ۇلتتىق ءداستۇر
ءقازىر ەلىمىز بويىنشا سوعىم ماۋسىمى باستالىپ كەتتى. ەتسىز داستارحانىن ەلەستەتە المايتىن قازاق ءۇشىن بۇل – قوناق شاقىرىپ، ەت سۇرلەپ، قازى اينالدىراتىن ۋاقىت. ەجەلدەن ءتورت تۇلىك مالدى باپتاپ، ەتىن جەپ، ءسۇتىپ ءىشىپ، تىرشىلىك ەتكەن حالقىمىز سوعىم سويۋدىڭ، ەتتى ساقتاۋدىڭ ءجون-جوسىعىن جاقسى بىلگەن.
قازاق حالقى ءۇشىن سوعىمنىڭ ەتى – بەرەكە-بىرلىكتىڭ اسى. حالقىمىز ءتورت ماۋسىمدا دا سوعىم سويادى. الايدا، قىسقا سالىم سويىلاتىن تۇيە، جىلقى، سيىر سەكىلدى ءىرى قارا مالىن كۇزدە سەمىرتىپ، الدىن الا ازىرلەگەن. سوعىمباسى – قازاقتىڭ ەرەكشە داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. سوعىم سوياردا بۇكىل تۋعان-تۋىس باس قوسىپ، كورشى-قولاڭ شاقىرىلىپ، ۇلكەننىڭ باتاسى الىنادى. باي-قۋاتتى ادامدار سوعىم سويعاندا ەتتى كەدەي-كەپشىككە تاراتىپ، ۇلكەن ساۋاپ العان.
«سوعىمدى سويعاننان كەيىن قۋىرداق قۋىرىپ، قوناق شاقىرادى. باستاپقىدا سوعىم سويىپ بەرگەندەردى قوناق ەتىپ كۇتسە، كەيىن تۋعان-تۋىستاردى، كورشىلەردى، دوس-جارانداردى، اعايىنداردى قوناققا شاقىرادى. نەگىزىنەن، سوعىمنىڭ ءار جىلىگىنىڭ ءوز يەسى بار. قازاق كەزىندە تۋىستارعا، كۇيەۋ بالا مەن كەلىندەرگە سوعىمنىڭ ءبىر بولىگىن ساقتاپ، اسىپ قويعان نەمەسە سول سىباعانى بەرىپ جىبەرەتىن بولعان جانە ول مالدىڭ سۇيەگىن تاستاماعان، جەرگە كومىپ تاستاعان. باس سۇيەكتەردى بيىككە ءىلىپ قويعان»، – دەيدى ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى.
باس تارتۋ جايلى بىلەسىز بە؟
قازاق سالتىندا سىيلى قوناقتار مەن الىستان ارنايى كەلگەن قۇرمەتتى كىسىلەرگە باس تارتۋ – ولاردى ءقادىر تۇتۋدىڭ ءبىر بەلگىسى.
ءىرى قارا مالدىڭ باس تەرىسىن سىپىرادى. قويدىڭ، ەشكىنىڭ باسىن، كەيدە سيىردىڭ دا باسىن ۇيىتەدى، سودان سوڭ جاقسىلاپ جۋىپ تازالايدى. جاعىن بولەدى، تىستەرىن قاعادى. جىلقى مەن تۇيەنىڭ باسىن بۇرىن اتا-بابالارىمىز بولمەي اسقان. ويتكەنى، بۇل ەكەۋىن قازاق قاسيەتتى، كيەلى مال دەپ ەسەپتەگەن. ال سيىردىڭ باسىن ەكىگە ءبولىپ اسادى. بەدەلدى، ەلگە سىيلى كىسىلەرگە ەشكى سويمايدى، ەشكىنىڭ باسىن تاباققا سالىپ ۇسىنبايدى. باستى قوناقتارعا ۇسىنعاندا تاباققا سالىپ، تۇمسىق جاعىمەن اپارادى. پىشاقتى ساپ جاعىمەن ۇسىنادى. باس ۇستاعان كىسى ونىڭ قۇيقاسىن، ەتىن، كوزىن، قۇلاعىن ءاربىر ادامعا ۇلەستىرەدى دە، ءبىر كوزىن قالدىرىپ ءۇي يەسىنە بەرەدى. ءبىر قىزىق عۇرىپ بار: ول قانشا قۇرمەتتى، جاسى ۇلكەن كىسى بولسا دا، اكەسى بار بولسا، باس ۇستامايدى. «باس ۇستاسا، اكەسى ءولىپ قالادى» دەگەن ىرىم بار قازاق حالقىندا. باستىڭ ءراسىمى اياقتالعانشا، ەت تە تۋرالىپ بولادى. تاماقتى ادەتتە سىيلى قوناق نەمەسە جاسى، جولى ۇلكەن ادام باستاپ جەيدى.
ءسۇر ەتتىڭ ءدامى تاڭدايدان كەتپەس
جاس ەتتىڭ قۇرامىنا قاراعاندا ءسۇر ەتتىڭ دارۋمەندەرى قۇنارلى بولادى. قازاق حالقى ەتتى سۇرلەۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلىن قولدانعان.
قارىن-سۇرمە. بۇل ءتاسىل – ەتتى قارىنعا تىعىپ ساقتاۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. سوعىم كەزىندە ەت قورىن مولايتۋ ءۇشىن سيىردىڭ نەمەسە قويدىڭ ەتى تۇزدالىپ، سول كۇيىندە قارىنعا سالىنادى. مۇنداي ەتتىڭ ءقان-سولى وزىنە ءسىڭىپ، قىس اياعىنا دەيىن قاتىپ جاتا بەرەدى. كەي جەرلەردە ەتتى كۇبىگە، اعاش بوشكەگە سالىپ تۇزدايدى دا، ساقتاپ، قاجەت كەزىندە ءجىبىتىپ الا بەرەدى.
تۇزداپ سۇرلەۋ. سوعىمنىڭ سۇرپى ەتى عانا ەمەس، قازىسى مەن قارتاسى، جالى مەن جاياسى، ومىرتقاسى مەن ءتوس ەتى دە سۇرلەنەدى. وڭتۇستىك، باتىس وڭىردەگى قازاقتار ەتتى ىستاماي، تۇزداپ قانا سۇرلەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. سۇرلەۋدىڭ وسى سوڭعى ءتۇرى – ەتتى كۇن كوزىنە تيگىزبەي، سالقىن جەردە كەپتىرىپ الۋ. سۇرلەنگەن ەت ۇسىمەيدى، بورسىمايدى، ءدامدى بولادى.
ىستاپ سۇرلەۋ. ەتتى بۇلاي سۇرلەۋدە سارعىشتاۋ ءتۇتىن جاسايدى. وت لاپىلداپ جانباي، جاي عانا بىقسيدى. سوسىن سىرىقتارعا اسىلعان ەتتەردى شوشالا ىشىندە ۇيىتقىعان تۇتىندە ىستايدى. ىستاپ سۇرلەنەتىن ەت ونشا قالىڭ قاقتالماي، بىرىنە-بىرىن تيگىزبەي، اراسىنا جەل، ءتۇتىن ەركىن تيەتىندەي ەتىپ ىلەدى دە، ىستايدى. ەت ابدەن توبارسىعان كەزدە ارنايى شوشالاعا اپارىپ، قايتا ىلەدى دە، ءتۇتىن سالىپ، ەسىگىن جاۋىپ تاستايدى. ءتۇتىن كوپ سالىنسا، ەت دامسىزدەنىپ، قۇرىم تاتىپ كەتەدى. سول سەبەپتى، بەلگىلى مولشەردە عانا ىس سىڭىرىلەدى.
• قايناتىپ الىپ كەپتىرۋ. ەت سۇرلەۋدىڭ بۇل ءتۇرى جازدا پايدالانىلادى. ەتتى جۇقالاپ قاقتايدى، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە، كولەڭكەلى ورىندا شىبىن قوندىرماي، نەگىزىنەن، كەشكى سالقىندا ءىلىپ قويادى. جاس ەتكە تۇز سىڭگەن سوڭ، ونى قازاندا ءبىر قايناتىپ الىپ، كەپتىرەدى. جازدا شىبىن قونباس ءۇشىن، ەتكە كۇنباعىس نەمەسە ماقتا مايىن جاعىپ، قارا بۇرىش سەبەدى.
• قاردىڭ استىنا كومۋ. جاس ەتتى قاردىڭ استىنا كومىپ تاستايدى، قار ەرىمەي تۇرىپ قايتا قازىپ الادى. مۇنداي ەت ءوزىنىڭ باستاپقى جاس قالپىن ساقتاپ، جاڭا سويعانداي بولادى. بۇل ءادىستى كوبىنەسە جىلقىشىلار قولدانعان. جالپى، سويىلعان ەتتى بۇزباي، تۇتاستاي قار استىنا تاستاسا، ءتىپتى جاقسى.
• ۇن ىشىندە سۇرلەۋ. قۇدا-قۇداعي ءتارىزدى تۋعان-تۋىستار سوعىمنان اۋىز تيمەسە، ولاردىڭ سىباعاسى (جال، جايا، قازى، قارتا، شۇجىق، ومىرتقا، مايلى ەت) قاپتاعى ۇننىڭ ىشىنە تەرەڭىرەك سالىنىپ، ورتاسىنان ۇنعا جۋىلعان تازا سوم تەمىر شانشىپ قويىلادى.
مالدى ءۇيىتىپ ساقتاۋ. سوعىمعا جىلقى، سيىر، تۇيە سويا الماعاندار بىر-ەكى ىسەگىن (قوزى كەزىندە تارتتىرىلعان ەركەك قويىن) نەمەسە بۇيرەگى بىتەۋ تايىنشاسىن سويىپ، تەرىسىن سىپىرماي، ءۇيىتىپ الىپ ساقتايدى. ءبىر ماي، ءبىر ەتپەن، تەرىسىمەن ارالاسىپ پىسكەن ەت وتە ءدامدى بولادى.
تاباق تارتۋ رەتىن بىلە ءجۇرىڭىز!
اتا-بابالارىمىز قوناقتاردىڭ مارتەبەسىنە قاراي تاباق تارتۋعا اسا ءمان بەرگەن. ءار قوناقتىڭ تاباعىنا كادەلى مۇشەلەر سالىنادى.
باس تاباق
باس تاباققا باس، جامباس، ومىرتقا، قازى-قارتا، جال، جايا سياقتى كادەلى مۇشەلەر سالىنادى. باستى قوناقتىڭ ەڭ جاسى ۇلكەنى نەمەسە ونىڭ ۇسىنۋى بويىنشا باسقا ءبىر بەدەلدى كىسى ۇستايدى.
سىي تاباق
سىي تاباق نەگىزىنەن قۇدالىق ءراسىم كەزىندە تارتىلادى. باس، جامباس، باسقا دا كادەلى مۇشەلەر قوناقتىڭ جاسىنا، تۋىستىق قاتىناسىنا قاراي سالىنادى.
ورتا تاباق
ورتا تاباققا اسىقتى جىلىك، ورتان جىلىك، كەيدە جامباس تا تۇسەدى.
اياق تاباق
اياق تاباققا كارى جىلىك، جاۋىرىن، كۇڭ جىلىك سياقتى ەتتىڭ باسقا دا مۇشەلەرى سالىنىپ، اۋىل ادامدارىنا قويىلادى.
كۇيەۋ تاباق
كۇيەۋ تاباققا ءبىر سان جىلىك (اسىقتى جىلىك) پەن ءتوس سالىنادى.
كەلىن تاباق
كەلىن تاباققا ۇلتابار جانە جۇرەك سالىنادى.
قىزدار تاباعى
قىزدار تاباعىنا جۇرەك، بۇيرەك سالىنادى.
قۇداعيلار تاباعى
جامباس نەمەسە اسىق جىلىك پەن سۇبە، جاق قۇداعيلار تاباعىنا سالىناتىن نەگىزگى مۇشەلەر.
ازىرلەگەن اينۇر سەنبايەۆا.