سوت بيلىگىن جەتىلدىرۋدىڭ زاماناۋي اسپەكتىلەرى

ەلدىڭ باستى زاڭى عاسىرلار بويى جينالعان بارلىق قۇندىلىقتاردان قۇرالدى

«كونستيتۋسيا» ءسوزى بىزگە لاتىن تىلىنەن كەلگەن، ول «قۇرىلىس، قۇرىلىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەگەنمەن قازاق حالقى ءۇشىن جات ەمەس. كونستيتۋسيوناليزم يدەيالارى قازاقستاندا عاسىرلار قويناۋىنان باستاۋ الادى. XV-XVIII عاسىرلاردا  «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى» جانە «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» سەكىلدى جارعىلار قۇراستىرىلعان، ولار ەلدىڭ قالىپتاسۋىندا ءوز ىزدەرىن قالدىردى. ەلدىڭ باستى زاڭى عاسىرلار بويى جينالعان بارلىق قۇندىلىقتاردان قۇرالدى. كونستيتۋسيا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كەپىلى بولا، بۇگىنگى كۇننىڭ رۋحىن جانە اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالىعىن وزىنە توعىستىرعان، ەل اۋماعىندا تۇرىپ جاتقان بارلىق ەتنوستاردىڭ بىرلىگىن جانە تەڭدىگىن بەكىتەتىن قۇجاتقا اينالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋسياسى 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. بۇل كۇنى مەملەكەتتىك مەرەكە - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى كۇنى بولىپ تابىلادى. ەلدىڭ باستى زاڭىن قابىلداۋعا الدىمەن ەل تۇرعىندارىمەن كونستيتۋسيا جوباسىن  كەڭىنەن تالداۋ وزەك بولدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋسياسىنىڭ نورمالارىندا  كونستيتۋسيالىق نەگىزدەرى قۇرايتىن نەگىزگى ەرەجەلەرى جانە سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ پرينسيپتەرى بەكىتىلدى. ەلدىڭ باستى زاڭىن قابىلداعالى 24 جىل وتسە دە، باستاپقى پرينسيپتەرى وزگەرىسسىز قالادى، ناقتى سولاردىڭ نەگىزىندە جانە ولاردى ورىنداۋ ءۇشىن زاماناۋي رەفورمالار جۇرگىزىلەدى، ولار زاڭدىلىقتىڭ، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قورعانى بولۋىنا، كەيبىر جاعدايلاردا بار پروبلەمالىق ساتتەردى شۇعىل، ءموبيلدى شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزە، سوتتارعا زاماناۋي  جاعدايلارعا سايكەس بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا كونستيتۋسيالىق نورمالاردىڭ ءمانى سوتتاردىڭ قىزمەتتى جانە ءادىل سوتتى جۇزەگە اسىرۋى جولىندا اسا ماڭىزدى.

كونستيتۋسيادا سوت بيلىگى تۋرالى تاراۋ ايىرىقشا ورىنعا يە، ويتكەنى بيلىكتەردىڭ ءبولۋ پرينسيپتەرىنە سايكەس، سوت بيلىگىن بەلگىلەۋ - بۇل ازاماتتاردىڭ،  مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن جانە زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ، كونستيتۋسيانى، زاڭداردى، باسقا نورماتيۆتىك اكتىلەردى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارىن ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتۋ.

سوتتاردىڭ نەگىزگى قىزمەتى ءادىل سوتى جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ كەتۋ قاجەت.  ءادىل سوت -  زاڭدىلىقتى،  نەگىزدىلىكتى جانە سوت شەشىمدەرىنىڭ جالپىلاي مىندەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تارتىپتە  ازاماتتىق جانە قىلمىستىق ىستەردى قاراۋ بويىنشا سوتپەن جۇزەگە اسىرىلاتىن مەملەكەتتىك ىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرى.

بۇنىمەن قوسا سوت بيلىگى – قىلمىستىق، ازاماتتىق جانە باسقا زاڭمەن انىقتالعان سوت ءوندىرىسى تۇرلەرى سالاسىندا  بۇزىلعان قۇقىق تۋرالى بارلىق ىستەردى جانە داۋلاردى قاراۋ جانە شەشۋگە باعىتتالعان سوتتىڭ بيلىك وكىلدىگى، سونىمەن بىرگە  سوت اكتىلەرى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا جالپى مىندەتتىلىك سيپاتقا يە جانە ەشقانداي باسقا بيلىك نەمەسە باسقارۋ ورگانى نەمەسە ۇيىم كونستيتۋسيامەن جانە زاڭدارمەن سوتتىڭ وكىلەتتىلىگىنە جاتقىزىلاتىن وكىلەتتىلىكتى جۇزەگە اسىرۋعا قۇقىلى ەمەس.  زاڭ سونىمەن بىرگە  مامانداندىرىلعان جانە توتەنشە سوتتاردىڭ  مەكەمەلەرىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

كونستيتۋسيا (7-تاراۋ) مەملەكەتتىك بيلىكتى بولۋدە، ارنالۋى، قالىپتاسۋى جانە ىس-ارەكەتىنىڭ پرينسيپتەرى جۇيەسىندە ونىڭ ورنىن انىقتايتىن سوت بيلىگىنىڭ كونستيتۋسيالىق نەگىزدەرىن انىقتايدى. كون­ستيتۋسيالىق نورما «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسى جانە سۋديالاردىڭ بەدەلى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭمەن ناقتىلانعان.

جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەندەي، سوت بيلىگىنىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرى ول تەك عانا ارنايى مەملەكەتتىڭ ورگاندارمەن - سوتتارمەن سوت وتىرىستارىندا ازاماتتىق،  قىلمىستىق جانە  زاڭمەن انىقتالعان باسقا ىستەردى قاراۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىندا تۇرادى .

اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋسيالىق نەگىزدەر اراسىندا كەلەسى پرينسيپتەر ايقىندالادى:

- سوت بيلىگىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دەربەس تارماعى رەتىندە ورنى؛

- جوعارى سوتتىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىلارىن قولدانىستاعى قۇقىقتىڭ كوزدەرى رەتىندە بەكىتۋ؛

- سوت بيلىگىن بەلگىلەۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ فورمالارى؛

- سوتتار جۇيەسى؛

- سوت قۇرىلىسىنىڭ جانە سوت ءوندىرىسىنىڭ نەگىزدەرىن قۇرايتىن زاڭداردى قابىلداۋ ءتارتىبى؛

- ءادىل سوت پرينسيپتەرىنىڭ جۇيەسى؛

- سۋديالار قىزمەتىنە ۇمىتكەرلەرگە قويىلاتىن تالاپتار،  سۋديالار كورپۋسىن قالىپتاستىرۋ ءتارتىبى؛

- سۋديالاردىڭ قۇقىقتىق بەدەلى.

بۇگىندە بۇل نورمالار-پرينسيپتەر بيلىكتىڭ سوت تارماعىنىڭ قىزمەت ەتۋى ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى، بۇنىمەن قوسا، ونى ءارى قاراي قايتا قۇراستىرۋ ءۇشىن بەرىك نەگىزدى قۇرايدى. ولاردىڭ نەگىزىندە سوت جۇيەسىنىڭ ءارى قاراي جەتىلدىرۋ جۇزەگە اسىرىلادى.  سونىمەن، ۋاقىتپەن  شارتتاسقان  قوعامنىڭ قاجەتتىلىگى جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ دامۋى كونستيتۋسياعا وزگەرتۋلەر جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە  جەتەلەدى، سول كەزدە 1998 جىلدىڭ 7 قازانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا وزگەرتۋلەر جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭمەن جاعدايلاردا جانە زاڭمەن كوزدەلگەن تارتىپتە (كونستيتۋسيانىڭ 75-بابىنىڭ 2-تارماعى)  قىلمىستىق ىستەردى قاراۋعا قاتىسۋعا تارتىلاتىن القا بيلەر سوتى بەكىتىلدى.  بۇل ارقىلى  قىلمىستىق ءادىل سوت كاسىبي سۋديالارمەن، سونىمەن بىرگە تارتىلعان القا بيلەرمەن جۇزەگە اسىرىلاتىنى انىقتالدى.

بيلىكتەردى ءبولۋدىڭ كونستيتۋسيالىق ءپرينسيپى ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن جانە بوستاندىقتارىن بۇكىل الەمدىك قورعاۋ كىلتىندە ءارى قارايعى رەفورمالاردىڭ قاجەتتىلىگىن ۇسىنادى. سونىمەن،  مەدياسيا ءراسىمىن نەمەسە داۋلاردى بالاما رەتتەۋدى پەرسپەكتيۆتى باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتۋگە بولادى. ول سۋديالاردىڭ جۇمىس جۇكتەمەسىن ازايتۋعا جانە قوعامداعى قاقتىعىستاردى سوتتان تىس شەشۋگە باعىتتالعان. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا مەدياسيا وزەكتى بولماق.

باعىتتاردىڭ ءبىرى سوت پروسەسىندە جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋ بولىپ تابىلادى. اقپاراتتىق جاڭاشىلدىق سوت ءوندىرىسىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋدى كوزدەگەن.  اتالعان سالادا ولاردىڭ دامۋى ەكى جاقتى مانگە يە: ولار  ازاماتتاردىڭ ءادىل سوتقا قول جەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتەدى، ال ەكىنشى جاعىنان سوتتاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەدى،  بيۋروكراتيانىڭ جانە قاعازباستىلىقتىڭ الدىن الادى. جالپى العاندا اقپاراتتىق تەحنولوگيانى دامىتۋ ءادىل سوتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ اشىقتىعىنا قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان. اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋى كەزىندە ەلەكتروندى ءادىل سوتتى دامىتۋ دا وزەكتى جانە بولاشاقتا كوز جەتەرلىك بولماق.

قازاقستاندا ءادىل سوتتى دامىتۋدىڭ جانە جەتىلدىرۋدىڭ وسى جانە باسقا  وزەكتى باعىتتارى  تۇبىندە ءارى قاراي ءادىل سوتتى وڭتايلاندىرۋ،  بارلىق ازاماتتارعا ءادىل سوتقا تەڭدەي قول جەتىمدىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وسىنداي جاعدايلار قۇرۋ، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىن،  ەركىندىكتەرىن جانە زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ بويىنشا مىندەتتەردى تولىق اۋقىمدا ورىنداۋدى ماقساتىن كوزدەيدى. ءادىل سوتتى جۇزەگە اسىرۋ  قۇقىقتىق جانە دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرۋى،  الەمدىك سوت تاجىريبەسىندە حالىقارالىق تاجىريبەنىڭ الدىڭعى جەتىستىكتەرىن ەسكەرە، ۋاقىتتىڭ ۇندەۋىن،  قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىن ۋاقىتىلى  ەلەپ-ەسكەرۋى ءتيىس.

قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق سوت جۇيەسى جەتىلۋ ساتىسىندا، ءارى قاراي سۋديالاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن ارتتىرۋمەن، كۇشتى جانە دەربەس سوت بيلىگىن قالىپتاستىرۋ، سوت بەدەلىن جانە وعان قوعامنىڭ سەنىمىن قالىپتاستىرۋ، قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساناسىن ارتتىرۋ بويىنشا جۇمىس جاساۋ قاجەت.