قازاق حالقىنىڭ ارداقتى ۇلى، دارا تۇلعا دىنمۇحامەد قونايەۆ ۇزاق جىلدار الماتىداعى تولەبايەۆ كوشەسى بويىنداعى №119 ۇيدە تۇردى. ءقازىر بۇل ءۇي مەموريالدى پاتەر-مۇراجايعا اينالعان. ءبىز الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى، د.قونايەۆ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى قۇرالاي قوجاحانوۆانى اڭگىمەگە تارتتىق.
«اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى»
– قۇرالاي كارىپجان قىزى، قونايەۆ مۋزەيىنىڭ قايتا جاڭارتۋدان وتكەنى بەلگىلى. قانداي جاڭاشىلدىق، جاڭالىق بار؟
– حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ديماش احمەت ۇلىنىڭ ءقازىر ەكىنشى ءداۋىرى باستالعانداي. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن، ياعني 2022 جىلى مۋزەي تولىقتاي قايتا جاڭارتۋدان ءوتتى. مۇنداعى جادىگەردىڭ بارلىعى باعا جەتپەس قۇندىلىق. سوندىقتان ولار سول قالپىندا تۇر. جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن سوڭ، كەلۋشىلەر لەگى ءتىپتى كوبەيە ءتۇستى. مىنە، مىنا جاڭا رەەكسپوزيسيا «قونايەۆ ءداۋىرى» دەپ اتالادى. جالپى، مۋزەي ەكسپوزيسياسى د.قونايەۆتىڭ «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» دەپ اتالاتىن ەستەلىك كىتابىنىڭ نەگىزىندە جاسالىپ وتىر. مۋزەي تولىعىمەن زاماناۋي تالاپتارعا ساي جاساقتالدى. ءقازىر مۇندا اقپارات الۋعا بارلىق مۇمكىندىك جاسالعان. سەنسورلى قوندىرعىلار مەن ەلەكتروندى جۇيەنى قوسىپ، قىسقاشا دەرەكتى فيلممەن قوسا، رەترو كوگىلدىر ەكراننان تۇلعا تۋرالى، ول كىسىمەن ەتەنە جاقىن جۇرگەن كومەكشىلەرى ايتقان ەستەلىكتەردى ءۇش تىلدە تىڭداۋعا ءارى كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، QR-كودتار قويىلىپ، دىبىستالعان اۋديوگيد جۇيەسى ەنگىزىلدى. مۋزەيدەگى مۋلتيمەديا قۇرالدارىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، كوگىلدىر ەكراننان د.قونايەۆتىڭ ەستەلىكتەرى نەگىزىندە جاسالعان ءسۋبتيترلى اۋدارمانىڭ كومەگىمەن ءۇش تىلدەگى بىرنەشە دەرەكتى ءفيلمدى كورىپ، تاماشالاۋعا بولادى.
سوڭعى جاڭالىعىمىز، ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ادامداردىڭ دا مۋزەيگە كەلۋىنە جاعداي جاسالىپ وتىر. زاماناۋي جەدەلساتى سالىندى. سونداي-اق، مۋزەيگە كەلۋشىلەر ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قاباتىندا ورنالاسقان حرونولوگيا جۇيەسى بويىنشا د.قونايەۆتىڭ ومىربايانىمەن تانىسۋلارىنا بولادى. ماسەلەن، د.قونايەۆتىڭ شىعۋ تەگى، اتا-باباسى جايلى جازىلعان «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» كىتابىنىڭ العاشقى بەتىندەگى شەجىرە قويىلدى. ءبىرىنشى قاباتتا د.قونايەۆتىڭ وتباسى، اتا-اناسى، بالالىق شاعى مەن ستۋدەنتتىك كەزى مەن قاراپايىم ءوسۋ باسپالداقتارى، قوعام قايراتكەرى رەتىندە قالىپتاسۋ جولى تۋرالى دەرەكتەر مەن تاريحي ماعلۇماتتار قويىلعان. كەمەڭگەر تۇلعا مۇراجايى ءالى دە جاڭا دەرەكتەرمەن تولىعىپ جاتىر.
الگىندە ءوزىڭىز كورگەن سىيلىقتار مەن قارۋ-جاراقتاردى كەزىندە ديماش احمەتۇلىنا شەتەل باسشىلارى، مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى مەن اسكەري شەندى قىزمەتتەگى باسشىلار سىيعا بەرگەن. جاپونيا پرەزيدەنتى ياسۋحيرو ناكاسونە، رۋمىن پرەزيدەنتى ن.چاۋشەسكۋ بەرگەن سىيلىقتار دا وسىندا. ءقازىر ول سىيلىقتار مۋزەيدىڭ ەكىنشى قاباتىنان ورىن الدى. تاعى ءبىر جاڭاشىلدىق – د.قونايەۆ بەس جىل مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان كەزدە ۇكىمەت ۇيىندە پايدالانعان جۇمىس ۇستەلى وسىندا تۇر. بۇل جادىگەر كەمەڭگەردىڭ قىزمەتتىك كەزەڭىنىڭ بەلگىسى، كوز الدىڭىزعا ونى ەلەستەتەتىن گيپپەررەاليستىك بەينەسىنىڭ قويىلۋى دا كەلۋشىلەردى بەي-جاي قالدىرماسى انىق. ءتىپتى، كەيبىر كىسىلەر «وسى بەينەنى كورۋ ءۇشىن ارنايى ىزدەپ كەلدىك» دەيدى.
جادىگەردىڭ دە جانى بار
– مۇراجايدىڭ اتقارىپ وتىرعان مىندەتى تۋرالى دا بىرەر ءسوز ايتساڭىز...
– العاش رەت 2012 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا ديماش احمەت ۇلىنىڭ تۋعان كۇنىندە اشىلدى. ارينە، حالقى ءۇشىن قونايەۆتىڭ مەموريالدىق پاتەر-مۋزەيىنىڭ اشىلۋى ەلەۋلى وقيعا بولدى. مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ تۇرعان ءۇيى، تۇتىنعان زاتتارى سول قالپىندا حالىققا ۇسىنىلدى. سودان بەرى بۇل ءۇي بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ وتكەن تاريحتى ەلەستەتە وتىرىپ، تاعىلىم ەتەتىن ورنىنا اينالدى.
ساقتالعان جادىگەرلەر دىنمۇحامەد احمەت ۇلىنىڭ جەكەلەگەن زاتتارى، تۇرمىستىق، تەحنيكالىق قۇرالدارى، 5 مىڭنان استام انىقتامالىق جانە كوركەم ادەبيەت كىتاپتارى، اۆتورلاردىڭ جەكەلەي قولتاڭباسى جازىلعان كىتاپتار، ءىسساپارعا بارعاندا مۇسىلمان ەلدەرىنەن جيناعان قۇران كىتاپتارى، ءتۇرلى سالاداعى بەينەلىك توپتامالار، جيھازدار، مەرەيتويلارىنا ارنالعان كوپتەگەن سىيلىقتارى، 450-دەن استام وتتىقتار توپتاماسى سياقتى زاتتار قويىلعان. حالقى ءۇشىن سىڭىرگەن زور ەڭبەگى ءۇشىن ءۇش رەت سوسياليستىك ەڭبەك ەرى دەگەن جوعارعى اتاققا، 8 رەت لەنين، ەڭبەك قىزىل تۋ جانە وكتيابر ريەۆوليۋسياسى وردەندەرىمەن، 50-گە جۋىق مەدالدارمەن ماراپاتتالدى. ماراپاتتاردىڭ ءبارى وسىندا تۇر. مۋزەيىمىزدەگى جادىگەرلەر مەن فوتوسۋرەتتەر ارقىلى د.قونايەۆتىڭ ۇنەمى جۇمىس باسىندا، ەل اراسىندا، قۇرىلىس پەن ەگىس القابىندا جۇرگەنىن بايقاۋعا بولادى. ارينە، ول زاماندا ەل باسقارۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. دەسەك تە، قونايەۆ مۋزەيىنىڭ جادىگەرلەرى ارقىلى وتكەن تاريحتىڭ قۇپياسى مەن قىر-سىرىن اڭعارۋعا، تەرەڭىرەك بىلۋگە بولادى. مۇندا دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ كوپ جىلعى جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى سارالانىپ، قازاقستانعا قالدىرعان مۇراسى، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني جەتىستىكتەرى باسا كورسەتىلىپ وتىر.
اۋلەت يەلەرىنىڭ وتباسىندا قولدانعان دۇنيەلەرى دە كەلۋشىلەردى قاتتى قىزىقتىرادى. مۋزەيدەگى ءاربىر جادىگەردىڭ وزىندىك تاريحى بار. ماسەلەن، ول كىسىنىڭ زايىبى زۋحرا ءشارىپ قىزىنىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ بارلىعى بار. ءوز قولىمەن كەستەلەپ تىككەن جاستىقشالارى، تۇتىنعان ىدىس-اياعى، ءاتىر، وپا-دالابى سول كۇيى ساقتاۋلى تۇر. وتباسىلىق تۇتىنعان دۇنيەلەرىن تاماشالاعان كەلۋشىلەر تۇلعانىڭ قاراپايىمدىلىعىنا ءتانتى بولعاندارىن ايتادى.
جالپى، مۋزەي دەگەنىڭىز بارلىق قۇندىلىقتىڭ كەنى عوي. ونىڭ باستى قىزمەتى – باعالى بايلىقتى، رۋحاني قۇندىلىقتى ساقتاپ قالۋ. مۇراجاي ۇجىمىنىڭ باستى ماقساتى – قونايەۆتىڭ مۇرالارىن جيناقتاپ، زەرتتەۋ. بۇل رەتتە مۋزەي ۇلى تۇلعانىڭ مۇراسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا دارىپتەپ، ونىڭ ەسىمىن ناسيحاتتاپ، كەلۋشىلەرگە مادەني-اعارتۋشىلىق قىزمەت كورسەتەدى.
– مۋزەيدەگى ەڭ باستى تالاپ قانداي؟
– بۇل مەموريالدى پاتەر-ۇي تەك د.قونايەۆتىڭ مۋزەيى عانا ەمەس، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ ورنى. ءالى تالاي ۇرپاققا قىزمەت ەتەتىن مەكەمە. ءسوز جوق، ءاربىر تاريحي جادىگەر ەل بولاشاعى – جاستارىمىزدىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن وياتىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرمەتتەۋىنە ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ءبىز مۇراجايداعى ءاربىر جادىگەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىسپىز. الەمدىك ۇردىسكە ساي، مۇندا سۋرەتكە تۇسۋگە، جادىگەرگە قول تيگىزۋگە بولمايدى. مۋزەي تىنىشتىقتى قالايدى.
– ديماش احمەت ۇلىنىڭ كولىگى كوزىمە تۇسپەي تۇرعانى...
– ول كىسىنىڭ كولىگى ءقازىر قونايەۆ قالاسىندا تۇر.