ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى مەن ەۋرووداق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى كەشە، 2 ماۋسىمدا قىرعىزستاننىڭ شولپان- اتا قالاسىندا اشىلعان ەكىنشى «ورتالىق ازيا – ەۋروپالىق وداق» سامميتىندە باس قوسىپ، ءوزارا ىنتىماقتاستىق باعدارلارىن تالقىلادى. سونداي-اق، الەمدەگى قىزىپ تۇرعان تاقىرىپتار توڭىرەگىندە اڭگىمە ءوربىتتى. بايقاساڭىزدار، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ويىنشىلاردىڭ ءبىزدى قامتىعان ايماقپەن مۇددەلىك قارىم-قاتىناستارى ارتتى. بۇعان دەيىن اقش پەن جۇڭگو دا ايماق ەلدەرىمەن 5+1 فورماتىندا باس قوسقان بولاتىن. ياعني جىل باسىنان بەرى بۇل تۇرعىداعى ءىس-قيمىلدار ءتىپتى دە جيىلەي ءتۇستى.
مىنە، «ورتالىق ازيا – ەۋروپالىق وداق» ءسامميتىنىڭ ماڭىزى دا وسىندا. ستراتەگيالىق باسەكەلەستىكتىڭ قارقىندى اعىنى مەملەكەتىمىز بەن قوعامعا ءتۇرلى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋعا مىندەتتەيدى. اسىرەسە، قوعام تاراپىنان كۇردەلى جاعدايدا جاسالىپ جاتقان مەملەكەتتىك قادامداردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءادىل باعالاۋ اسا ماڭىزدى. بۇل رەتتە ساياسي سالماعى ۇلكەن وسىناۋ القالى جيىنعا قاتىستى ءبىزدىڭ ساۋالدارىمىزعا وراي ساراپشىلارىمىز نە دەيدى؟
- شولپان-اتاداعى ءسامميتتىڭ، جالپى وا – ەو اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ماڭىزى مەن ءمانى نەدە؟ سامميت تاقىرىپتارىنىڭ باسىم باعىتى قانداي؟
- سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ءىس- قيمىلدارىنىڭ ارتۋى ايماققا قانداي پايدا اكەلەدى؟ قازاقستاندىق جانە ايماقتىق ۇستانىم قانداي بولۋى كەرەك؟ وزگە كۇشتەردىڭ ارەكەتى ايماقتاعى رەسەي ىقپالىن السىرەتە الا ما؟
الكەي مارعۇلان ۇلى،
حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا ساراپشى:
كوپۆەكتورلى ساياسات – ءومىر تالابى
- 1. ەۋروپالىق وداق ورتالىق ازيامەم لەكەتتەرىن گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، مول ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى مەن ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتى قامت اماسىز ەتۋ فاكتورلارىن ە سكەرىپ، قاتىناستاردى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىندە دامىتتى. 2012 جىلدان باستاپ ەۋروپالىق وداق ايماق ەلدەرىنە 120 ميللياردتان اسا ينۆەستيسيا قۇيىپ، تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسياسىنىڭ 40 پايىزىن قامتاماسىز ەتتى. بۇل – ءسامميتتىڭ قۇرىلۋىنا وبەكتيۆتى نەگىز.2022 جىل الەم ءۇشىن وڭاي جىل بولمادى. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستان كەيىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە جاڭا گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق قاتەرلەر پايدا بولعانىن بايقايمىز. ەۋروپاعا ساتىلاتىن تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرىن جەتكىزۋدىڭ بالامالى جولدارىن تابۋ، جاڭا كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ – ايماق ەلدەرى ءۇشىن نەگىزگى باسىمدىققا اينالدى. دالىزدەردىڭ ىشىندە ايماق ەلدەرى، ورتالىق ءدالىز اتانىپ، ءارتاراپتاندىرۋ ساياساتىندا ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ دە ۇلەسىن الا الادى. سول سەبەپتى، اتالعان كەزدەسۋدىڭ كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى سۇراقتار: ەنەرگەتيكالىق جانە ساۋدا ىنتىماقتاستىعى، ايماقتاعى جاڭا قاۋىپسىزدىك سىندارى جانە كولىك لوگيستيكا ماسەلەلەرى بولادى دەگەن بولجام بار.
- بەس ەلدىڭ ءبىرىن-ءبىرى قامتاماسىز ەتەتىن تابيعي رەسۋرستار، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، شىعىستان باتىسقا اپاراتىن گەوگرافيالىق جولدار، ەڭ باستىسى اتالعان الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ سىرتقى ساياسي جانە سىرتقى ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قابىلدايتىن ساياسيمەنەدجمەنت، ياعني مەملەكەت باسشىلارى بار. وسى تۇستا ءار مەملەكەتپەن جەكە كەلىسىمگە كەلگەننەن گورى، ءبىر كەلىسىم ۇستەلىندە بارىمەن تەڭ سويلەسىپ، ورتاق شەشىمگە كەلۋ پايدالىراق بولىپ وتىر. اقش ءار ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا ءمان بەرىپ، رەسەيدەن تىس جەكە دەربەس ايماق قۇرۋعا ۇمتىلسا، جۇڭگو ايماقتى ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق يمپورتەرلەرى، «بەلبەۋ جانە جول» جاھاندىق ستراتەگياسىنىڭ ءبىر تورابى، تاياۋ شىعىس، ەۋروپاعا شىعاتىن كولىكتىك حابى جانە اۋعانستاننان تارايتىن ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزمنەن قورعاپ تۇراتىن ايماعى رەتىندە كورەدى. ەۋروپالىق وداقتىڭ دا سىرتقى ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرى ەنەرگەتيكا، كليمات جانە ەكولوگيا، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دامۋ سالالارى، بيزنەس ورتا مەن كاسىپكەرلىكتىڭ رەفورمالارى مەن ادام قۇقىقتارى سەكىلدى گۋمانيتارلىق باعىتتارعا ارنالعان.ايماق ەلدەرىنە رەسەيمەن قاتىناس ماڭىزدى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. ءبىراق ءدال قازىرگى جاعدايدا رەسەي ءبىزدىڭ ەلدەر ءۇشىن كوبىندە «ەكونوميكالىق ءتيىمسىز» ارىپتەس. سەبەبى، ەلدەرگە كىرەتىن قوماقتى ينۆەستيسيا رەسەيگە قارسى 11 پاكەت سانكسيا جاريالاعان ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنەن كەلىپ وتىر. ءار سانكسيا تەك رەسەي تاۋارلارىنىڭ سىرتقى ەكسپورتقا شىعۋ نارىعىن تارىلتىپ قانا قويماي، ەكونوميكانى، قارجى مونەتارلىق جۇيەسىن ىشتەي السىرەتۋدى كوزدەپ وتىر. وسىنى ەسكەرسەك، ايماق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساۋدا ارىپتەستەرىن ءارتاراپتاندىرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىر. ساياسي جانە اسكەري، اقپاراتتىق تۇرعىدا رەسەيدىڭ اسەرى ءالى دە قوماقتى. ءبىراق ەكونوميكالىق جانە عىلىمي جاڭالىقتار جاساپ، ونى وندىرىسكە ەنگىزۋدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ، اقش پەن قىتايدىڭ ۇلەسى جوعارى. سول سەبەپتى، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى كىمدى تاڭدايتىنى پراگماتيكالىق تۇرعىدا تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتا ۇستاناتىن «كوپۆەكتورلى» ساياساتى تەوريالىق تۇرعىدا ادەمى ءسوز ەمەس، تىرشىلىك شىندىعىنان تۋىنداعان ءومىر تالابى ەكەنىن وسىدان تۇسىنۋگە بولادى.
جۇمابەك سارابەكوۆ، الەمدىك ساياسات جانە ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى:
ارىپتەستىكتىڭ ءۇش باعىتى
- ەۋروپالىق وداقپەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ارىپتەستىك ءۇش نەگىزگى باعىتتا دامۋدا. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ەنەرگەتيكا. ەۋروپا ءۇشىن ءقازىر بالاما ەنەرگيا كوزدەرى كەرەك. باستى ەنەرگيا ەكسپورتتاۋشى ەل رەسەي ەدى، ۋكرايناداعى داعدارىسقا وراي بۇل بايلانىستار ءۇزىلىپ جاتىر. وسى تۇرعىدا ورتالىق ازيا وزىندىك ءرول ويناۋى مۇمكىن. ەكىنشىسى – ترانزيتتىك باعىتتا، بۇدان دا ۋكرايناداعى سوعىستىڭ اسەرىن كورۋگە بولادى. ەۋروپا ءۇشىن قىتايمەن ەكونوميكالىق بايلانىستار وتە ماڭىزدى، ءارى ەكى الىپ ەكونوميكا اراسىنداعى رەسەي ارقىلى وتەتىن قۇرلىق ءترانزيتى سوعىستان كەيىن ۇلكەن قيىنشىلىقتارعا ۇشىرادى، بىردەن-بىر التەرناتيۆتى جول، ول – ترانسكاسپيي باعىتى. ءقازىر تاۋار اينالىمىن وسى دالىزگە بۇرۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ويانىپ جاتىر. بۇنىڭ ءوزى ەكى ايماق اراسىنداعى ارىپتەستىكتى كۇشەيتۋگە العى شارت. ۇشىنشىدەن، ەۋروپالىقتار 2021 ج ى ل ى جەلتوقساندا Global Gatewa y باعدارلاماسىن ۇسىندى، ياعني «جاھاندىق قاقپا» جوباسى. سونىڭ اياسىندا دا تاراپتار ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ جاتىر. كەزەكتى سامميتتە وسى باعىتتارعا باسىمدىق بەرىلەدى. ساياسي تاقىرىپتارىنا كەلسەك، ول ارينە، سانكسيالار ماسەلەسى. مەنىڭشە، بۇل ەۋروپا ءۇشىن دە، ءبىز ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى تاقىرىپ. ەرتە مە، كەش پە سانكسيادان جالتارۋدىڭ [رەسەي جاعىنان، – ە.ب] سالدارى بولادى، قانداي دا ءبىر ەل نەمەسە كومپانيا سانكسيا قۇرساۋىندا قالۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، ەۋروپالىق وداق ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن كوپۆەكتورلىق ساياساتتا اجىراماس باعىتتىڭ ءبىرى.
- ايماق ءتۇرلى ستراتەگيالىق قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، رەسەيمەن جانە قىتايمەن شەكتەلىپ قانا قالماي، كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزۋى كەرەك. ەۋروپالىق ينۆەستيسيالار كەرەك، قاجەتتى ساتتە ەۋروپانىڭ ساياسي قولداۋى كەرەك دەگەندەي. ەۋروپا مەن اقش ايماققا كونتر-بالانس تۇرعىسىنان اسا قاجەت. قازاقستان ءۇشىن ايتقاندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلگە 370 ميلليارد كولەمىندە ينۆەستيسيا كەلىپ تۇسكەن. سونىڭ جارتىسىنان كوبى ەۋروپاعا تيەسىلى. ۇلتتىق بانك مالىمەتىنە قاراساق، 2005 جىلدان باستاپ 162 ميللياردتان استام ينۆەستيسيا سالعان، بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. ەكونوميكامىزدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىندە دە مۇنىڭ سالىمى جوعارى. قازىرگى ءتۇرلى سىرتقى كۇشتەردىڭ قاتىسۋىندا ايماق ەلدەرىنە كەلتىرەتىن پايداسىن ايتقاندا، ءبىز ءۇشىن تاڭداۋدىڭ كوبەيەتىنىن اتاي الامىز. مىسالعا، سيفرلاندىرۋدى ايتساق، 5G تەحنولوگياسى قىتايدا بار، ءارى ونى ەۋروپا دا ۇسىنىپ وتىر. ءبىز قىتايلىق تەحنولوگيالارمەن شەكتەلىپ قالماي، ەۋروپالىق بالامالارىن اكەلە الامىز. ياعني بۇل قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە سايادى.
ءقاۋىپ تۇرعىسىنان، تۋراسىن ايتقاندا، ورتالىق ازيا الەمگە سونشالىقتى وتە ماڭىزدى سانالمايدى، ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىز، ايماقتاعى دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر سالىستىرمالى تومەن. قازىرگى الەمنىڭ باستى نازارىندا ازيا – تىنىق مۇحيت ايماعى تۇر، بۇكىلالەمدىك ەكونوميكا سول جاقتا. قازىرگى گەوساياسي ماڭىزىمىزدىڭ ارتۋىن ۋاقىتشا دەۋگە بولادى. ۋكرايناداعى قاقتىعىستىڭ اياسىندا بىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىق وسۋدە. ول قانداي ءقاۋىپ تۋعىزادى دەسەك، گەوساياسي كونكۋرەنسيا كۇشەيگەن سايىن، ءاربىر ويىنشى ءوزىنىڭ مۇددەسىنە زيان تيەتىن جاعدايدا قارسى قيمىلدار قابىلداۋى مۇمكىن. مىسالى، ايماقتاعى كەي وزگەرىستەرگە رەسەي مەن جۇڭگو دۇرىس قاراماۋى مۇمكىن دەگەندەي. بۇل ەندى ايماق ۇلكەن ءبىر قاقتىعىس نۇكتەسىنە اينالىپ كەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ايماق ەلدەرى اقش، ەۋروپامەن ىنتىماقتاستىقتا كوبىنشە ەكونوميكالىق ارىپتەستىككە باسىمدىق بەرەدى، ءبىر تاراپپەن كەلەسى ءبىر تاراپقا باعىتتالعان اسكەري بازالار اشۋ دەگەن سەكىلدى قارسىلىق ارەكەتىنە بارىپ جاتقان جوق. ياعني ءبىزدىڭ دە ۇلتتىق مۇددەمىز بار، پوزيسيامىز تۇسىنىكتى، رەسەيگە دە، قىتايعا دا «ءبىز سەندەرمەن دە جۇمىس جاسايمىز، ءبىراق باسقا دا ارىپتەستەرىمىز بار» دەگەن باعدار.
رەسەيلىك ساراپشىلار اراسىندا اقش ەۋروپامەن جاقىنداسىپ كەتسە، «ايماقتا ءتۇرلى-ءتۇستى ريەۆوليۋسيالار بولادى» دەگەن كوزقاراستار ءجيى ايتىلادى. ءبىزدىڭ تۇجىرىمداۋىمىزشا، مىندەتتى تۇردە ولاي بولۋى كەرەك ەمەس، ينۆەستيسيا، ەكونوميكا بويىنشا باسقا ارىپبەستەرىمىزبەن دە قارىم-قاتىناستى ساقتاپ قالامىز. ايماق سوڭعى 30 جىل ىشىندە وسىلاي جۇمىس جاساپ كەلەدى.
وزگە ويىنشىلاردىڭ ايماقتاعى ءىس-قيمىلدارىنىڭ ارتۋى رەسەيدىڭ ىقپالىن السىرەتە الا ما دەگەنگە كەلسەك، بۇل ماسەلەگە كوپ فاكتورلار ارقىلى قاراۋ كەرەك دەر ەدىم. ەڭ الدىمەن، رەسەي ەكونوميكاسى الداعى ۋاقىتتا قالاي داميدى؟ سوعىس باستالعان كەزدە كوپتەگەن باتىس ساراپشىلارى رەسەيدە ۇلكەن داعدارىس بولاتىنىن بولجاعان ەدى. ءبىراق ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن بايقاعانىمىز، رەسەي قاتتى ءبىر اۋىر داعدارىسقا ۇشىراي قويمادى. دەسە دە، الداعى ۋاقىتتا قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسىم كورسەتۋى جانە ەكىتالاي. دەمەك، ناتيجە ەلدىڭ ەكونوميكاسى، اسكەري قۋاتى قانداي بولادى، ميگراسيالىق اعىم قالاي وزگەرەدى دەگەن ءتۇرلى فاكتورلارعا قاتىستى بولماق. ەگەر رەسەي ۋكرايناداعى سوعىستان جەڭىلەتىن بولسا، بۇل ونىڭ ايماقتاعى عانا ەمەس، الەمدەگى پوزيسيالارىن السىرەتۋگە الىپ كەلەدى.