· الەمدە جىل سايىن 100 مىڭنان استام ادام اعزاسىن اۋىستىرادى ەكەن. ونىڭ ىشىندە العاشقى ورىندا تۇرعانى – بۇيرەك ترانسپلانتاسياسى. ءبىزدىڭ ەلدە دە بۇيرەككە، باۋىرعا، جۇرەككە كەزەكتە تۇرعان ادام جەتەرلىك. بىلتىر ەلىمىزدە 250 اعزا اۋىستىرۋ وپەراسياسى جاسالدى، ونىڭ 227ء-سى – ءتىرى ادامنان، 23ء-ى مايىتتىك دونوردان الىندى. الايدا، مۇقتاج جانداردىڭ بارىنە دونور تابىلا بەرمەيدى. سوندىقتان ترانسپلانتاسيا وتاسىنا كەزەگى كەلگەنشە كوز جۇماتىندار دا، وكىنىشكە وراي، از ەمەس.
اينا
الماتىلىق اينانىڭ (اتى وزگەرتىلدى) ءومىرى ايناداي بولعان جوق. ايتۋىنشا، تۋعان اناسىنان ەرتە ايىرىلىپ، وگەي شەشەنىڭ، تۇيىقتاۋ اكەنىڭ قولىندا جىلۋعا، مەيىرىمگە ءزارۋ بولىپ وسكەن. كەيىننەن اكەسىنەن دە ايىرىلعان. بەيعام بالالىعى تاۋسىلىپ بىتپەس ءۇي جۇمىسىنىڭ كۇيبەڭىندە، وگەي انانىڭ قاباعىنا قاراۋ وتكەن. كۇز بەن قىستىڭ بويدان وتكەن سۋىعى بالا كۇنى ساناسىنداعى جەتىمدىك تۇمانىمەن بىرگە سارىتاپ زارداپ بولىپ قالعانداي.
بالا كۇنىنەن وكپە-رەنىشپەن، كۇيزەلىسپەن، ءوزىن وزگەلەردەن قور ساناپ، تويىپ تا تاماق ىشپەي، اۋىر جۇمىستار اتقارىپ وسكەن اينا اۋرۋشاڭ بولدى. الدىنا ۇلكەن ماقساتتار قويىپ، بيىك ارماندارعا قول سوزا المادى. ونىنشىنى بىتىرگەن سوڭ، ەندى عانا اسكەري بورىشىن وتەپ ورالعان كورشى اۋىلدىڭ قاراپايىم شارۋا جىگىتىنە تۇرمىسقا شىقتى. سۇيىپ-كۇيىپ قاۋىشپاسا دا تاعدىرى سولاي تابىستىردى. اتا-ەنەسى دە قاراپايىم جاندار، جاسىنان ءۇي تىرلىگىنە ءپىسىپ وسكەن كەلىنىنە ءمىن تاققان جوق. بەرگەنىن ءىشىپ، تىلەۋىن تىلەپ وتىردى. اتتەڭ، ماڭدايىنىڭ تايقىلىعى ما، تاعدىرىنىڭ تاۋقىمەتى ونىمەن بىتپەپتى. ەندى عانا ءۇي بولىپ وڭالا بەرگەندە، كۇيەۋى ىشكىلىككە سالىنىپ، بۇعان قول كوتەرەتىندى شىعاردى. قارتايعان اتا-ەنەسى كەلىنىن قورعاپ-اق باقتى، الايدا «جىندى سۋدىڭ» جەلىگىنە مىنگەن ۇلىنا كۇندە اراشا بولا المايدى عوي. اقىرى كۇيەۋىنىڭ سوقىسىنان ىشتەگى نارەستەسىن دە ءتۇسىرىپ الدى. «اينالايىن، بالام، ءبىز ساعان ريزامىز، وكپەمىز جوق. جاسىمىز كەلگەن ادامبىز، مىنا ۇلعا قارسى تۇرارلىقتاي قاۋقارىمىز دا قالمادى. باسىڭدى بوساتايىق»، – دەپ اتا-ەنەسى ريزالىعىمەن باسىن اشىپ بەردى.
اينا ودان سوڭ تاعى ءبىر رەت تۇرمىس قۇردى. اعايىندارىنىڭ ايتۋىمەن ايەلى قايتىس بولعان جالعىزىلىكتى ۇلكەندەۋ ەر ادامعا قوسىلدى. جالعىز جۇرگەنشە دەپ، تاعى دا تاعدىرىنا مويىنسۇندى. ال الگى ەر ادام ۇزاق جىل بالا ءسۇيۋدى ارمانداپ جۇرگەن جان ەكەن. اينادان جاس قوي، بالالى بولارمىن دەپ ۇمىتتەنگەنىن دە جاسىرماپتى. ءبىراق اينا بالا كوتەرە المادى. انىعىندا – بالا كوتەرۋگە بولمايدى. ەكى بۇيرەگىندە دە اقاۋ بار. ال بۇگىندە ەكەۋى دە سەمىپ قالعان. مەديسينا قويعان دياگنوز وسى. ازىرگە دەنساۋلىعى گەمودياليز اپپاراتىنا تاۋەلدى.
· گەمودياليز – ارنايى اپپاراتتىڭ كومەگىمەن ادامنىڭ قانىن سۇزگىلەردىڭ كومەگىمەن تازارتۋ. ياعني ول جاساندى بۇيرەك قىزمەتىن اتقارادى. سوعان اپتاسىنا ءۇش رەتتەن كەلىپ، اعزاسىنداعى قان قۇرامىن تازالاتادى. اپپارات استىندا باقانداي ءتورت ساعات جاتادى. اينا بۇدان دا ابدەن قاجىپ كەتكەنىن ايتادى. قوس بۇيرەگىنىڭ بىرەۋىن بەرە قوياتىن ەتجاقىن تۋىسى دا جوق...
«نازىك» تاقىرىپ
ءيا، بۇگىندە مەديسينا قارقىندى دامىعان. سوندىقتان ءتىرى دونوردىڭ كومەگىمەن ونىڭ ءبىر بۇيرەگىن نەمەسە باۋىرىنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ، ناۋقاسقا سالۋ تاجىريبەسى كەڭ تارالعان. ياعني، ورگاندى اۋىستىرعاندا باۋىرعا بايلانىستى ادامنىڭ قان توبى، بۇيرەككە بايلانىستى يممۋنولوگيالىق جاعىنان سايكەستىك بولسا، پاسيەنتتىڭ تۋىسى دونور بولا الادى. ءبىراق مۇنداي سايكەستىكتىڭ ۇنەمى بولا بەرمەيتىنىن، ءارى ءومىر بولعان سوڭ ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ ورىن الاتىنىن ەسكەرسەك، ترانسپلانتاسيا ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە ءمايىت ترانسپلانتاسياسى ءالى كۇرمەۋلى كۇيىندە تۇر.
ماسەلەن، امەريكا، ەۋروپا ەلدەرىندە مايىتتىك دونوردان ترانسپلانتاسيا جاساۋ، ياعني ورگان اۋىستىرۋ كەزەگىندە تۇرعان ناۋقاسقا ومىردەن وتكەن ادامنىڭ اعزاسىن سالۋ تاجىريبەسى كەڭ تارالعان. ال ازيا ەلدەرىندە بۇل ءادىس ازىرگە قۇپتالا قويعان جوق. بۇل تۇرعىداعى پىكىرلەر ءالى دە ەكىگە جارىلىپ تۇر. ءبىر توپ «ناۋقاس ادام تۋعاندا قالاي جارالسا، و دۇنيەگە سولاي ءبۇتىن كۇيىندە كەتۋى كەرەك» دەيدى. ال ەكىنشى توپ «ادامعا كومەكتەسۋ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋعا ءتيىس، ناۋقاستىڭ نەمەسە ونىڭ تۋىستارىنىڭ رۇقساتىمەن ساۋ اعزاسىن سىرقات ادامعا سالسا، ءبىر ادامعا ءومىر سىيلار ەدى» دەيدى.
ءبىر ءوزى التى ادامعا دونور بولدى
جۋىردا الماتىداعى كارديولوگيا جانە ىشكى اۋرۋلار عزي-دا ەكىنشى جۇرەك ترانسپلانتاسياسى ءساتتى جاسالدى. 43 جاستاعى داۋرەن بەس جىل بويى ەنەرگەتيكالىق سۋسىندارعا شەكتەن تىس اۋەس بولىپ، ۇزدىكسىز ىشە بەرگەن. ناتيجەسىندە جۇرەگى دەرتتى بولىپ، وعان ەشبىر دارى-دارمەك تە شيپا بولماعان. داۋرەنگە الماتى وبلىسىنىڭ 45 جاستاعى تۇرعىنىنىڭ جۇرەگى سالىندى. مارقۇمنىڭ تۋىستارىنىڭ كەلىسىمىمەن ونىڭ جۇرەگىنەن بولەك، بۇيرەگى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ تۇرعىنى 17 جاستاعى ناۋقاسقا ا.سىزعانوۆ اتىنداعى ۇلتتىق حيرۋرگيا عىلىمي ورتالىعىندا جانە استانالىق 18 جاستاعى پاسيەنتكە University Medical Center-دە ترانسپلانتاسيالاندى، وكپە «UMC-تە قوستانايلىق 43 جاستاعى پاسيەنتكە، كوز قابىعى كەراتوپلاستيكاسى ەكى رەسيپيەنتكە ترانسپلانتاسيالاندى. دەمەك، قازاقستاندا دا ترانسپلانتولوگيا جاساۋعا ماشىقتانعان ماماندار، الەمدىك ستاندارتتارعا ساي زاماناۋي تەحنولوگيالار بار.
· مامان مىنبەرى
مارات پاشيموۆ، الماتى كارديولوگيا جانە ىشكى اۋرۋلار عزي باسقارما ءتوراعاسى:
ادامگەرشىلىكتە شەكارا بولمايدى
– جالپى، دونور، ترانسپلانتولوگيا ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى دە «نازىك» تاقىرىپ سەكىلدى. وڭاي قۇپتالا قويمايتىنداي ما، بۇل تۇرعىدا نە دەيسىز؟
– اۋىر جۇرەك اۋرۋلارى تەز ءورشيدى جانە شۇعىل ەمدەۋدى قاجەت ەتەدى. جۇرەك ترانسپلانتاسياسى – سوڭعى ساتىداعى جۇرەك جەتكىلىكسىزدىگىنىڭ ەڭ ءتيىمدى ەمىنىڭ ءبىرى. سىرقات جۇرەكتى ساۋ جۇرەككە اۋىستىرعاننان كەيىن پاسيەنت ساپالى جانە ۇزاق ءومىر سۇرە الادى. قايتىس بولعان تۋىسقانىنىڭ اعزالارىن باسقا ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەرۋگە كەلىسۋ – ۇلكەن ادامگەرشىلىك. مۇنداي ادامدار زور قۇرمەتكە يە. سەبەبى، ءبىر دونور بىرنەشە ءومىردى قۇتقارا الادى. يسلام ءدىنى دە اعزالاردى ترانسپلانتاتتاۋعا تىيىم سالمايدى. ادام ومىرىنە ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا باسقا ادامداردىڭ اعزالارىن بەرۋگە نەمەسە قابىلداۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى.
– دونور بولۋ ءۇشىن قانداي كريتەرييلەر بار؟ جۇرەكتى، ماسەلەن، مۇقتاج ادامعا سالۋ ءۇشىن قاي جاعىنان سايكەس كەلۋى شارت؟ كىمدەر دونور بولا الادى؟
– دونورلىق پروسەستىڭ كەزەڭدەرى، ىقتيمال دونوردى تەكسەرۋ ءتارتىبى، قايتىس بولعاننان كەيىنگى دونوردى انىقتاۋ كەزىندەگى ترانسپلانتتاۋ ۇيلەستىرۋشىلەرىنىڭ ءىس-قيمىل الگوريتمى، مي ءولىمىن انىقتاۋ ەرەجەلەرى بار.
قايتىس بولعاننان كەيىنگى دونورلىققا ءوزىنىڭ ەرىك ءبىلدىرۋىن تىركەۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ازاماتى تىركەلگەن جەرى بويىنشا ەمحاناعا جۇگىنۋىنە بولادى، ول تىركەلىمگە ەنگىزىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا «ەلەكتروندىق ۇكىمەتتىڭ» ۆەب-پورتالى ارقىلى ۇيدەن شىقپاي-اق دونورلىققا ءوز ەركىڭىزدى تىركەۋگە مۇمكىندىك بار.
جۇرەكتى مۇقتاج ادامعا سالۋ ءۇشىن دە ىرىكتەۋ كريتەرييلەرى بار: رەسيپيەنت قان توبىنا، دەنە سالماعىنىڭ يندەكسىنە، بويىنا قاراي تاڭدالادى. دونوردىڭ سالماعى رەسيپيەنتتىڭ سالماعىنان 30%-دان اسپاۋى ءتيىس. جۇرەك دونورى 60 جاستان ۇلكەن بولماۋى كەرەك، ويتكەنى مۇنداي جۇرەكتىڭ كارديوپاتيا مەن جۇرەك جاراقاتى جوق، قالىپتى ەكگ جانە ەحوكگ بار قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى رەزەرۆى جانە ت.ب. بولۋى قاجەت.
– الماتىدا، ءسىزدەردىڭ ينستيتۋتتا ەكىنشى رەت جۇرەك ترانسپلانتاسياسى جاسالدى. ءبىرىنشى پاسيەنتپەن بايلانىستارىڭىز بار ما، دەنساۋلىعى قالاي؟
– ءيا، ءبىرىنشى پاسيەنتىمىز – دانيار،ۇنەمى ءبىزدىڭ دارىگەرلەردىڭ باقىلاۋىندا. جىلىنا ەكى-ۇش رەت كارديولوگيا بولىمشەسىندە ستاسيونار جاعدايىندا ەم الىپ تۇرادى. وتكەن ايدا دونورلىق جۇرەك سالىنعان ەكىنشى پاسيەنتىمىزدىڭ دە جاعدايى ءقازىر جاقسى. بىرەر كۇننەن كەيىن ول كلينيكامىزدان شىعىپ، ۇيىنە ورالادى.
ءدىن دايەگى
تيمۋر ءالىموۆ، الماتى ورتالىق مەشىتىنىڭ يمامى:
ءتىرى پەندە تىرشىلىگىن جاسايدى...
يسلامدا تراسپلانتاسيا جاساۋ، ياعني ءبىر ادامنىڭ كەيبىر اعزالارىن ەكىنشى ءبىر ادامعا اۋىستىرىپ، قوندىرۋعا رۇقسات ەتىلەدى. سونىمەن قاتار، اۋىرعان ساتتە ەمدەلۋ جولدارىن ىزدەۋدى مىندەتتەيدى. دەمەك، ترانسپلانتاسيا جاساۋ دا ادام بالاسىنىڭ جانىن ساقتاپ قالۋعا سەبەپ بولاتىن ەمدەۋ جولدارىنىڭ ءبىرى.
اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «كىم كىسى ولتىرمەگەن نەمەسە جەر جۇزىندە بۇزاقىلىق قىلماعان بىرەۋدى ولتىرسە، سوندا شىنايى تۇردە بارلىق ادامدى ولتىرگەنمەن تەڭ جانە كىم ونى تىرىلتسە، (ولىمنەن قۇتقارسا) بارلىق ادامدى تىرىلتكەنمەن تەڭ».
ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاتەر تونگەن جاعدايدا تىرىدەن تىرىگە اعزالاردى ترانسپلانتاسيا جاساۋ رۇقسات بولعانداي، ءزارۋ بولعان جاعدايدا ولگەن ادامنىڭ اعزالارىن ءتىرى ادامعا دا اۋىستىرۋعا بولادى. ويتكەنى، ولگەن ادام قۇران مەن حاديستە ايتىلعانداي، ءتىرى اداممەن بىردەي قۇرمەتكە لايىق بولادى. ءارى، ولگەننەن كەيىن مۇشەلەرىن باسقا بىرەۋگە اۋىستىرعان جاعدايدا دا ونىڭ قۇرمەتى تومەندەمەيدى. سونىمەن بىرگە، ءتىرى ادامنىڭ مۇددەسى ولىگە قاراعاندا جوعارى تۇرادى. سەبەبى، ءتىرى پەندە تىرشىلىگىن جاساپ، اللانىڭ شاريعاتى مەن ءدىنىن ناسيحاتتايدى، جالعىز جاراتۋشىعا قۇلشىلىق ەتەدى.
«اقشامنىڭ» انىقتاماسى:
اعزالاردى ترانسپلانتاتتاۋ – اعزالاردى (اعزانىڭ بولىگىن) جانە (نەمەسە) تىندەردى (ءتىننىڭ بولىگىن) ورگانيزمنىڭ باسقا جەرىنە نەمەسە باسقا ورگانيزمگە اۋىستىرىپ سالۋ.
اعزالاردى ترانسپلانتاتتاۋ ەرەسەك ادامعا دا، بالاعا دا قاجەت بولۋى مۇمكىن، ەشكىم دەنساۋلىعىنان ايىرىلۋدان ساقتاندىرىلماعان. كوپتەگەن اۋرۋ ادام اعزاسىنىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ، ونى اۋىستىرىپ سالۋ قاجەتتىلىگىنە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2020 جىلعى 7 شىلدەدەگى «حالىق دەنساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» كودەكسىنىڭ 210-بابىنا جانە 212-بابىنىڭ 1 جانە 3-تارماقتارىنا سايكەس ءتىرى (ءتىرى كەزىندەگى دونور) جانە قايتىس بولعان ادام (قايتىس بولعاننان كەيىنگى دونور) دونور بولا الادى.
قايتىس بولعاننان كەيىنگى ءبىر دونوردىڭ ورگاندارى شامامەن 7 ادامنىڭ ءومىرىن قۇتقارا الادى.