شۇرەگەيلەر قازاق كينوسىن ورگە سۇيرەي مە؟..

قازاق كينوسى تالاي-تالاي قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەن.. الايدا ءدال وسى كەزەڭ تىم ازاپتى،تىم اۋىر شاق..

مونتاج - فيلمگە جان بىتەتىن كەزەڭ

"قارا قىز" جوباسىنىڭ ءتۇسىرۋ كەزەڭى بىتكەلى دە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. جالپى، كينو ءۇش رەت ومىرگە كەلەدى: سەناريي جازىلعاندا، ءتۇسىرىلىم بولعاندا، سوسىن مونتاجدا. رەجيسسەر ءۇشىن ناعىز تىنىش كەزەڭ - سوڭعىسى. مەن دە سول مونتاجدىڭ " ءلاززاتىنا" شومىلىپ جۇرگەن كەزىم. مونتاجدان سوڭ "ۋكلادكا" ياعني ءفيلمنىڭ ديالوگىن قايتا جازۋ، وعان فيلوسوفيالىق رەڭ بەرۋ (مەن ءۇشىن) جانە ەكرانداعى ءسوز مادەنيەتىن ساقتاۋ. قازىرگى جاس رەجيسسەرلەرگە قاراعاندا مەن كەشەگى سۇلتان قوجىقوۆ پەن ابدوللا قارساقبايەۆتى، مايرا ابۋسەيتوۆا مەن نۇرعيسا تىلەندييەۆتى، ءشارىپ بەيسەنبييەۆ پەن قانىمبەك قاسىمبەكوۆتى، قالتاي مۇحامەدجانوۆ پەن اسقار سۇلەيمەنوۆتى كورىپ قالعان رەجيسسەرمىن عوي. بۇل كىسىلەر ەكرانداعى ءسوز بەن سازدىڭ، ماقام مەن ماقال-ماتەلدىڭ قاسيەتىن تۇسىنەتىن تۇلعالار- تىن. سوندىقتان مەن ءۇشىن ەكرانداعى ديالوگ تەك سويلەۋ ءۇشىن ەمەس ەرتەڭگە قالار ءسوز كۇدىرەتىنىڭ شۇيگىنىن كورسەتۋدە. بۇگىندە "قازاقفيلم" باسشىسىز. بۇرىنعىسى (احان ساتايەۆ) ءوز ۇستازى ساكەن نارىمبەتوۆتىڭ كابينەتىن تارتىپ الىپ قاڭعىرتقان-دى. ءاليا قىزدىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتى العان سول مىرزانى ءارۋاق اتقان بولار، زىم-زيا بولدى. ورىنباسارلارى ما، جوق الدە اتقارۋشى ديرەكتور ما، بىرەۋلەر بار، ايتەۋىر. ءبىراق ول قانداي مامان، ەشكىمگە بەلگىسىز. بىلەتىنىمىز باسقا سالادان. ول مىرزامىز كينو سالاسىن مەڭگەرىپ بىتكەنشە، تاعى ءبىر ۇرپاق اۋىسارى حاق. ياعني كينويندۋستريا سالاسىنىڭ كۇيى كەتكەن زامان بوپ تۇر.

كۇندە "قازاقفيلمگە" بارىپ كەلىپ تۇرامىن. قاڭىراپ تۇرعان قايران مەكەن... ءتىپتى قاقپادان كىرگەندە، ءحالىڭدى سۇراماسا دا، امانداسار ادام جوق. ارىپتەستەردى كورمەيسىڭ. كىرە بەرىس اللەيادا دا الا كوزدىك ساقتالعان با دەپ ويلايسىڭ... بار ءومىرىن قازاق كينوسىنا ارناعان قاسىم جاكىبايەۆكە ەستەلىك تاقتا دا بۇيىرماپتى.

كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟

باياعىداعى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ جاتاتىن كينو ءۇيى دە جوق. دالىرەك ايتساق، "پىسىقاي باسشىلار" ونى دا جەكەمەنشىككە ساتىپ جىبەرگەن سياقتى. قىسقاسى، كينوگەرلەردىڭ باس قوسىپ اڭگىمەلەسەتىن، توقايلاسىپ توست كوتەرەتىن جەرى دە قالماپتى. "قازاقفيلم" مەن كينو ءۇيى - تەك قانا پرەمەرا وتەتىن جەر عانا ەمەس، بۇل ارىپتەستەرمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، شۇيىركەلەسەتىن، بولاشاق كينونىڭ جوباسىن دوس-جولداسپەن ءبولىسىپ-تالقىلايتىن ورىن. قالا بەردى، ۇيىندە ۇيكۇشىك بولۋدان قاشىپ كەلىپ، ارىپتەسىڭمەن قاۋىشار مەكەن. ءتىپتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالاتىن ساراي.

يا.. وكىنىشكە قاراي، كينوگەرلەر ودان ادا. كەزىندە شاكەن ايمانوۆ باس بولىپ، ديماش احمەت ۇلى قونايەۆقا ايتىپ ءجۇرىپ سالدىرعان ساراي بۇگىندە قايداعى بىرەۋلەردىڭ جىن ويناعىنا اينالىپتى. ال وسىنى جوعارعى جاققا جەتكىزىپ، اق پەن قارانىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەنىن ايتاتىن ادام دا قالمادى. وتە وكىنىشتى.. قازىرگى تاڭدا كينوگەرلەردىڭ توقايلاساتىن جالعىز مەكەنى - جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسى (ونداعى كينو فاكۋلتەتى عانا)

وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن الماتى تەاتر جانە كوركەمسۋرەت ينستيتۋتى بولعان جوعارعى وقۋ ورنى "قازاق مەملەكەتتىك تەاتر جانە كينو ينستيتۋتى" بوپ قايتا قۇرىلعاندا، وسى فاكۋلتەتتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ ەدىم. بۇرىن ەلىمىزدە دايىندامايتىن كينو سالاسىنداعى 12 ماماندىقتىڭ بۇگىنگى كۇندە بارىنا وزىمە ريزا بولامىن. ونى جۇزەگە اسىرۋ، ارينە، وڭاي بولعان جوق. سەبەبى قاي ماماندىق بولماسىن، وعان سەرتيفيكات الۋ كەرەك قوي، جاڭا ماماندىققا قاتىستى بۇدان باسقا دا كەدەرگىلەر كوپ ەدى. ءبىلىم مينيسترلىگى ايتقانعا كونەتىن كورشى ەمەس. سودان كوز كورگەن موسكۆاعا بارىپ، ۆگيك-تىڭ ەسىگىن توزدىرىپ ءجۇرىپ، كەرەك قۇجاتتارىن تۇگەل جيناپ، ءبىلىم مينيسترلىگىنە بەرگەنىم ەسىمدە ..

ايتپاقشى وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ايىندا "ەۆرازيا كينوفەستيۆالى" 16-شى رەت ءوتتى. قۋانىش پەن وكىنىشكە تولى كينو تويىندا كوڭىلىم اش بوپ قايتتى. توق بولاتىنى - الىس-جاقىن ەلدەردىڭ جاڭا تۋىندىسىن تاماشالاساق، اش بولاتىنى - ءوز ارىپتەستەرىمنىڭ بويكوت جاريالاپ كەلمەي قالعانى. ءيا، ۋاقىت ءوتتى، كەتتى. ەندى ۇزەڭگىلەس ارىپتەستەردىڭ كەلمەگەنىنەن كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟ ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

كينوگەرلەر بۇگىندە اشۋلى..

ىشتەرىندە قارا قازانداي وكپە-ناز، قالا بەردى اشۋ-ىزا بار.. سەبەبى بۇگىندە ونەر وردالارىنداعى كاسىبي ماماندار مەن شىعارماشىلىق تۇلعالار دالادا قالعان. ەڭ نەگىزگىسى - ءقازىر كينو ءتۇسىرۋ قيامەت-قايىم. رەجيسسەرلار الدىمەن سەنارييدى پروديۋسەر ورتالىعىنا وتكىزەدى. ونداعى ساراپشىلاردى مادەنيەت مينيسترلىگى بەكىتەدى. مىنە، بۇل - ناعىز ازاپ. الدىمەن ساراپشىلاردىڭ ساپاسى، ولاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن بىلىمدىلىگى كينوگەرلەردىڭ ورتاسىنداعى وداعاي ماسەلەگە نۇكتە قوياتىن ۋاقىت بولدى.

بىلتىرعى ءبىر جاعداي ءالى ەسىمدە. ساراپشىلارعا باس-كوز بوپ وتىراتىن ءتوراعا بولۋى كەرەك. وسىنداي ۇردىسپەن ءتوراعالىققا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، تەاتر جانە كينو اكتەرى، رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆتى ورتالىق ۇسىنعان كورىنەدى. الايدا سول ساراپتامانىڭ ىشىندەگى باز-بىرەۋلەر وعان كۇمانمەن قاراپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ "بىزگە جاستار كەرەك" دەپ كەرگىگەن دەيدى. سەبەبى دوسحان ۇلتجاندى. "قازاقشا تۇسىرە الماساڭ، قالاي قازاق رەجيسسەرى بولاسىڭ" دەپ ايتىپ جىبەرەتىن ازۋلى ازامات. ال الگى بايعۇستىڭ ونەردە نە بىتىرگەنىن سايتان ءبىلسىن... ەشتەڭە تۇسىرمەگەن، ەشتەڭە تىندىرماعان بەيشارا. وسىنداي شۇرەگەيلەر قازاق كينوسىن ورگە سۇيرەي مە، بولماسا كورگە سۇيرەي مە؟! ول جاعى اللاعا ايان...

كينونىڭ ساراپتاۋ كەزىن ياعني پيچينگتى كۇزدە وتكىزگەن ءجون. ءتىپتى بولماسا قاڭتاردان قالدىرماعان دۇرىس، جانە سمەتانىڭ 30 پايىز ەمەس، ءتۇسىرۋ كەزەڭىنە 50 پايىزىن بەرۋ كەرەك. مىسالى، 2022 جىلعى پيچينگتىڭ قارجىلاندىرۋى تامىزدىڭ اياعىندا، قىركۇيەكتىڭ باسىندا عانا ءتۇستى. ءبىز سول ازعانتاي ۋاقىتتا سولتۇستىك قازاقستاندا 20 كۇندەي، الماتى وبلىسىندا 20 تاۋلىك، ماڭعىستاۋدا ءبىر جەتىدەي جۇردىك. ياعني، ەكرانداعى كورىنىس تەك كۇز ايى بوپ شىقتى. وندا دا قارجى ءبىتىپ قالعان سوڭ پروديۋسەر تاسبولات مەرەكەنوۆ تانىستارىنان قارىزعا الدى. قارىزدى قويشى، قايتارىلا جاتار، ال ەكرانداعى كورىنىستى قايدا قوياسىڭ؟ كوركەم ءفيلمنىڭ كوركەمدىلىگى سوندا قايدا قالادى؟ مىنە، گاپ قايدا جاتىر.. بۇل سۇراقتاردى تەك مينيستر ەمەس، كوپشىلىك بوپ، قوعام بولىپ قاراستىرعان ءجون. ءيا، اعايىن..

بۇل شاتپاعىمدى بىرەۋ وقىر، ال بىرەۋ وقىماس. وسى ۋاجگە قۇلاق اساتىن بۇلاق باسىنداعى جاندارعا كىم جەتكىزەر ەكەن دەپ ويلايمىن. ارى قاراي كەتتىك.

بۇگىندە ەكراندى تەك ارزانقول كومەديا جاۋلاپ العان

جوعارىدا ايتىپ كەتكەن پروديۋسەرلىك ورتالىقتان سوڭ بار شەشىمدى مادەنيەت مينيسترلىگى قابىلدايدى. ءبىر قىزىعى، 2019 جىلعى پارلامەنت 3 قاڭتاردا قابىلداعان زاڭعا 2022 جىلدىڭ 11 قازانىندا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن بولاتىن. ول زاڭدا كينوگەرلەردى قاتارداعى فيرمالارمەن بىرگە وتكىزىپ جىبەرگەن. بۇل سول كەزدەگى مادەنيەت مينيسترلىگى اقتوتى رايىمقۇلوۆانىڭ تىكەلەي بىلىمسىزدىگى، ەرتەڭىن ويلاماعان ەرتەگىسى، بولماسا كينوگەرلەرگە دەگەن وشپەندىلىگى مە دەيسىڭ... "وزىمدىكى دەگەندە وگىز قارا كۇشىم بار، وزگەنىكى دەگەندە اناۋ-مىناۋ ءىسىم بار". ءيا.. ويتكەنى كينوگەرلەر پرەزيدەنتكە اقتوتىنىڭ ۇستىنەن حات تۇسىرگەن-دى. وتىرىك ءسوز ەمەس، شىڭعىرعان شىندىقتى ايتىپ، پرەزيدەنتتەن اراشا سۇرادى. الايدا مۇنى اقتوتى ۇمىتپاعان كورىنەدى. ياعني كينو الەمىن وزگە سالادان ارشىپ الۋدىڭ ورنىنا، قۇلاتا سالدى. بۇگىندە وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا تەندەر دەگەن بالە كينونىڭ تۇبىنە جەتۋگە شاق قالدى. مىسالى، وندىرىسكە كەتۋ ءۇشىن سەنارييىڭ سۋپەر-پۋپەر بولسا دا سمەتانىڭ 3 پايىزىن شىعارماشىلىق توپ بانكىگە سالۋ كەرەك. اپىرماي- اۋ.. كينو كوممەرسيالىق مەكەمە ەمەس قوي... ونى ءبىز قايدان الامىز؟ قاي بانك تۇسىرىلمەگەن كينوعا كەپىل بولادى؟ بۇل نونسەنس... جاڭا وقۋ بىتىرگەن جاس رەجيسسەرلەردى تىرىدەي باۋىزداۋ عوي ... مىسالى، ءبىزدىڭ ءتۇسىرۋ توبىمىز وسى 3 پايىزدى تابۋ ءۇشىن، ياعني 12 ميلليوندى بانكىگە سالۋ ءۇشىن، تەنتىرەپ كەتتىك.. اركىمنەن اقشا سۇراپ، ارىمىزدى ساتىپ، الاقۇيىن بولدىق..

ال، ءتۇسىرۋ ءوز الدىنا ءبىر ازاپ بولسا، ءار كەزەڭ-كەزەڭ سايىن ەسەپ بەرۋ كەرەك. ونى الدىمەن "ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعى" تەكسەرەدى، ارى قاراي مينيسترلىك تەكسەرەدى. كينو ءتۇسىرىپ جاتىپ قانشاما ءتۇسىرۋ توبى توقتاپ قالدى. نەمەسە كوكتەمگە شەگەرىلدى. بۇل دەگەنىڭىز - كينو ءۇشىن ءبىر ءولىپ، ءبىر ءتىرىلۋ. قىسقاسى، وسى بيۋروكراتتىق شلاگباۋمدار كوپ ۇزاماي قازاق كينوسىنىڭ تۇبىنە جەتۋگە از قالدى.

يا.. قازاق كينوسى تالاي-تالاي قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەن.. الايدا ءدال وسى كەزەڭ تىم ازاپتى، تىم اۋىر شاق... بۇگىندە ەكراندى تەك ارزانقول كومەديا جاۋلاپ العان. ىرجاڭ-تىرجاڭ اكتەرلار. تاياز كورىنىس، تاقىر سيۋجەت، قىتىقتاپ كۇلدىرۋ.. قازاق كينوسىنىڭ اتىن جامىلعان پىسىقاي شوۋمەندەر ەندى اقشا تابۋدى وسىلاي قولعا العان. ابايدى جاقسى وقىعان، توقىعان، ۇيرەنگەن.. "ەسەك ك... ءتىن جۋساڭ دا، مال تابۋدى" مەڭگەرگەن ماماندار... وزدەرى ءدان ريزا.. كورەرمەن دە ماز-مەيرام. تەك بىزدەر عانا جابىرقاۋلى كۇيدەمىز.. ۇرپاعىمىزدىڭ وسىنداي " رۋحاني " دۇنيەنى ازىق ەتكەنىنە كابىرعام قايىسادى... ءبىراق ونى كىمگە ايتارسىڭ..

جارتاسقا باردىم...

كۇندە ايعاي سالدىم...

ودان دا شىقتى جاڭعىرىق...

تاعى شىقتى جاڭعىرىق...

حالقىم ءجۇر-اۋ قاڭعىرىپ...

دەيسىڭ دە قوياسىڭ. وسى تۇرعىدا مادەنيەت مينيسترلىگى مەن "قازاقفيلمدەگى" ماماندار بىرىگىپ وتكەن كەتكەن زاڭداعى قاتەلىكتەردى جوندەگەنى نۇر ۇستىنە نۇر بولارى حاق. ەگەر دە ءبىز ەرتەڭگى ۇرپاعىمىز - بولاشاق قازاقستاندىق جاستارىمىزدى، وتانسۇيگىش پاتريوت، اقىلدى، سەزىمتال، ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەيمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن رۋحانياتقا كوڭىل ءبولىنۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز - ەڭ الدىمەن ادەبيەت، مادەنيەت جانە عىلىم..

بۇنى جانايقاي دەپ ۇقساڭىز دا بولادى

 وتكەن 30 جىلدا "الدىمەن - ەكونوميكا، سوسىن - ساياسات" دەپ بىلجىراعانداردىڭ قاسىندا بولدىق. ولارعا رۋحانيات كەرەك ەمەس ەدى. مادەنيەتتەن، ونەردەن، ادەبيەتتەن جۇرداي توبىردىڭ ويىندا تەك بايۋ بولدى. كوررۋپسيا دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى - ارسىزدىق، اشكوزدىك، ۇياتسىزدىق، تويىمسىزدىق. ءبىز 30 جىلدا وسىعان كۋا بولدىق. ال، بالانى جاستان باۋلۋ كەرەك دەسەڭىز، ول تىكەلەي كينوعا، ياعني انيماسيا مەن بالالارعا ارنالعان فيلمدەرگە بايلانىستى. باياعىدا بىرەۋ "قارىنىمنىڭ اشقانىنا جىلامايمىن، ءقادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن" دەمەكشى، ءقازىر بىزدە ءدال وسى جاعداي. حال سۇراساڭ، كەز كەلگەن رەجيسسەر جىلاپ قويا بەرەدى. ءقازىر ءبىز جاڭا قازاقستانعا، ەرتەڭگە اسىل ارمان، ۇكىلى ءۇمىتىمىزدى ارناپ وتىرمىز. وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى الەمدە ۇلكەن ەكونوميكالىق كۇيزەلىس، داعدارىس بولدى. اسىرەسە، امەريكادا. ءدال وسىنداي قيىن كەزدە امەريكانىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە كينو كەلدى. ءيا، كينو قولىن سوزدى. ءقادىرلى يدەولوگتار! قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلايتىن وردا بۇزار باۋىرلار.. ءبىر ساتكە توقتاپ، ويلانىپ كورىڭىزدەرشى. بىزگە ەڭ الدىمەن وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، حالقىمىزدىڭ اۋىزبىرشىلىگى، ەكونيميكامىزدىڭ ورلەۋى، جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، تاربيەلى بولعانى كەرەك دەسەڭىز، وسىعان نازار اۋدارىڭىزدار! "ايتقاننىڭ اۋزى جامان، جىلاعاننىڭ كوزى جامان" دەمەكشى، وسى پروبلەمالاردى كوزى اشىق ازاماتتار ءبىلىپ جۇرسە دەگەن وي. "اۋرۋىن جاسىرعاندى ءولىم اشكەرە قىلار" دەگەندەي، جاڭا كەلگەن مينيستر وسى قوردالانعان ماسەلەگە كوڭىل اۋدارسا دەيمىز... كەشەگى مادەنيەت مينيسترلىگىندە وتكەن وتىرىسقا وداقتىڭ ءتوراعاسى بولماسا كينونىڭ ىشكى پروبلەمالارىن بىلەتىن ادامنىڭ قاتىسپاۋى دا كوڭىلگە كۇدىك قالدىرعانى بار. بۇنى جانايقاي دەپ ۇقساڭىز دا بولادى. قازاق كينوسى - حالىقتىڭ مۇراسى.. ال، مۇراعا مۇقيات بولار كەز تۋدى دەپ ويلايمىن.. ەگەر مەملەكەت ءقازىر ۇلتتىق كينوعا قولىن سوزسا، كينو دا ەلگە، مەملەكەتكە، ۇلتقا قىزمەت ەتەدى دەپ ويلايمىن. بۇل حاق...