسە مىنا جەردە كورىنبەيدى. كوبەلەك دەپ قويعاننان كەيىن، ول جەردە سيمۆول، استارلاپ سويلەۋ بولسىن ءبىر بەلگىلى دەتالدار قوسۋ كەرەك ەدى. "بابوچكي ۆ جيۆوتە" دەگەن بار عوي. ءبىراق قازاق سەزىمدى ولاي سۋرەتتەمەيدى. ودان كەيىن "ءبىر ەلى توبەگە جەتپەي" دەيدى. "توبەگە ەكى ەلى جەتپەي قالدى" دەۋى مۇمكىن، ءبىراق "ءبىر ەلى جەتپەي" دەگەن قانداي ءسوز؟ "ىشتەي كوبەلەك" دەيدى. "ىشىمدەگى كوبەلەك" دەسە ءبىر ءجون. ودان كەيىن "سىرىن كىم بىلەر سەنەن باسقا، ءوزىڭ عوي سەبەبى مەنىڭ نەسىبەم" دەيدى. ادام ادامنىڭ نەسىبەسى ەمەس. ادام - ادامنىڭ جۇبى، باعى، باقىتى، قوساعى، جۇبايى، زايىبى بولۋ مۇمكىن. "قانداي كەرەمەت تاعدىر سەنى جازعانى" دەگەن جەرى دە بار. "تاعدىر سەنى جازعان" دەگەنى تاعدىر قولىمەن جازىپ وتىر دەگەنگە كەلەدى. "تاعدىرعا جازىلعان، تاعدىرعا بىتكەن، پەشەنەگە جازىلعان" دەگەن باسقا اڭگىمە"، - دەي كەلە تالداۋدى جالعاستىرعان ارىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى:
ءتىل مامانىنىڭ ايتۋىنشا، ءان ماتىنىندەگى "جىلامايدى جىبەك، تيمەيدى جەبەلەر" دەگەنى ينۆەرسيانىڭ ءساتسىز ءتۇرى بولسا، "وزىڭمەن بولەك جازامىن داستان مەن سوققان ۇيدە وزىڭنەن بولەك" - بۇل تاۆتولوگيانىڭ ءساتسىز ءتۇرى".
ازىرگە قالتام تولى اۋاعا بولسا دا، ءبىراق مەن سەنىمەن بايمىن
سەن باردا جۇرەگىم تىنىش، سەبەبى جۇرەك تەك سەنى قالايدى
اسپانداي تاۋەلدى ايعا
ءوزىمدى وزىڭە بايلاپ
بولامىن جانىڭدا قۋانىش ساتتەردە جانە دە قيىن جاعدايدا
سەنىمەن كوڭىل-كۇي - ماۋسىم
"ازىرگە قالتام تولى اۋاعا بولسا دا، ءبىراق مەن سەنىمەن بولمايمىن سەنىمەن بايمىن، سەنىمەن بايمىن" – "سەن مەنىڭ بايلىعىمسىڭ ، بەرەكەمسىڭ" دەگەندى "سەنىمەن بايمىن" دەپ كالكالاعان. سودان كەيىن "كوڭىل كۇي - ماۋسىم" دەگەنى "سۆەت ناستروەنيا – سينيي" دەگەنگە ەلىكتەپ شىعارعانى عوي. "بەلۋچيلاۋسىڭ، بەلۋچيدايسىڭ". قازاق تىلىندە تەڭەۋدىڭ -دايىن، -دەيىن، -تايىن،-تەيىن دەگەن فورمالارى بار. مىسالى، "بۇركىتتەيىن، بۇلبۇلدايىن" دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىراق، "بەلۋچيلاۋسىڭ" دەپ ايتۋ قازاق تەڭەۋىندە جوق. "ومىرلىك تاسقىننان ويعا باتىپ مەن قۇتقاراتىن جاعالاۋسىڭ" دەيدى. تاسقىن قانداي؟ "ءومىر - تاسقىن" دەسە بولار، ءبىراق "ومىرلىك" دەپ -لىق،-لىك دەگەندى جالعاۋ بۇل جەردە ارتىق"، - دەپ تۇيىندەيدى مامان.
بۇل ماماننىڭ تالداۋ جاساپ كورگەن بىرەن-ساران ولەڭ ماتىندەرى عانا. ارىن قۇنانباي ۇلىنىڭ پايىمىنشا، ءسوزدىڭ ءقادىرى كەتكەن جەردە ويدىڭ ءقادىرى دە تومەندەيدى. قازىرگى قازاق جاستارى ايتىپ جۇرگەن، تىڭداپ جۇرگەن ءان ءماتىنىنىڭ ساپاسى الاڭداتارلىق. بۇندا تەك ءتىل ماسەلەسى ەمەس، ۇلتتىق تانىم، ەستەتيكا، ءسوز مادەنيەتى سىندى ماڭىزدى دۇنيەلەر دە بار.
ءتىل جاناشىرى حالىققا ۇسىناتىن كەز كەلگەن شىعارما كوركەم بولۋى كەرەك دەيدى. ۇلى ابايدىڭ "ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل" دەگەن ولەڭ جولدارى بار.
ارىن قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ەندى ايتۋشى تۇزەلۋى كەرەك.
"تىڭداۋشى تۇزەلىپ وتىر. ايتۋشى جاقسى، سۇبەلى، سالماقتى ءسوز ۇسىنا بىلۋگە ءتيىس. ءقازىر تالعام وزگەردى. قوقىر-سوقىردى، احاحاۋ-ساحاحاۋدى بەرە بەرۋگە بولمايدى"، - دەپ قورىتتى ول ويىن.