مەملەكەت باسشىسى ق.توقايەۆ «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «پروكۋرور جينالعان دالەلدەمەلەرگە تاۋەلءسىز باعا بەرۋگە، ازاماتتار قۇقىعىن بۇزۋدىڭ جولىن كەسۋگە، كىناسىز ادامداردىڭ قىلمىس ۇدەرىسىنە تارتىلۋىنا جول بەرمەۋگە، سوتتا ايىپتاۋ جاعىن قولداۋعا مىندەتتى»، - دەپ اتاپ كورسەتتى.
پرەزيدەنت جولداۋدا قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى كەيبىر ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى اتاپ ءوتىپ، قىلمىستىق پروسەستىڭ ءۇش بۋىندى مودەلىن ەنگىزۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ماسەلەن، ازاماتتاردىڭ قىلمىستىق قۋدالاۋعا نەگىزسىز تارتىلاتىن جاعدايلاردىڭ ءجيى كەزدەسەتىنىن، پروكۋرورلاردىڭ ءىستىڭ مان-جايىمەن سوتقا جىبەرىلەر الدىندا عانا تانىساتىنى جانە باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ايتتى. سوندىقتان ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى دامىعان ەلدەرىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا قىلمىستىق سالانى جاڭعىرتۋ تاپسىرىلدى. ول ءۇشىن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن ۋاقىتىلى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە جوعارى حالىقارالىق ستاندارتتارعا جاۋاپ بەرەتىن مودەل قاجەت.
وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ ماقساتىندا 2020 جىلعى 31 جەلتوقساندا ەلىمىزدە قىلمىستىق پروسەستىڭ ءۇش بۋىندى مودەلىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەنگىزىلىپ، ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ول قىلمىستىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى قوزعالاتىن سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ ورگاندارىنىڭ «ادامدى كۇدىكتى دەپ تانۋ»، «ىس-ارەكەتتى سارالاۋ»، «تەرگەپ-تەكسەرۋ مەرزىمدەرىن ءۇزۋ»، «ءىستى توقتاتۋ»، «قىلمىستىق تەرىس قىلىق تۋرالى حاتتاما» جانە «بۇيرىقتىق ءىس جۇرگىزۋ» سىندى بارلىق ءتۇيىندى پروسەستىك شەشىمدەرىن پروكۋرورمەن كەلىسۋدى جانە بەكىتۋدى كوزدەيدى. بۇل مودەلدىڭ ەرەكشەلىگى – وسى شەشىمدەردىڭ قاداعالاۋ ورگانىنىڭ كەلىسىمىنسىز جانە بەكىتۋىنسىز زاڭدى كۇشى جوق. بارلىق ءراسىم سيفرلاندىرىلعان جانە قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارىن بۇرمالاۋ مۇمكىن ەمەس. سول ارقىلى قىلمىستىق ىستەر بويىنشا نەگىزگى شەشىمدەر قابىلداۋدىڭ ءۇش بۋىندى ءتيىمدى تەتىگى بەلگىلەندى.
مۇنداي مودەلدە سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدى جۇزەگە اسىراتىن ورگانداردىڭ قىزمەتى ترانسفورماسيالانادى. بۇل زاڭنامانى جەتىلدىرۋ، سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ تاسىلدەرىن جانە پروكۋرورلار مەن تەرگەۋشىلەردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق داعدىلارىن وزگەرتەدى.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ءقازىر قىلمىستىق پروسەستىڭ ءۇش بۋىندى مودەلى تابىستى ىسكە اسىرىلۋدا جانە ول سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ زاڭدىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. جاڭا ەنگىزىلىمدەردى قىلمىستىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرى دە وڭ باعالادى. وسى ورايدا جاڭا مودەلدىڭ ارتىقشىلىعىن ءوز باسىنان وتكىزگەن ادامنىڭ پىكىرىن تىڭداپ كورەلىك.
جەكە كاسىپكەر تەمىرلان (تولىق ءاتى-جونى ءوتىنىشى بويىنشا كورسەتىلمەدى) الماتى قالاسىندا كەڭسە تاۋارلارىن ساتۋمەن اينالىسادى. تاۋارلاردى كورشى قىتايدان ساتىپ الادى. وعان ءبىرقاتار ازاماتتار مەن ۇيىمدار كەڭسە قاعازىن جەتكىزۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەن. وسىلايشا شارتتار كەلىسىلىپ، مامىلەلەر جاسالادى. الايدا بەلگىلەنگەن مەرزىمدە تەمىرلان ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداي المايدى. تاۋارعا تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ ۇجىمدىق ءوتىنىشى بويىنشا پوليسيا الاياقتىق فاكتىسى بويىنشا ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 190-بابىنىڭ 3-بولىگى بويىنشا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدى باستادى. وسى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن جازا 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى كوزدەيدى.
«جاۋاپ الۋ جانە بەتتەستىرۋلەر كەزىندە مەن تەرگەۋشىگە 10 جىل بويى كەڭسە تاۋارلارىن ساتىپ الۋ-ساتۋمەن اينالىساتىنىمدى كورسەتتىم. ەكى جوعارى ءبىلىمىم بار. ءارقاشان ءوزىمنىڭ ىسكەرلىك مىندەتتەمەلەرىمدى تيىسىنشە ورىندايمىن. ءوتىنىش بەرۋشىلەردەن الىنعان قاراجاتتى تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەسىم جۇڭگو ازاماتىنا بەردىم، ءبىراق ول مەنى الداپ كەتتى. كۋاگەرلەرىم بار. ەنگىزىلگەن كارانتيندىك شەكتەۋلەرگە بايلانىستى قاعازدى جەتكىزۋ شارتتارىن ۋاقىتىلى ورىنداي المادىم. ءبىراق مەن مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋدان تارتىنبايمىن»، – دەيدى تەمىرلان.
شۇعىل تەرگەۋ ارەكەتتەرىنەن كەيىن تەرگەۋشى تەمىرلاننىڭ قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۇدىكتى رەتىندەگى پروسەستىك مارتەبەسىن انىقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. الايدا قاداعالاۋ ورگانى مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەدى. تۋىنداعان جاعداي بويىنشا الماتى قالاسى پروكۋروراتۋراسى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى ا.قۇرمانوۆ كەلەسىدەي تۇسىنىكتەمە بەردى.
«قىلمىستىق پروسەستىڭ ءۇش بۋىندى مودەلى اياسىندا پوليسيانىڭ كۇدىكتى دەپ ب. دەگەن ازاماتتى تانۋ تۋرالى قاۋلىسى كەلىپ ءتۇستى. ال ءىس ماتەريالدارىن زەردەلەۋ مۇنداي شەشىمنىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن قابىلدانعانىن كورسەتتى. تاۋارلاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن اقشا اۋدارىمى بويىنشا كۋاگەرلەرىنىڭ بولۋى تۋرالى ماڭىزدى ءمان-جايلار تەكسەرىلمەگەن، كاسىپكەردىڭ جەكە باسىنا باعا بەرىلمەگەن. ونىڭ الاياقتىق جاساعانى دالەلدەنگەن جوق. وسىعان بايلانىستى پروكۋراتۋرا ازامات ب.-نى كۇدىكتى دەپ تانۋعا نەگىز بولارلىق دەرەكتەردى انىقتاعان جوق. قىلمىستىق ءىس بويىنشا ءىستىڭ بارلىق ءمان-جايىن وبەكتيۆتى زەرتتەۋگە باعىتتالعان قوسىمشا تەرگەۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋ تۋرالى نۇسقاۋلار بەرىلدى»، – دەدى ا.قۇرمانوۆ.
ءىستى تەرگەۋ جانە پروكۋروردىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداۋ بارىسىندا تەرگەۋ تەمىرلان كورسەتكەن ەكى مۇددەلى ەمەس كۋاگەردى جەدەل تۇردە انىقتادى. ولار تاۋار ءۇشىن اقشا قاراجاتىن جۇڭگو ازاماتىنا بەرۋ فاكتىسىن راستادى. ءسويتىپ، قۇقىعى قورعالعان تەمىرلان دا ادال كاسىپكەر رەتىندە وڭ باعاسىن الدى. ول سالىقتاردى ۋاقىتىندا تولەپ وتىرعان، بۇرىن ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماعان. پوليسيا الاياقتىق جاساۋ نيەتىنىڭ بولماعاندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، قىلمىس قۇرامىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى قىلمىستىق ءىستى توقتاتتى. ءوتىنىش بەرۋشىلەرگە ازاماتتىق-سوت تارتىبىندە وزدەرىنىڭ مۇلىكتىك قۇقىقتارىن قورعاۋ ءتارتىبى ءتۇسىندىرىلدى. پروكۋراتۋرا جاڭا فورمات بويىنشا بۇل شەشىمدى زاڭدى دەپ تانىدى جانە بەكىتتى.
«المالى اۋدانى پروكۋراتۋراسىنىڭ ارالاسۋى ارقاسىندا مەنەن بارلىق كۇدىكتەر الىنىپ تاستالدى. ادۆوكات تۇسىندىرگەندەي، ءقازىر قىلمىستىق پروسەستىڭ جاڭا جۇيەسى بويىنشا پروكۋرورلار ءبىر تاۋلىك ىشىندە پوليسيا ورگاندارىنىڭ پروسەستىك ارەكەتتەرىنىڭ زاڭدىلىعىن تەكسەرەدى. بۇرىن مەندە زاڭدىق تۇرعىدا ەشقانداي پروبلەمالار بولعان ەمەس. ءبىراق وسى جولى سونداي كەلەڭسىزدىكپەن العاش رەت بەتپە-بەت كەلگەنىمدە، مەن وسى جاڭا مەحانيزمنىڭ تيىمدىلىگىن سەزىندىم. پروكۋراتۋرا مەن پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە بارلىق ءمان-جايدى تەز انىقتاعاندارى ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن»، – دەيدى تەمىرلان.
قىلمىستىق پروسەستىڭ بۇل مودەلى ودان ءارى داميتىن بولادى. باس قاداعالاۋ ورگانى اتاپ وتكەندەي، 2022 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ پروكۋرورلار اسا اۋىر قىلمىستار بويىنشا، 2023 جىلدان باستاپ سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا، ال 2024 جىلدان باستاپ قىلمىستىق ىستەردىڭ بارلىق ساناتتارى بويىنشا ايىپتاۋ اكتىلەرىن ءوز بەتىنشە جاساۋى ءتيىس.