بۇعان دەيىن شىمبۇلاق اۋماعىنا كولىكپەن كىرۋگە شەكتەۋ قويىلاتىنى تۋرالى حابارلاعانبىز. اتالعان ەرەجە جايلى ساراپشىلار نە دەيدى، ولاردىڭ پىكىرىن وقي وتىرىڭىزدار.
ەركىن جايلاۋبەكوۆ، لوگيستيكا جانە كولىك اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى كولىك قىزمەتكەرى، رەسەي كولىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:
«شىمبۇلاق» تاۋ شاڭعىسى كۋرورتى ىلە الاتاۋى شاتقالىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 2260 م بيىكتىكتە، الماتى قالاسىنىڭ ورتالىعىنان 25 كم جەردە ورنالاسقان. جازدا اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى +20س، قىستا -7س. قاردىڭ ورتاشا قالىڭدىعى 150 سم-گە دەيىن جەتەدى، جىلىنا 90% كۇن شۋاقتى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 3163 مەتر بيىكتىكتە كوتەرگىشتەر بولادى. ەكى قاپتالدا قارلى بەتكەيلەر مەن ماڭگى جاسىل تيان-شان شىرشالارى وسكەن كەرەمەت تاۋلار بار.
«شىمبۇلاق» قازاقستاندىق جانە رەسەيلىك تۋريستەر اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، الىس شەتەلدەن كەلگەن قوناقتار اراسىندا دا دامىعان ينفراقۇرىلىمى، ساپالى سەرۆيسى بار جىل بويعى بەلسەندى دەمالىس ورنى رەتىندە تانىمال. بۇگىندە قازاقستان مەن الماتى قالاسىنىڭ ەكولوگتارىن شىمبۇلاق كۋرورتتىق ايماعىنىڭ جاعدايى الاڭداتادى. ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋى، تاۋ شاڭعىسى ءتۋريزمى نىساندارىن جاڭعىرتۋ مەن سالۋعا بايلانىستى كولىكتەن، ماشينادان جانە تۇرمىستىق قالدىقتان شىعاتىن لاستاۋشى زاتتار تابيعاتقا كەرى تەرىس اسەر ەتەدى.
اسپالى جول ەنگىزىلسە دە، كۋرورت ايماعىنا جەڭىل اۆتوكولىكتەر مەن اۆتوبۋستار كىرەدى. ايماقتا بەنزين جانە ديزەلدى قوزعالتقىشى بار ماشينالار مەن مەحانيزمدەر جۇمىس ىستەيدى. ولار قورشاعان ورتانى قورعاۋ كۋرورتتىق ايماعىنىڭ اۋاسىن لاستايدى. «شىمبۇلاق» كۋرورتتىق ايماعىنىڭ اۋاسىن قورعاۋ بويىنشا بەلگىلى ءبىر ءىس-شارالاردى قابىلداۋ قاجەت.
وسىنداي ءىس-شارالاردىڭ ءبىرى «شىمبۇلاق» ايماعىنا اۆتوكولىكتىڭ كىرۋىن شەكتەۋ بولىپ تابىلادى. كولىك ەكولوگياسى جونىندەگى مامان رەتىندە الماتى قالاسى ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتا باسقارماسىنىڭ «شىمبۇلاق» ايماعىنا ديزەلدى جانە بەنزيندى قوزعالتقىشى بار اۆتوكولىكتىڭ كىرۋىنە تىيىم سالۋ تۋرالى باستاماسىن قولدايمىن.
تيمۋر ەلەۋسىزوۆ، «Eco Fund Tabigat» قۇ، «Kaz Eco Patrol» ءوقۇ ءتوراعاسى، ەكوامباسسادور:
الماتى قالاسىنىڭ ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتا باسقارماسى دەر كەزىندە، قاجەت ءتىپتى، ءىشىنارا ءماجبۇرلى شارا ۇسىنىپ وتىر. ۇلتتىق ساياباق اۋماعىندا قاتاڭ رەتتەۋدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ەكوجۇيەگە نەمەسە ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىن كوپتەگەن جاعداي، ونىڭ ىشىندە توتەنشە جاعدايلار دا بولدى.
ءبىز جاقىندا عانا ەكولوگيالىق سىيىمدىلىق پەن توزىمدىلىك دەگەن ۇعىم بار ەكەنىن تۇسىندىك - بۇل قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا كەيبىر ارەكەتكە تىيىم سالۋدى بىلدىرەدى، سەبەبى بۇل ەكوجۇيەنى بىرتىندەپ قۇرتادى، سودان كەيىن اكىمدىك نەمەسە ۇكىمەت نەمەسەپوليسيا قايدا قاراپ وتىر، بىزدە ءبارى جامان، ال شەتەلدە ۇلتتىق ساياباقتا ءبارى جاقسى، ول جاقتا كولىك جۇرمەيدى دەپ قولىمىزدى سەرمەپ وتىرامىز.
ۇلتتىق ساياباقتى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن بۇزىلماعان قالپىندا ساقتاعىمىز كەلسە، اۆتوكولىكپەن جۇرۋگە تىيىم سالۋ كەرەك، مۇندا تۋريستەرگە قاتىستى ايتىپ وتىرمىن، ال تج قىزمەتىنە عانا رۇقسات. جاياۋ تۋريزم ينفراقۇرىلىمىن ەنگىزۋگە، كەڭەيتۋگە ءتيىسپىز. تابيعي ساياباقتاردى ساقتاۋدى ماقسات تۇتساق، جاياۋ تۋريزم ۇلتتىق ساياباقتاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولۋى كەرەك.
ءبارىمىز ءبىلىمدى ادامبىز، تابيعي ساياباقتىڭ ەكوجۇيەسىنە كەرى اسەرى بار اۆتوكولىك قوزعالتقىشىنىڭ شۋىلى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن ءتۇيسىنۋىمىز قاجەت. سوندىقتان تاريحي تۇرعىدان العاندا، كولىك لوگيستيكاسىن قاجەت ەتەتىن مەدەۋدەگى ينفراقۇرىلىمنىڭ سانىن شەكتەپ، ساپاسىن ارتتىرۋ كەرەك، بۇل ىشكى جانۋ قوزعالتقىشى بار ەلەكتروموبيلدەرگە اۋىسۋعا قاتىستى.
بۇل جاعدايدا مەدەۋ ساياباعى باسشىلىعىنىڭ باستاماسىن تولىعىمەن قولدايمىن! ءوز باسىم اۆتوكولىكتەردىڭ قوزعالىسىنا مۇلدە تىيىم سالار ەدىم، ولار جاياۋ تۋريستەر ءۇشىن دە ءقاۋىپتى، ءبىراق تولىق الىنىپ تاستالماعاندىقتان، ولاردى شەكتەپ، ەلەكترگە اۋىستىرىپ، ءوزارا ءتيىمدى ىمىراعا كەلۋ كەرەك.
اسەت ناۋرىزبايەۆ، الماتى قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، «Solai Tech» ج ش س تەڭ قۇرىلتايشىسى، «چيستىي ۆوزدۋح الماتى» ازاماتتىق باستاماسىنىڭ مودەراتورى:
الماتى قالاسىنا ىرگەلەس شاتقالداردىڭ تاۋلى اۋداندارىنا ماشينامەن كىرەبەرىس (كىشى الماتى، ۇلكەن الماتى، تالعار، اقساي جانە ت.ب.). بۇل شاتقالدار تاۋ-القاپ اينالىمى ناتيجەسىندە قالادان كوتەرىلەتىن ءتۇتىندى كۇندەلىكتى تازارتۋدا ءرولى زور. بۇعان قوسا، بۇل شاتقالداردا قالانى قامتاماسىز ەتەتىن جەر ءۇستى جانە جەر استى سۋلارى بار، وسىعان بايلانىستى عيماراتتار مەن قۇرىلىستاردى سالۋعا تىيىم سالۋ، سونىمەن قاتار اۋانى جانە سۋدى لاستايتىن اۆتوكولىكتەردىڭ قوزعالىسىن بارىنشا شەكتەۋ جونىندە شارالار قابىلدانۋعا ءتيىس.
ەلەكتر جانە گازبەن جۇرەتىن مامانداندىرىلعان تەحنيكاعا عانا رۇقسات. اتالعان شاتقالدارداعى تۇرعىن ءۇيدى گازبەن نەمەسە ەلەكترمەن جىلىتۋعا كوشىرۋ تۋرالى ماسەلەنى جەكە شەشۋ قاجەت، ول ءۇشىن سۇيىتىلعان كومىرتەكتى گاز ءۇشىن جەرگىلىكتى گاز ساقتاعىشتى جابدىقتاپ، ونى ۇيلەرگە تاراتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ قاجەت.
بۇلقايىر مامبەتوۆ، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ورمان رەسۋرستارى، اڭشىلىق جانە بالىق شارۋاشىلىعى» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى:
حالىق دەمالاتىن ايماقتاردا دەمالىس ورىندارىن دۇرىس پايدالانۋ ماقساتىندا اۋدان بىرلىگىنە رەكرەاسيالىق جۇكتەمەلەر ەسەپتەلۋگە ءتيىس.
رەكرەاسيالىق جۇكتەمە - ورمان رەكرەاسياسى نىسانىنىڭ اۋدانى، كەلۋشىلەر سانى جانە ولاردىڭ نىساندا بولۋ ۋاقىتى ارقىلى ايقىندالاتىن ورمان رەكرەاسياسىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى فاكتورلاردىڭ بيوگەوسەنوزىنا اسەر ەتۋ كورسەتكىشى. وڭتايلى، شەكتى جانە ديستراكسيالىق رەكرەاسيالىق جۇكتەمەنى اجىراتادى.
رەكرەاسيالىق ورماندارداعى انتروپوگەندىك جۇكتەمەلەردىڭ دەڭگەيى ءبىر جاعىنان، ورمان القابىنا كەلەتىن دەمالۋشىلار سانىمەن، ەكىنشى جاعىنان، ورماننىڭ ءوزىنىڭ قاسيەتىمەن، ونىڭ رەكرەاسيالىق جۇكتەمەلەرگە توزىمدىلىگىمەن انىقتالادى. دەمالۋشىلار سانىنا بايلانىستى رەكرەاسيالىق ورمانداردىڭ اۋماقتارى قارقىندى (جاپپاي) پايدالانۋ ايماقتارىنا بولىنەدى، مۇندا كەلۋشىلەر سانى گەكتارىنا 6 نەمەسە ودان دا كوپ ادامنان اسۋى مۇمكىن. ولار ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن، پايدالانۋ جانە اباتتاندىرۋ رەجيمدەرىمەن ەرەكشەلەنەدى.
وكىنىشكە قاراي، مەدەۋ شاتقالىنداعى دەمالىس ايماعىنداعى اۋدان بىرلىگىنە رەكرەاسيالىق جۇكتەمە وتە جوعارى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون، ويتكەنى جەكسەنبى جانە مەرەكە كۇندەرى كەلۋشىلەر سانى رۇقسات ەتىلگەن جۇكتەمەدەن الدەقايدا كوپ بولىپ، دەمالۋشىلاردىڭ قاراسى ارتادى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز:
- انتروپوگەندىك جۇكتەمەلەر دەڭگەيىن انىقتاۋ ماقساتىندا اۋدان بىرلىگىنە جۇكتەمە نورمالارىن انىقتاۋ بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ؛
- دەمالىس كۇندەرى كولىكتەر مەن دەمالۋشىلاردىڭ كىرۋىن شەكتەۋ.
ناتاليا وگار، ب.ع.د.، پروفەسسور، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، كاسپيي قوعامدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، «تەررا تابيعات» ج ش س باس ديرەكتورى:
ارينە، لاستاۋشى زاتتار شىعاراتىن اۆتوكولىكتەردىڭ ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماققا كىرۋىن شەكتەۋ كەرەك. بۇل مارتەبە كەزىندە ءبىزدىڭ تاۋ بوكتەرى مەن تۇمسا تابيعاتتىڭ بۇلىنبەگەن اۋماقتارىن بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ساقتاۋ ماقساتىندا بەرىلدى. بۇل بيوارتۇرلىلىكتى ساقتاۋ تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى.
بۇل اۋماقتا ۇيا سالاتىن، وتىرىقشى، قونىس اۋداراتىن جانە قىستايتىن قۇستاردى قوسقاندا كەمىندە 136 ءتۇرلى قۇس كەزدەسەدى، 12 تۇقىمداسقا جاتاتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ 25-كە جۋىق ءتۇرى بار. بۇعى، ءسىبىر ەلىگى كەزدەسەدى. كەمىرگىش، ءتيىن، اتجالماننىڭ تۇرلەرى كوپ. جىرتقىشتاردان تۇلكى مەن سۋسار تۇقىمداس اقكىس جانە بورسىق كەزدەسەدى. سۋساردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرىنىڭ ءبىرى ءاقتوس سۋسار بار. قىزىل كىتاپقا كىرگەن وسىمدىكتەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى وسەدى. سول سەبەپتى تابيعاتتىڭ وسى ءبىر تاماشا مۇيىسىنە رەكرەاسيالىق شەكتەۋلەر ەنگىزگەن ءجون.