قازىرگى تاڭدا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋى گەنەتيكا سالاسىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ وتىر. گەنەتيكا تۇرعىسىنداعى جاڭالىقتار تەك مەديسينا مەن بيولوگياعا عانا ەمەس، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەكولوگيا، فارماسيەۆتيكا، بيوتەحنولوگيا سىندى ءومىردىڭ كوپتەگەن سالاسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋدە.
قازاقستاندا وسى باعىتتا جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ارنالعان باستى عىلىمي مەكەمە – جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 30 جىل تولدى. عىلىم مەن قوعامنىڭ ءوزارا بايلانىسىن كۇشەيتۋ، مەديسينالىق-گەنەتيكالىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ جانە ۇلت بولاشاعىن گەنەتيكالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان العاندا، ينستيتۋت ماڭىزى زور. وسى ىرگەلى ورتالىقتىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ، قالىپتاستىرۋ بارىسىنداعى جاۋاپتى مىندەتتى ءمىنسىز اتقارعان بەلگىلى عالىم، بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇعا اكادەميگى راحمەتقاجى ىسكەندىر ۇلى بەرسىمبايدىڭ وتاندىق عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەن.
كونەكتى عالىمنىڭ گەندىك ينجەنەريا مۇمكىندىكتەرى، بيوينفورماتيكا مەن گەنومدىق تەحنولوگيالار جانە ينستيتۋتتا وسى تاراپتا اتقارىلىپ جاتقان شارالار تۋرالى وي-تولعامى، بولىسەر جاڭالىعى قاشان دا نازار اۋدارارلىقتاي. بۇل سۇحباتتا ءبىز كەيىپكەرىمىزدىڭ عىلىمعا كەلۋ جولى، ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋ تاريحى، عىلىمي باعىتتارى مەن مىندەتتەرى، جەتىستىكتەرى مەن بولاشاقتاعى مۇمكىندىكتەرى ماسەلەسىنە دە توقتالعاندى ءجون كوردىك.
– راحمەتقاجى ىسكەندىر ۇلى، ءسىزدىڭ عىلىمي ەڭبەگىڭىز، وسى سالاداعى ىزدەنىسىڭىز قالاي باستالدى؟
– مەن ءنوۆوسىبىر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردىم. سول كەزدەگى نمۋ-داعى ءبىلىم جۇيەسى وقۋدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ-اق ستۋدەنتتەرگە ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىنا نەگىزدەلدى جانە بىزگە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ زەرتحانالارى مەن كىتاپحانالارىنا ەركىن كىرۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. ءبىز جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى بويىنشا تەرەڭ ءبىلىم الدىق. ويتكەنى «بيولوگيا» ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءۇشىن ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا سياقتى نەگىزگى پاندەر ارنايى مامانداندىرىلعان فاكۋلتەتتەردەگىمەن بىردەي كولەمدە وقىتىلاتىن.
العاشقى 3 كۋرستا ءبىز نەگىزگى دارىستەردى تىڭدادىق. ال جەتىنشى سەمەستردەن باستاپ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ زەرتحانالارىندا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك الدىق جانە تەك ادىستەردى مەڭگەرىپ قانا قويماي، عىلىمي ۇجىمنىڭ تولىققاندى مۇشەسىنە اينالىپ، ناقتى زەرتتەۋلەرگە قاتىستىق. مەنىڭ اينالامدا تەك عالىمدار بولدى. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءسىبىر بولىمشەسى سيتولوگيا جانە گەنەتيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك د.ك.بەليايەۆ، ديپلومدىق جۇمىسىمدى ورىنداعان مولەكۋلالىق گەنەتيكا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اكادەميك ر.ي.سالگانيك، نمۋ-دىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، اكادەميك د.گ.كنوررە سياقتى ءىرى عالىمدار عىلىمي جۇمىسىمدى جالعاستىرۋعا جانە اسپيرانتۋراعا تۇسۋگە ۇسىنىس حات بەرىپ، قولداۋ كورسەتتى. اسپيرانتۋرانى بىتىرگەننەن كەيىن سول زەرتحانادا قالىپ، عىلىممەن اينالىستىم. بۇل مەنىڭ كەيىنگى ءومىر جولىمدى ايقىنداپ بەردى.
– نەلىكتەن ءدال وسى مولەكۋلالىق گەنەتيكا سالاسىن تاڭدادىڭىز؟
– مەنىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىعىم بەلگىلى عالىم، اكادەميك ر.ي.سالگانيكتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قالىپتاستى. سونداي-اق، تىكەلەي مولەكۋلالىق گەنەتيكامەن، دالىرەك ايتقاندا، گەندەردىڭ ەكسپرەسسياسىن رەتتەيتىن مولەكۋلالىق-گەنەتيكالىق مەحانيزمدەردى زەرتتەۋمەن بايلانىستى بولدى.
گەنەتيكا عىلىمىنىڭ ەڭ كۇردەلى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – كوپجاسۋشالى ورگانيزمدەردىڭ ەمبريوندىق دامۋىن باسقارۋداعى گەندەردىڭ ءرولىن ءتۇسىنۋ.
وسىعان بايلانىستى مەن جاسۋشالىق پروليفەراسيا مەن ديففەرەنسيروۆكا، ونتوگەنەزدەگى گەنەتيكالىق تۇراقسىزدىق پەن باعدارلامالانعان جاسۋشالىق ءولىم (اپوپتوز) مەحانيزمدەرىن زەرتتەۋدى نەگىزگى باعىتىم رەتىندە تاڭدادىم.
- ءبىز الەمدە العاش رەت گەندەردىڭ بەلسەندىلىگىن رەتتەيتىن كوپجاسۋشالى فۋنكسيونالدى جۇيەنىڭ بار ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، نەگىزدەدىك.
- بۇل جۇيە ءوزارا ارەكەتتەسەتىن مەدياتورلار مەن فەرمەنتتەر قاتارىنان تۇرادى جانە سولاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسادى.
- ءبىز ۇسىنعان تاعى ءبىر عىلىمي جاڭالىق – گورموندار مەن ولاردىڭ مەدياتورلارىنىڭ اسەرىنەن گەن ەكسپرەسسياسىن رەتتەيتىن كاسكادتى ءپرينسيپتىڭ بولۋى. بۇل پرينسيپ سيگنالداردى كۇشەيتۋگە جانە گورمونداردىڭ سيتولوگيالىق تۇرعىدا گەتەروگەندى تىندەردەگى ءارتۇرلى جاسۋشالىق پوپۋلياسيالارعا اسەرىن تاراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
اتالعان زەرتتەۋلەر جاسۋشا رەسەپتورلارى ارقىلى سيگنال بەرۋ مەحانيزمدەرىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە جانە مولەكۋلالىق دەڭگەيدە سيپاتتاۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ءبىزدىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىمىز قازىرگى تاڭدا مولەكۋلالىق گەنەتيكا مەن جاسۋشالىق بيولوگيا سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان ماماندار تاراپىنان مويىندالىپ، سول كەزدىڭ وزىندە-اق شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتارعا ەنگىزىلدى.
– قازاقستاندا گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتى قالاي قۇرىلدى؟
– 1995 جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جۇيەسىندە جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتى قۇرىلدى. قازاقستان ۇعا سول كەزدەگى پرەزيدەنتى ك.ا.ساعادييەۆ ماعان وسى ينستيتۋتتى ۇيىمداستىرۋدى جانە باسقارۋدى ۇسىندى. بۇل – وتپەلى، وتە قيىن كەزەڭ بولاتىن. اكادەميا قۇرامىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان ينستيتۋتتاردىڭ ءوزى قارجى تاپشىلىعىن باستان كەشىپ جاتتى. مۇنداي جاعدايدا جاڭا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋى اسا باتىل ءارى ەرەكشە قادام بولدى. مەن گەرمانياداعى الەكساندر فون گۋمبولدت قورىنىڭ كومەگىنە جۇگىندىم. وعان دەيىن مەن وسى قوردىڭ ستيپەندياتى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بۇرىنعى شاكىرتتەرىن قولدايتىنىن بىلەتىنمىن. سول سەبەپتى جاڭادان قۇرىلعان ينستيتۋتتى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋگە كومەك سۇرادىم.
ناتيجەسىندە، 1997 جىلى الەكساندر فون گۋمبولدت قورى ينستيتۋتقا 80 مىڭ نەمىس ماركاسىنان استام قاراجاتقا قازىرگى زامانعى عىلىمي قۇرال جابدىقتاردى تەگىن بەردى. بۇل جابدىقتاردى قازاقستانداعى گەرمانيا ەلشىسى سالتاناتتى تۇردە تابىستادى. سىي رەتىندە بەرىلگەن بۇل قۇرال-جابدىقتار ينستيتۋتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە مولەكۋلالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە زور قولداۋ بولدى.
– ينستيتۋتتىڭ قازىرگى مارتەبەسى قانداي؟
– ۇكىمەتتىڭ 2020 جىلعى قاۋلىسىنا سايكەس، «جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتى» ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى (بۇرىنعى ق ر بعم عك) قۇرامىنداعى «گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا ينستيتۋتى» بولىپ قايتا قۇرىلدى. وسى رەورگانيزاسيا اياسىندا ينستيتۋتقا كەلەسى مەكەمەلەر قوسىلدى:
- ق ر بعم عك-نىڭ «ادام جانە جانۋارلار فيزيولوگياسى ينستيتۋتى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كاسىپورنى؛
- ق ر بعم عك-نىڭ «بيوباقىلاۋ، سەرتيفيكاتتاۋ جانە كلينيكاعا دەيىنگى سىناقتاردىڭ ورتالىق زەرتحاناسى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كاسىپورنى.
الايدا، الەمدە گەنەتيكا عىلىمىنىڭ قارقىندى دامۋىن ەسكەرسەك، بۇل مەكەمەنى جەكە، مامانداندىرىلعان گەنەتيكا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى رەتىندە ساقتاپ قالۋعا بولار ەدى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا گەنەتيكاعا ارناپ قۇرىلعان دەربەس، كاسىبي عىلىمي ينستيتۋت جوق. عىلىمي، ستراتەگيالىق جانە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە.
– وسى كۇنگە دەيىن ينستيتۋتتا ناقتى قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلدى؟
– جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتىندا العاش اشىلعان كەزدەن باستاپ جۇرگىزىلگەن باستى ءارى جاڭا عىلىمي جۇمىستاردىڭ ءبىرى – رادياسيانىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىققا اسەرىن زەرتتەۋ بولدى. بۇل قازاقستاندا ادام گەنەتيكاسى ءۇشىن اسا وزەكتى ءارى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. ءبىز بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋدى ەۋروپالىق وداقتىڭ گرانتى اياسىندا العاش رەت جۇزەگە اسىردىق. زەرتتەۋ سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى (سياپ) اۋماعىندا تۇراتىن ءۇش ۇرپاققا دەيىنگى وتباسىلاردى قامتىدى. اتالعان وتباسىلار 1949 جىلدىڭ تامىز ايىندا العاش جۇرگىزىلگەن جەرۇستى يادرولىق سىناعى كەزىندە تىكەلەي ساۋلەلەنۋگە ۇشىراعان بولاتىن.
بۇل زەرتتەۋلەر ۇلىبريتانيا، اقش جانە فينليانديانىڭ جەتەكشى گەنەتيكالىق ورتالىقتارىنىڭ عالىمدارىمەن بىرلەسە وتىرىپ جۇرگىزىلدى. بۇل زەرتتەۋدىڭ اسا ماڭىزدى ناتيجەسى – سەمەي پوليگونى ايماعىندا تۇراتىن ادامداردىڭ كەلەسى ۇرپاعىنا قاتىستى گەنەتيكالىق تاۋەكەل دەڭگەيىنىڭ تومەن ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەۋ بولدى.
ءبىز ءۇش ۇرپاق بويىنا سوزىلعان رادياسيالىق اسەرگە ۇشىراعان وتباسىلاردىڭ دنك قۇرىلىمىنا جاسالعان تالداۋعا سۇيەنە وتىرىپ، تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلدىك: قازىرگى تاڭدا ساۋلەلەنگەن پوپۋلياسيا مەن باقىلاۋ توبىنداعى (ساۋلەلەنبەگەن) مۋتاسيا دەڭگەيى بىردەي. بۇل – يادرولىق سىناققا ۇشىراعان كەلەسى ۇرپاق ءۇشىن گەنەتيكالىق تۇرعىدا ءقاۋىپ جوق ەكەنىن بىلدىرەدى.
جالپى العاندا، بۇل ناتيجەلەر الەمدىك عىلىمي قاۋىم تاراپىنان جوعارى باعالاندى. زەرتتەۋ قورىتىندىلارى الەمگە تانىمال «Science» جۋرنالىندا، سونداي-اق باسقا دا حالىقارالىق باسىلىمداردا جاريالاندى. اقش، جاپونيا، فينليانديا، انگليا، گەرمانيادا وتكەن گەنەتيكالىق فورۋمداردا باياندالىپ، جوعارى باعاعا يە بولدى.
ارينە، بۇل تاقىرىپقا كىرىسۋ وڭاي بولعان جوق. ويتكەنى بۇل وتە نازىك ءارى كۇردەلى ماسەلە ەدى. كۇتكەن ناتيجەنى الا الامىز با دەگەن الاڭداۋشىلىق تا بولدى. ءبىراق ءبىز تاۋەكەل ەتتىك.تابيعاتتىڭ كەمەلدىگى مەن ءومىردىڭ قۋاتىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدىك – 3-4 ۇرپاقتان كەيىن ءبارى قالپىنا كەلەدى ەكەن.
– بۇل سالادا تاعى قانداي ماڭىزدى عىلىمي جاڭالىقتار اشىلدى؟
– بۇگىندە الەم عالىمدارىنىڭ گەنەتيكا سالاسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى از ەمەس. الايدا مەن مەديسينالىق گەنەتيكا سالاسىنداعى جاڭالىقتارعا توقتالعىم كەلەدى.
ادام گەنەتيكاسى بويىنشا ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – قازىرگى تاڭدا بارلىق 46 حروموسومادا ورنالاسقان دنق مولەكۋلالارىنداعى بارلىق گەندەردىڭ ورنالاسۋ رەتى تولىق انىقتالدى. بۇگىنگى ەسەپ بويىنشا، ادام گەنومىنىڭ جالپى كولەمى شامامەن 3،2 ميلليارد نۋكلەوتيد جۇبىنان تۇرادى، ال ادامداعى گەندەردىڭ جالپى سانى شامامەن 25 مىڭعا جۋىق. ادام گەنومىنداعى گەندەردىڭ رەتتىلىگىن انىقتاۋ – ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەۋ تاريحىنداعى ەڭ ءىرى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى.
دنق قۇرىلىمىن تاراتىپ كورسەتۋ ناتيجەسىندە عىلىم مەن تەحنولوگيادا جاڭا باعىت پايدا بولدى، بۇل –دنق-تەحنولوگيالار. وسى تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا مەديسينادا العاش قول جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – ادامدا كەزدەسەتىن ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ تۋىنداۋىنا جاۋاپ بەرەتىن جەكەلەگەن گەندەردى ءبولىپ الۋ جانە سيپاتتاۋ، سونداي-اق سولارعا ۇقساس جانۋار گەندەرىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى. بۇل جەتىستىكتەر ادام اعزاسىنداعى اۋرۋلاردىڭ مولەكۋلالىق نەگىزدەرىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە عانا ەمەس،سونىمەن قاتار مەديسينانىڭ جاڭا باعىتى – مولەكۋلالىق مەديسينانىڭ دامۋىنا دا جول اشتى. ياعني، بۇگىن ءبىز سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز: زاماناۋي مولەكۋلالىق مەديسينانىڭ جەتىستىكتەرى – ادام گەنومىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن، ال دنق-تەحنولوگيا ادىستەرى بۇگىندە گەندىك اۋرۋلاردى دياگنوستيكالاۋ مەن ەمدەۋدە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.
گەندىك اۋرۋلار –دنق-نىڭ جەكە گەن دەڭگەيىندە زاقىمدانۋىنان تۋىندايتىن اۋرۋلاردىڭ ۇلكەن توبى. دنق-تەحنولوگيا ادىستەرىنىڭ مەديسيناداعى العاشقى قولدانىلۋىنىڭ ءبىرى – گەندىك دياگنوستيكا جاساۋ ءۇشىن دنق تىزبەكتەرىن قۇرال رەتىندە پايدالانۋ بولدى.
گەندىك تەراپيا – رەكومبينانتتىق گەندىك مەديسينانىڭ جاڭا باعىتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل ادىستە نۋكلەين قىشقىلدارى ادام جاسۋشالارىنا ەنگىزىلەدى. بۇل ءتاسىل، ەڭ الدىمەن، مونوگەندىك تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردى ەمدەۋگە باعىتتالعان. ءپرينسيپى مىنادا: ەنگىزىلگەن گەن ادام حروموسوماسىنا ينتەگراسيالانا وتىرىپ، ءتيىستى بەلوكتاردىڭ سينتەزىن باقىلايدى. ناتيجەسىندە، گەن ءونىمى العاشقى اقاۋدى نە تولىقتىرادى، نە سوعان قارسى ارەكەت ەتەدى. اعزاعا جاساندى جولمەن ەنگىزىلەتىن مۇنداي گەندەر «ترانسگەندەر» دەپ اتالادى.
قازىرگى زامانعى گەنەتيكاداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت – گەندەر مەن گەنومداردى رەداكسيالاۋ. بۇل سالادا سوڭعى جىلدارى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلۋدە. ءقازىر الەمدە گەندەر مەن گەنومداردى رەداكسيالاۋ بويىنشا ءتيىمدى ءارى قولدانۋعا وڭاي قۇرالداردى جاساۋعا باعىتتالعان زەرتتەۋلەر قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر.
گەندەردى رەداكسيالاۋدىڭ ەڭ الەۋەتتى باعىتى – اۋىل شارۋاشىلىعى.
مىسالى، بۇل ءادىس ارقىلى ەت-سۇتى مول، اۋرۋعا ءتوزىمدى مال تۇقىمدارىن،
ءتۇسىن وزگەرپەيتىن ساڭىراۋقۇلاقتار (مىسالى، شامپينوندار)،گليۋتەنى از بيداي سەكىلدى گمو وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى جاساۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا، مىسالى، اقش-تاعى سويانىڭ 90%، ماقتانىڭ 80%، جۇگەرىنىڭ 60%-ى – ترانسگەندىك وسىمدىكتەر.
ترانسگەندىك دەگەنىمىز – وسىمدىكتەردىڭ گەنىنە ماقساتتى تۇردە وزگەرىس ەنگىزۋ. مۇنداي وزگەرىستەر وسىمدىكتەردىڭ سۋىققا، تۇزعا، اۋرۋعا، گەربيسيدكە، زيانكەستەر مەن ساڭىراۋقۇلاق اۋرۋلارىنا توزىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، سونىمەن قاتار ونىمدىلىگىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل – اسىرەسە، قاتتى سۋىق، اياز، قۇرعاقشىلىق ءجيى كەزدەسەتىن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ءۇشىن وتە وزەكتى ماسەلە.
بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرى وسى باعىتتا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە. ءبىز دە بۇل سالادا ارتتا قالماي، بەلسەندى بيوتەحنولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءوزىمىزدىڭ ترانسگەندىك وسىمدىكتەرىمىزدى جاساۋىمىز قاجەت.
گەندەردى رەداكسيالاۋ ادام اعزاسىنداعى كوپتەگەن اۋرۋلاردى، سونىڭ ىشىندە تۇقىم قۋالايتىن دەرتتەردى، ۆيرۋستىق ينفەكسيالاردى جانە ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى ەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كەيبىر تەحنولوگيالار قازىرگى بيومەديسينادا بەلسەندى قولدانىلىپ تا جاتىر. مىسالى، گەندى رەداكسيالاۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن قان اۋرۋلارىن ەمدەۋ ادىستەرى جاسالۋدا، راك جاسۋشالارىمەن كۇرەسەتىن يممۋندىق جاسۋشالار قۇرىلدى، ايتۆ (ۆيچ) ينفەكسياسىن ەمدەۋ بويىنشا دا بەلسەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە.
گەندىك رەداكسيالاۋدىڭ تاعى ءبىر قولدانىلۋ سالاسى – بيومەديسينالىق زەرتتەۋلەردە مودەل رەتىندە قولدانۋعا بولاتىن جانۋارلار مەن جاسۋشا داقىلدارىن جاساۋ. وسىنداي مودەلدەردىڭ كومەگىمەن جاڭا دارى-دارمەكتەردى سىناقتان وتكىزۋگە، ءارتۇرلى بيولوگيالىق ۇدەرىستەردى، قالىپتى جاعدايدا جانە پاتولوگيا كەزىندە تەرەڭ زەرتتەۋگە بولادى.
– قازاقستانداعى گەنەتيكا عىلىمىنىڭ دامۋىن قالاي باعالايسىز؟
– جاقىندا، 27–30 مامىر ارالىعىندا الماتى قالاسىندا «گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا: وتكەنى، بۇگىنى، بولاشاعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ءوتتى. بۇل كونفەرەنسيا جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 30 جىلدىعى مەن ادام مەن جانۋارلار فيزيولوگياسى ينستيتۋتىنىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالدى. كونفەرەنسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – وسىمدىكتەر، جانۋارلار، ميكرواعزالار مەن ۆيرۋستاردىڭ گەنەتيكالىق رەسۋرستارىن قولدانۋعا بايلانىستى عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىن كورسەتۋ. سونىمەن قاتار، ادام، جانۋارلار جانە وسىمدىكتەردىڭ ەكولوگيالىق فاكتورلارمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ گەنەتيكالىق جانە فيزيولوگيالىق اسپەكتىلەرى، پوپۋلياسيالىق گەنەتيكا، كونە جانە قازىرگى دنق-نى زەرتتەۋ ماسەلەلەرى دە كەڭىنەن قاراستىرىلدى. كونفەرەنسيا بارىسىندا اتالمىش ينستيتۋتتاردىڭ 30 جانە 80 جىلدىق عىلىمي جەتىستىكتەرى قورىتىندىلانىپ، مولەكۋلالىق-گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى، سونداي-اق بيوينفورماتيكا مەن گەنومدىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى جاڭا مالىمەتتەر كەڭىنەن تانىستىرىلدى.
ەگەر كونفەرەنسيادا ۇسىنىلعان گەنەتيكالىق زەرتتەۋ باعىتتارىنىڭ دامۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا بۇرىنعى جالپى گەنەتيكا جانە سيتولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ەكولوگيالىق گەنەتيكا سالاسى بويىنشا باسىمدىققا يە ەكەنىن اتاپ وتۋگە بولادى.اتاپ ايتقاندا، ينستيتۋتتا تەحنوگەندىك فاكتورلاردىڭ (يونيزداۋشى رادياسيا، زىمىران وتىنى، اۋىر مەتالدار، پەستيسيدتەر جانە ت.ب.) ادام گەنومىنا ۇزاق مەرزىمدى اسەرى زەرتتەلىپ، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن گەنەتيكالىق ءقاۋىپ دەڭگەيىن باعالاۋ جۇمىستارى قارقىندى تۇردە جۇرگىزىلگەن، بۇل جۇمىستار بۇگىنگى كۇنى دە جۇرىزىلۋدە. قازىرگى كەزەڭدە گەندىك، حروموسومالىق جانە پوپۋلياسيالىق دەڭگەيدە گەنەتيكالىق تاۋەكەلدى باعالاۋعا ارنالعان تەحنولوگيالار ازىرلەنگەن.
- مەديسينالىق مەكەمەلەردەن الىنعان كلينيكالىق ماتەريالدار مەن
- جانۋارلار مودەلدەرىندە اۋرۋلاردى مودەلدەۋ ارقىلى
- ادامدا ءجيى كەزدەسەتىن مۋلتيفاكتورلى اۋرۋلار: جۇرەك-قان تامىرلارى، ونكولوگيالىق جانە برونحو-وكپەلىك اۋرۋلاردىڭ دامۋىنداعى گەنەتيكالىق ءقاۋىپ مەحانيزمدەرى مەن فاكتورلارى زەرتتەلۋدە.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بولاشاقتا گەنەتيكا قانداي باعىتتا داميدى؟
– قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ جەتەكشى زەرتحانالارىندا گەنەتيكا وتە قارقىندى دامۋدا. بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، گەندەر مەن گەنومداردى رەداكسيالاۋ – مولەكۋلالىق گەنەتيكانىڭ جاڭا ءارى بولاشاعى زور باعىتى.
گەندىك رەداكسيالاۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى – سىرتتان ەنگىزىلگەن ءتۇرلى گەندەردى قامتيتىن جاسۋشالاردى الۋ. مۇنداي جاسۋشالار ارقىلى جاسۋشا ىشىندەگى ءارتۇرلى پروسەستەردى باقىلاپ، زەرتتەۋگە بولادى. مىسالى، ترانسگەندەر ەنگىزىلگەن جاسۋشالار جاسالدى. ولار جاسۋشاداعى توتىعۋ سترەسىن – ياعني، بەلسەندى وتتەگى فورمالارىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن جاعىمسىز اسەردى انىقتاي الادى. قالىپتى جاعدايدا ترانسگەنى بار ساۋ جاسۋشا جارىق شىعارمايدى. ءبىراق ۋلى زاتتارمەن اسەر ەتسە، نە بولماسا جاسۋشادا پاركينسون اۋرۋىن تۋدىراتىن مۋتاسيا بولسا، وندا جاسۋشا ىشىندەگى پاتولوگيالىق پروسەستەر ىسكە قوسىلىپ، جاسۋشا قىزارىپ كورىنەدى. كەيىن وسى جاسۋشالاردىڭ قورەكتىك ورتاسىنا ەمدىك دارى-كانديداتتى قوسۋعا بولادى. ەگەر جاسۋشالار قايتادان جارىق شىعارۋدى توقتاتسا – دەمەك، ءدارىنىڭ تيىمدىلىگى بار دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى
قازىرگى تاڭدا مەديسينادا نۋكلەين قىشقىلدارىنا نەگىزدەلگەن دياگنوستيكالىق قۇرالدارعا دەگەن سۇرانىس ارتىپ وتىر.
- سوڭعى جىلدارى گەنەتيكانىڭ دامۋىندا تاعى ءبىر ايقىن ءۇردىس بايقالادى –
- عالىمدار جاسۋشا ىشىندەگى ورگانەللالاردىڭ گەنومدىق قۇرىلىمى مەن قىزمەتىنە، ولاردىڭ يادرولىق گەنوممەن جانە اعزانىڭ رەتتەۋشى جۇيەلەرىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ جولىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىر.
سونداي-اق، بارلىق ءتىرى اعزالارداعى مۋتاگەنەز ۇدەرىستەرىن زەرتتەۋ وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. باعىتتالعان مۋتاگەنەز ادىستەرىن مەڭگەرۋ تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋدە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت! ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن!