مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جارلىعىمەن وسى جىلدىڭ 5 ماۋسىمىنا بەلگىلەنگەن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا ساناۋلى عانا ۋاقىت قالدى. ال قازاقستان قوعامى ءدال وسى ۇسىنىلىپ وتىرعان كونستيتۋسيالىق رەفورمالاردان كەيىن ەلىمىزدە ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ بولاتىنىنان ءۇمىتتى. وسى ورايدا ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورى ەركىن تۇقىموۆ رەفەرەندۋمعا دايىندىققا قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەرگە توقتالىپ، كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەردىڭ ەڭ ماڭىزدى اسپەكتىلەرىنە شولۋ جاسادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz Inform.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
- قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ كونستيتۋسيالىق رەفورما جۇرگىزۋ باستاماسىمەن قاتار، اتا زاڭعا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەردى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋ شەشىمىن دە دۇرىس قابىلداپ وتىر. دەگەنمەن، داۋىس بەرۋ تارتىبىنە قاتىستى ءتۇرلى پىكىردىڭ دە بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ۇسىنىلىپ وتىرعان تۇزەتۋلەردى جەكەلەگەن باپتارمەن ەمەس، ءبىر توپتامامەن ەنگىزۋ دۇرىس پا؟
- شىندىعىندا تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى پرەزيدەنتتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ باستاماسىن قولدايدى جانە دە بۇنى ءبىزدىڭ مالىمەتتەر دە راستاپ وتىر. ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى «قازاقستاندىقتاردىڭ كونستيتۋسيالىق رەفورمالار مەن رەفەرەندۋمعا قارىم-قاتىناسى» تۋرالى تەلەفون ارقىلى ساۋالناما جۇرگىزدى. زەرتتەۋ بيىل 9-12 مامىر ارالىعىندا وتكىزىلىپ، ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن 1 200 رەسپوندەنتتەن ساۋالناما الىندى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ناتيجەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، قازاقستاندىقتاردىڭ 76،4 پايىزى پرەزيدەنتتىڭ جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى يدەياسىن قولدايدى. ال 18 جاستان اسقان ءۇش قازاقستاندىقتىڭ ەكەۋى وعان قاتىسۋعا نيەتتى. وتكىزۋ ءتارتىبى «رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭدا جازىلعان. بۇل رەتتە كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەر رەفورمانىڭ وزىندىك ءبىرتۇتاس، لوگيكالىق ءارى يدەيالىق تۇرعىدا ءوزارا بايلانىستى كەشەنى ەكەنىن ءتۇسىنۋ وتە ماڭىزدى. ولاردى ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جونىندە جۇكتەلگەن ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بىرگە ءارى تۇتاستاي قابىلداۋ قاجەت. سوندىقتان دا ءاربىر جەكەلەگەن باپ بويىنشا رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن جوق. بيۋللەتەندە ءبىر عانا سۇراق بولادى.
- ينستيتۋتتارىڭىز وتكىزگەن ساۋالناما مالىمەتتەرىنە قاراساق، الداعى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمعا قازاقستاندىقتاردىڭ 66،4 پايىزى قاتىسۋعا نيەت تانىتىپ وتىر ەكەن. ال داۋىس بەرۋ قورىتىندىسىندا وڭ شەشىم قابىلداناتىنىنا سەنىم بار ما؟
- قالاي دەسەك تە، ساراپشىلار ساۋەگەيلىك جاساماي، كەرىسىنشە عىلىمي ناقتىلانعان جانە سەنىمدى مالىمەتتەر نەگىزىندە ارەكەت ەتۋى ءارى ويلاۋى ءتيىس. ۇلانعايىر ەلىمىزدىڭ بارلىق ءوڭىرى رەسپوندەنتتەرىنىڭ باسىم بولىگىنەن ساۋالناما الدىق جانە دە الىنعان مالىمەتتەر قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى – 66،4 پايىزى رەفەرەندۋمعا بارۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. جالپى، تۇرعىنداردىڭ كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەرگە قولداۋ كورسەتۋى كوپ جاعدايدا ەكى فاكتورعا بايلانىستى بولماق. بىرىنشىدەن، تۇزەتۋلەردى قابىلداۋ ءۇشىن قاجەتتى داۋىس بەرۋشىلەر قاتىسۋى ءتيىس. ق ر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، بۇگىندە سايلاۋشىلار تىزىلىمىندە قازاقستاننىڭ 11 695 439 ازاماتى بار. ال رەفەرەندۋم ءوتۋى ءۇشىن وعان سايلاۋشىلار تىزىلىمىنە ەنگىزىلگەن رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان كوبى، ياعني، شامامەن 6 ملن ادام قاتىسۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەرگە قولداۋ ءبىلدىرۋ حالىقتىڭ تۇزەتۋلەردىڭ ماڭىزى جايىندا حاباردار بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، ادامداردا كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەردىڭ ماقساتى مەن ناتيجەلەرى جايىندا ناقتى تۇسىنىك بولۋى شارت. وسىعان وراي، الداعى ۋاقىتتا وتەتىن رەفەرەندۋم جايىندا ازاماتتار اراسىندا جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىگى وزەكتى بولا تۇسپەك. ءاربىر قازاقستاندىق ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنا قانداي وزگەرىستەر، پرەزيدەنتىمىز باستاماشىلىق جاساعان تەڭدەسسىز ساياسي رەفورمالار قالايشا ءوزىنىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىنىن، قانداي قازاقستان قۇراتىنىمىز، ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى نەدە ەكەنىن كورە الۋى ءتيىس. بۇل اسىرا سىلتەۋسىز تاريحي مۇمكىندىك ەكەنى ءسوزسىز. ەڭ باستىسى، مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، مۇنى ناۋقانشىلدىققا اينالدىرىپ، سول ارقىلى يگى باستامانىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەرمەۋىمىز كەرەك. ازىرشە، بارلىعى دۇرىس قالىپتا ءوتىپ جاتىر.
- وسىناۋ تاريحي ساتتە ۇسىنىلىپ وتىرعان كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەردىڭ قايسىسىن بارىنشا وزەكتى دەپ سانايسىز جانە نەلىكتەن؟
- ەڭ الدىمەن ۇسىنىلعان كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋدىڭ بارلىعى دا ۋاقىت سىنىمەن تۇزەتىلگەن ءارى وسىناۋ كەزەڭنىڭ تاريحي ارالىعىندا وزەكتى ەكەنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. تۇزەتۋلەر مەملەكەت جۇمىسىنىڭ نەگىزىن قۇراۋشى قاعيداتتارىنا قاتىستى. ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋشى ورگانداردىڭ قۇرامى مەن قىزمەتىن ايقىندايتىن ەرەجەلەر مەن تاجىريبەلەر وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ايتالىق، ءبىرقاتار بيلىك وكىلەتتىكتەرىن قايتا ءبولۋ شەشىم قابىلداۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرىن مودەلدەۋگە جانە ساياسي باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان. تۇزەتۋلەر قابىلدانعاننان كەيىن ساياسي پارتيالار ءۇشىن بىردەي جاعداي جانە مۇمكىندىكتەر جاسالاتىنىنا دا نازار اۋدارعان ءجون. ماسەلەن، ۇسىنىلىپ وتىرعان نورماعا سايكەس، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن جۇزەگە اسىراتىن كەزەڭدە قاندايدا ءبىر ساياسي پارتياعا مۇشە بولمايدى. ءوز كەزەگىندە اكىمدەر، ولاردىڭ ورىنباسارلارىنا دا ساياسي پارتيالاردىڭ فيليالدارىندا لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋعا تىيىم سالىنادى. سونداي-اق كونستيتۋسيالىق رەفورمالاردى قايتا قاراۋ حالىقتىڭ ەلدى باسقارۋعا قاتىسۋىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان. بۇل جەردە بارىنشا ماڭىزدى ماسەلە – ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ. ويتكەنى، ءماسليحات دەپۋتاتتارى حالىق اتىنان پرەزيدەنت بالاما نەگىزدە ۇسىناتىن وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ اكىمىن تاعايىنداۋعا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن الادى. دەگەنمەن، مەنىڭ جەكە ءوزىمنىڭ پىكىرىمشە، مەملەكەتتىك باسقارۋدى ورتالىقسىزداندىرۋ مەملەكەتتى دامىتۋعا اسەر ەتەدى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى «ورتالىق - وڭىرلەر» جەلىسى بويىنشا قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ تىم ۇزاق كەلىسىلۋى سالدارىنان جەرگىلىكتى جەرلەردەگى پروبلەمالاردىڭ ءتيىمسىز ءارى دەر ۋاقىتىندا شەشىلمەيتىنى ايتىلىپ كەلەدى. وڭىرلەرگە مول ەركىندىك، ونىڭ ىشىندە قارجىلىق تا ەركىندىك بەرۋ قاجەت. شاعىن قالالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، جەزقازعان، سەمەي مەن تالدىقورعاننىڭ پروبلەمالارى سول جەردە شەشىلۋى ءتيىس.
- قانداي دا ءبىر ساياسي كۇشتەر رەفەرەندۋمدى نارازىلىق اكسيالارىن، ءتىپتى جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىسۋى مۇمكىن دەپ ويلامايسىز با؟
- رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا ەلدىڭ كونستيتۋسياسىنا تۇزەتۋلەردى قابىلداۋ نەمەسە قابىلداماۋعا قاتىستى ءبىر عانا سۇراق بولادى. ءاربىر تۇزەتۋ قوعامدىق جانە ساراپشىلىق ورتادا جان-جاقتى تالقىلانىپ جاتىر. ءقازىر اتالعان وزگەرىستەرگە قاتىستى ءوز پىكىرىڭدى بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بار. رەفەرەندۋمدا ازاماتتار پرەزيدەنتتىڭ «جاڭا قازاقستان» يدەياسىنا داۋىس بەرەدى، ياعني ونى قابىلدايدى نەمەسە قابىلدامايدى. باسقا نۇسقا جوق. دەمەك، ازاماتتاردىڭ داۋىس بەرۋىنىڭ قانداي دا ءبىر توسىن ناتيجەسى بولمايدى. سوندىقتان، رەفەرەندۋم كەزىندە نارازىلىق اكسياسىن وتكىزۋگە سەبەپ تە بايقالمايدى. دەگەنمەن، دەموكراتيالىق قوعامدا سايلاۋ پروسەسى بارلىق ۋاقىتتا دا بەلسەندى مەديالىق سۇيەمەلدەۋمەن جۇرەدى. ال ەلىمىز ءۇشىن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تاريحي اۋقىمداعى وقيعا سانالادى. سوندىقتان دا كوڭىلى تولمايتىنداردىڭ، ساياسي جاڭعىرۋدى قولدامايتىنداردىڭ، الداعى رەفەرەندۋمدى وزىنە نازار اۋدارتۋدىڭ مەديالىق ءتاسىلى رەتىندە پايدالانعىسى كەلەتىن كۇشتەردىڭ تاراپىنان تاۋەكەلدەر بارلىق ۋاقىتتا دا بولادى. دەمەك، نارازىلىق اكسيالارىنىڭ ورىن الۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارا المايمىز. باستىسى، ولار ەلىمىزدىڭ زاڭناماسى اياسىندا وتكىزىلسە بولعانى.
- زاڭنامانى جاڭارتىلعان كونستيتۋسيامەن سايكەستەندىرۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك دەپ ويلايمىز؟
- مەملەكەت باسشىسى جولداۋىندا ءوز باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ، سونىمەن قاتار جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 20-دان استام زاڭ قابىلداۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن. باسقاشا ايتار بولساق، كونستيتۋسيالىق رەفورما – بۇل ساياسي جاڭعىرۋ جولىنداعى ءبىرىنشى ءارى ەڭ ماڭىزدى قادام. جاڭارتىلعان كونستيتۋسيا زاڭ جوبالارىن ودان ءارى ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ، ەل زاڭناماسىن جاڭا كونستيتۋسيالىق نورمالارعا سايكەستەندىرۋ ءۇشىن نەگىز بولادى. پرەزيدەنت جۇكتەگەن مەرزىمدى ەسكەرەر بولساق، ساياسي-قۇقىقتىق جۇيەدەگى بارلىق وزگەرىس جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ەنگىزىلەدى جانە 2023 جىلدان باستاپ قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى جاڭاشا جۇمىس ىستەي باستايدى. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە جاڭا ساياسي جانە گەوساياسي شىنايىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!