اياجان دانيار قىزى – ستۋدەنت. 20 جاستا. ادەمى. كوركەم. سۇڭعاق بويلى. ويلى. ورنىقتى. سىرت كەلبەتى «مىنە، ءبىزدىڭ قازاق قىزى!» دەپ ماقتانۋعا تۇرارلىق. الماتىنىڭ پەرزەنتى. ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى. بولاشاق IT مامانى. ال ۇلتتىق سپورتپەن، ونىڭ ىشىندە قۇسبەگىلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەنىنە ەكى جىلداي بولىپ قالدى. ارىن جانە التىن اتتى ەكى قىرانى بار.
قوس قاناتى
جالپى، قالا قىزى اياجان قۇسبەگىلىك ونەرگە ويلاماعان جەردەن كەلگەنىن جاسىرمايدى. سەبەبى، ەڭ العاش ونىڭ كوڭىلى ساداق تارتۋعا اۋعان-دى. ءسويتىپ، «سۇلتانسەرى» ەتنو- ونەر ورتالىعىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالاعان «ساداقشى قىزدار» كاستينگىنە باردى. 450 قىزدىڭ اراسىنان ىرىكتەۋدەن ءوتىپ، العاشقى جارتى جىل ساداق اتۋمەن كاسىبي تۇردە اينالىستى. ۋاقىت وتە ۇستازى سۇلتانسەرى بەكەت ۇلىنىڭ قۇسبەگىلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن اتاكاسىبىنە قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، باسىندا وعان قولعابىس ەتە ءجۇرىپ، كەيىن باسىبايلى قالاي بەرىلىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالادى.
ول قازاق قىزدارىنىڭ تابيعاتىنان قايسار كەلەتىنىن ايتادى. ەڭ العاش بۇركىتىن قولىندا ۇستاپ تۇرۋ قيىنعا سوققانى بار. ۇلكەن جىرتقىش قۇستىڭ الپامساداي دەنەسىنەن، اۋىر سالماعىنان نازىك بىلەگى تالىپ قالا بەرەتىن ساتتەرىن ءالى ۇمىتقان جوق. ارىن مەن التىننىڭ سالماعى شامامەن 6-7 كەلى.
اياجاننىڭ ءقازىر قولى ءھام بىلەگى ابدەن شىنىققان، بۇرىنعىداي قينالمايدى. بۇل ونەردى رياسىز جاقسى كورەدى. قوس قىرانىن كۇتىپ-باپتاۋعا بارلىق جاعداي جاسالعان. ونىڭ كوپكە كوبىرەك تانىمال ۇياباسار (ۇرعاشى) ارىنى – 6 جاسار. ادام جاتىرقامايدى. ال التىنعا اينالاسىنا ۇيرەنىسۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك كورىنەدى.
«قىرانىممەن سويلەسەمىن...»
ءيا، قازاق حالقىنىڭ تەكتىلىگىن، ءجۇرەكتىلىگىن تانىتاتىن بۇل ونەر قىرانداي قىراعىلىقتى تالاپ ەتەدى. تابيعاتتىڭ اساۋ دا جىرتقىش قۇسىمەن ءتىل تابىسىپ، ونى ايتقانىنا ۇيرەتۋ ءۇشىن دە توزىمدىلىكپەن قاتار بىلىكتىلىك تە اۋاداي قاجەت.
– ءتىرى جانمەن جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، بۇل گارمونيا مەن بىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمدى تالاپ ەتەتىن ءىس. ارىننىڭ كوڭىل كۇيى ءار كەزدە ءارتۇرلى بولادى، سوعان وراي ونىڭ ءوز-وزىن ۇستاۋى دا وزگەرەدى. ولاردى ءوز قولىمنان تاماقتاندىرامىن، ەركەلەتىپ سويلەسەمىن، اراسىندا ۇرىسىپ قوياتىنىم دا بار. بۇركىت كيەلى قۇس بولعاندىقتان، اسا كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. تۇزدالماعان قىزىل ەت جەيدى. جالپى، قىراندار قولعا ۇيرەنۋگە بەيىم كەلەدى. ولار – كۇن ساۋلەسىنە تىكە قاراي الاتىن جالعىز قۇس. كوك بايراعىمىزدا دا بەكەر بەينەلەنبەسە كەرەك. بۇركىت – ەركىندىك پەن بوستاندىقتىڭ، قايسارلىق پەن باتىلدىقتىڭ، ورلىك پەن ەرلىكتىڭ سيمۆولى. بۇل ونەر مەنىڭ بويىما وسىنداي قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ جاتقانداي، – دەيدى اياجان ارۋىمىز.
اياجان كەيىنگى ءبىر جىل كولەمىندە، ناقتىراق ايتساق، بىلتىر قۇسبەگىلىكتەن وتكەن بارلىق تۋرنير مەن جارىستارعا قاتىستى. ءبىر جىل ىشىندە باس-اياعى جەتى-سەگىز جارىستا بوي كورسەتىپ ۇلگەردى. ەڭ العاش رەت كوكشەتاۋ قالاسىندا وتكەن جارىستا فينالعا شىقتى. سول كەزدە بۇركىتىنىڭ ۇشقىرلىعى ەكى سەكۋندقا عانا قالىپ قويدى. دەگەنمەن، وسى جارىستان سوڭ باعى جاندى. سەبەبى، كەيىنگى بارلىق جارىستا اقتىق مارەگە دەيىن ءوتىپ ءجۇر.
ءبىزدىڭ ارۋلار
بىلتىر شىعىس قازاقستان وبلىسىندا وتكەن، قازاقستان، جۇڭگو، موڭعوليا، رەسەي جانە قىرعىزستاننىڭ سپورتشىلارى قاتىسقان، بۇركىت، سۇڭقار، قارشىعا مەن يتەلگىنى قولعا شاقىرۋ جانە شىرعاعا سالۋ «شىعىس سالبۇرىنى – 2023» تۋرنيرىنە كىلەڭ ەرلەردىڭ اراسىندا 4-اق قۇسبەگى قىز قاتىسقان بولسا، سولاردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ اياجان دانيار قىزى.
– ءتۇز قۇسىن، ياعني بۇركىتتى دۇرىس باپتاۋ ءۇشىن ادامعا مەنتالدى تۇرعىدا وتە مىقتى بولۋ كەرەك. باستاپقىدا ادامنىڭ ۋ-شۋى كوپ جەرگە وتىرعىزامىز. بويى ۇيرەنگەن سوڭ شاقىرىپ، ەت بەرەمىز. ۋاقىت وتە كەلە جاتتىعۋلاردى باستايمىز. مەنىڭ ويىمشا، بۇركىتتىڭ دۇرىس باپتالۋى ەڭ الدىمەن ۇستازعا بايلانىستى. بۇل تۇرعىدا مەن لوتورەيا جەڭىپ الدىم دەسەم بولادى. ۇستازىم سۇلتانسەرى بەكەت ۇلى – ايگىلى بەكەت ەسەنتايەۆ اتامىزدىڭ پەرزەنتى، اكەسىنىڭ سەرىلىك ونەرىن جالعاستىرۋشى رەتىندە وسى ونەردىڭ دامۋىنا كوپ كۇشىن سالىپ كەلە جاتقان ازامات، – دەيدى ءوزىنىڭ وسى جولعا تۇسۋىنە دانەكەر بولعان ۇستازىنا دەگەن ءىلتيپاتىن ءبىلدىءرۋدى دە ۇمىتپاعان اياجان.
قۇسبەگىلىك ونى ەڭ الدىمەن سابىرلى، ءتوزىمدى بولۋعا ۇيرەتتى. كۇندەلىكتى ومىرىندە سپورتپەن كوبىرەك شۇعىلدانا باستادى. سەبەبى، بۇركىت دالا قۇسى بولعاندىقتان اشىق اسپان استىندا، دالادا كوپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. ول مۇنىڭ دا گادجەتتەرگە ءجىپسىز بايلانعان بۇگىنگى زاماندا پايداسى وتە كوپ دەپ سانايدى.
جان قالاۋى
جالپى، قۇسبەگىلىك ونەردىڭ اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز. كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان حالقىمىز تابيعاتپەن ەگىز عۇمىر كەشكەن. «يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان، قاقپان-تۇزاق قۇرىپ، تور جايعان» قازاق ءۇشىن قۇسبەگىلىك ءبىر جاعىنان كۇنكورىس قامى بولسا، ەكىنشىدەن ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىءزۋدىڭ جولى رەتىندە دە پايدالانىلعان. ءتىپتى، اڭشىلىق-ساياتشىلىق كاسىپ شىنىعىپ-شىڭدالۋدىڭ، اسكەري جاتتىعۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى بولعان كورىنەدى.
– بىلۋىمشە، قۇسبەگىلىكپەن اينالىسقان ادامداردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولادى دەسەدى. قىراندارىمدى كۇتىپ-باپتاۋدا ۇستازىم سۇلتانسەرى بەكەت ۇلى كومەكتەسەدى. ساداق تارتۋ ونەرىن دە تاستاعانىم جوق، قۇسبەگىلىكپەن قوسا الىپ ءجۇرمىن. ال ساداق اتۋدىڭ موتوريكانى، دالدىكتى دامىتاتىنى حاق، – دەيدى بۇركىتشى قىز.
بۇركىت باپتاپ، جارىستارعا قاتىسۋ، ساداق تارتۋ ونەرى دە ونىڭ وقۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرگەن ەمەس. ۋنيۆەرسيتەتتەگى ساباقتارى كوبىنە تۇسكە دەيىن بولادى، ال قىراندارىمەن جاتتىعۋلارىن سوعان ىڭعايلاپ تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتقا قويادى. سوندىقتان ەش قيىندىق بولعان ەمەس. وقۋىن دا، كاسىبىن دە اقساتقان جەرى جوق. جالپى، كاسىبىن جان قالاۋىمەن، جۇرەگىمەن اتقاراتىن ادامنىڭ جۇلدىزى ءارقاشان بيىك بولاتىنىن بىلەدى.
بيىككە سامعا، اينالايىن!
– بۇرىن كۇنكورىستىڭ، ودان سال-سەرىلىكتىڭ بەلگىسىنە اينالعان ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ قازىرگى كۇنى سپورت رەتىندە دامىپ جاتقانى مەنى قۋانتادى. بۇل بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تەك شەتەلدىك سپورت تۇرلەرىنە عانا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ دە ۇلتتىق سپورتىمىزعا كوڭىل اۋدارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ بىلەمىن. قازاقتىڭ ءداستۇرىن، مادەنيەتىن بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە دامىتىپ جاتساق، الەم الدىندا دا ءباسىمىز بيىك بولارى ءسوزسىز، – دەيدى قاسقىردى ۇرىپ الارداي بىلەگى بولماسا دا، قايسار، تاباندى مىنەزى، قۇسبەگىلىك ونەردى سۇيەتىن جۇدىرىقتاي جۇرەگى بار اياجان دانيار قىزى.
كەلەشەكتە قۇسبەگىلىكتى الەمدىك دەڭگەيدەگى سپورت رەتىندە كورگىسى كەلەتىن جانە بۇركىتشى بۇرىمدىلار كوپ بولسا ەكەن دەگەن اق تىلەۋلى اياجان بيىلعى كۇزدە ءبىزدىڭ ەلدە، ەلوردا تورىندە وتەتىن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىنا قاتىسامىن دەپ بەلىن بەكەم بۋىپ وتىر. دايىندىقتى باستاپ تا كەتتى. ازىرگە قاي باعىت بويىنشا قاتىساتىنى قۇپيا. تۇركى الەمى كوز تىككەن كوشپەندىلەر ويىندارىنا 100-دەن استام مەملەكەتتەن 4 مىڭعا جۋىق سپورتشى قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە. ال ءبىز بۇركىتشى بويجەتكەنىمىزدى سول ءدۇبىرلى دودادا ۇلكەن بيىكتەن كورگىمىز كەلەدى. ۇلتتىق ونەرىمىزدى ال-قادەرىنشە ۇلىقتاپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن ارۋىمىزعا تەك ساتتىلىك سەرىك بولعاي دەيمىز.
توماعاسىن اياق استىنا تاستاماعان
- بۇركىت قاناتىن جايعاندا 2،5 مەترگە دەيىن جەتەدى ەكەن. شەڭگەلىمەن 5 كەلى جەمتىكتى كوتەرۋگە قاۋقارلى. قاتتى داۋىل سوققاندا دا كوكتە ەركىن سامعاي بەرەدى. ۇرعاشىسى ەركەگىنەن ۇلكەن بولاتىن كورىنەدى.
- قىراعىلىعى سونشالىق، 3 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كىشكەنتاي قوياندى دا بايقاپ قويادى. بۇركىت قازا بولعاندا دەنەسىن اق شۇبەرەككە وراپ، تاۋ- تاستىڭ جاقپارىنا، قۇس ۇياسىنا جاقىن جەرگە جەرلەيتىن بولعان.
- تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قۇبىلاي حاننىڭ ساياتشىلىق ماقساتتا قولعا ۇيرەتكەن 500-دەي اق سۇڭقارى جانە باسقا دا قىران قۇستارى بولعان جانە ولاردى كۇتىپ، باپتاۋعا 10 مىڭ قۇسبەگى ۇستاعان دەسەدى.
- ورتا عاسىرلاردا ورتالىق ازيا مەن قازاقستان، قىرىم، ەدىل بويىن بيلەگەن پاتشالار مەن حاندار دا سارايلارىندا قۇسبەگىلەر ۇستاعان. ساراي قۇسبەگىلىگىنە تەك اقسۇيەكتەر، امىرلەر تاعايىندالعان كورىنەدى.
- بۇركىتتىڭ ەكى كوزىن جاۋىپ تۇراتىن، دۋلىعا ءتارىزدى باسىنا كيگىزىلەتىن، تەرىدەن جاسالعان توماعاسى بولادى. ول قۇستىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان كەز كەلگەن قۇبىلىستارعا مازاسىزدانباي، تىنىش وتىرۋى ءۇشىن كەرەك. اتام قازاق توماعانىڭ ءوزىن اياق استىنا تاستاماي، «باس كيىم» رەتىندە قاراپ جوعارىعا قوياتىن بولعان.