2 اقپاندا قازاقتىڭ بەلگىلى عالىمى ءارى ءبىرتۋار گەولوگى قانىش ساتبايەۆتىڭ ءومىر جولىن باياندايتىن «قانىش» تەلەحيكاياسىنىڭ تولىقمەتراجدى نۇسقاسى كينوتەاترعا شىعادى.
ءفيلمنىڭ جەلىسىنە 1926-1934 جىلداردا ەلسىز قارساقپاي جەرىندە قانىش ساتبايەۆتىڭ ەرەكشە كۇش-جىگەرىمەن الەمدەگى ەڭ باي تاۋ-كەن ينفراقۇرىلىمىنىڭ قالاي اشىلعاندىعى تۋرالى تاريحي وقيعالار ارقاۋ بولعان. اۆتورلارى قانىش ساتبايەۆتىڭ تەك مىقتى گەولوگ قانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ونداعان بالانى اشتىقتان امان الىپ قالعان ەرەكشە تۇلعا ەكەنىن كورسەتە بىلگەن. فيلمدە حح عاسىردىڭ باسىندا ورىن العان اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن سياقتى قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە حالىق رۋحىنىڭ سىنباعانىن كورسەتكەن. تۋىندىدا سول ۋاقىتتىڭ سيرەك دەرەكتى كينوحرونيكاسى قولدانىلىپ، ال ناقتى تاريحي تۇلعالار كەيىپكەرلەردىڭ پروتوتيپىنە اينالعان.
«قانىش» ءفيلمى بىرنەشە حالىقارالىق ماراپاتقا يە بولىپ، شەتەلدە دە تانىمالدىققا قول جەتكىزدى. اتاپ ايتساق، 2022 جىلعى جەلتوقسان ايىندا بۋەنوس-ايرەستە (ارگەنتينا) وتكەن «Literature in Cinema» حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە «ۇزدىك فيلم» جۇلدەسىن السا، بيىلعى قاڭتاردا ءۇندىستاندا وتكەن «Athvikvaruni International Film Festival» حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە ءۇش نوميناسيا («Best asian feature film»، «Best concept»، «Best environment/nature feature film») بويىنشا ۇزدىك اتاندى.
«ءبىز وسى فيلم ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەرەكشە تۇلعالاردىڭ جولىن كورسەتۋگە تىرىستىق. سولارعا قاراپ، وسكەلەڭ ۇرپاق بوي تۇزەر دەگەن ءۇمىتىمىز دە بار. قانىش ساتبايەۆ 27 جاسىندا ءبىلىمى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا سول كەزدەگى ەڭ ءىرى مىس كەن ورىندارىن اشىپ، كەيىن قازاقستاندا مەتاللوگەنيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالادى. ماتەريالعا ءۇڭىلىپ، عالىمنىڭ ءومىر تاريحىمەن، كاسىبي قىزمەتىمەن تانىسىپ، ول كىسىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە تاڭعالدىم. وتباسىنداعى قايعىلى وقيعالارعا قاراماستان، حالقىنا قىزمەت ەتىپ، تەر توكتى، عىلىممەن اينالىستى. مەنىڭ ماقساتىم – حالقىمىزدىڭ تاريحىندا قايراتتى تۇلعالاردىڭ بولعانىن كورسەتۋ. سونداي-اق، جاستارىمىز سولاردان ۇلگى-ونەگە الىپ، وتباسى، حالىق پەن ەل يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتسە ەكەن دەيمىن» – دەيدى، فيلم جانە سەريال رەجيسسەرى ەرلان نۇرمۇحامبەت.
كينوفيلم «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا، 2021 جىلى «Aray Media Group» ستۋدياسى تۇسىرگەن التى سەريالى «قانىش. قازىنا» تەلەحيكاسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان. تەلەحيكايانىڭ شىعارماشىلىق توبى قانىش ساتبايەۆتىڭ قىزىققا تولى ومىربايانىمەن تانىسىپ، قولدا بار ماتەريالدان تولىقمەتراجدى كوركەم فيلم جاساۋعا بەل بۋعان. وندا عالىم تەك كاسىبي مامان عانا ەمەس، حالقىنىڭ قامىن ويلايتىن تەرەڭ دە سەزىمتال تۇلعا رەتىندە كورسەتىلەدى. سەريال مەن ءفيلمدى جاساۋعا «ERG» ەۋرازيالىق توبى» مەن «قازاقمىس» حولدينگى قارجىلىق قولداۋ كورسەتتى.
«Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «قانىش. قازىنا» تاريحي سەريالى ەفيردە كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ەدى. ەندى تولىقمەتراجدى فيلمگە اينالىپ ۇلكەن ەكراندارعا جول تارتتى. عالىم-گەولوگ، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە تۇڭعىش پرەزيدەنتى قانىش ساتبايەۆ ءومىرى مەن عىلىم جولى كورەرمەندى تولعاندىرىپ، ىزگى يدەيالاردىڭ تۋۋىنا، جاس عالىمداردىڭ شابىتتانۋىنا اسەر ەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز. وسى يگى ءىستىڭ باستاۋىندا تۇرعانىمىزعا قۋانىشتىمىز» – دەپ حابارلادى «قازاقستان» رەسپۋبليكالىق تەلەراديوكورپوراسياسى باسپا ءسوز قىزمەتى.
بيىلعى 30 قاڭتاردا الماتى قالاسىندا وتكەن ءفيلمنىڭ جابىق كورسەتىلىمىنە ءفيلمدى جاساۋشىلار، شىعارماشىلىق توپ، عالىمنىڭ تۋعان-تۋىسى، قوعام قايراتكەرلەرى، جۋرناليستەر، بلوگەرلەر، دەمەۋشىلەر، ب ا ق وكىلدەرى جانە ت.ب. قاتىستى.
«الەۋمەتتىك جانە ءبىلىم بەرۋ جوبالارىن جۇيەلى تۇردە قولداۋ – ءبىزدىڭ كورپوراتيۆتىك جاۋاپكەرشىلىگىمىزدىڭ نەگىزى. ءبىز ءبىلىم بەرۋ باستامالارىنا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز. قانىش ساتبايەۆ سىندى ءبىرتۋار تۇلعانىڭ ءومىربايانى – جاس قازاقستاندىقتارعا تاماشا ۇلگى-ونەگە. اكادەميك ساتبايەۆ گەولوگيا عىلىمىنىڭ ەڭ ءىرى عالىمى بولدى جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى. ءبىراق ونىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن ءبىلىم اياسى كەڭ بولىپ، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ شەڭبەرىنەن اسىپ ءتۇستى. فيلم قالىڭ كورەرمەنگە قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىمىنىڭ ءومىر جولىن بايانداپ قانا قويماي، عىلىمدى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا، جاستاردىڭ ءبىلىم اياسىن كەڭەيتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىز» – دەدى، ERG باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى سەرىك شاحاجانوۆ.
تولىقەكراندى ءفيلمنىڭ اق-قارا فورماتىن ءفيلمدى تۇسىرۋشىلەر سول كەزدەگى قايعىلى احۋالدى كورەرمەنگە جەتكىزۋ ءۇشىن ادەيى پايدالانعان. كوركەم تۋىندى تاماشالاپ وتىرىپ بەينە ءبىر سول كەزەڭگە تاپ بولعانداي سەزىمگە بولەنەسىڭ. بۇلد ءبىر ءفيلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز بولار.
«ءفيلمدى دايىنداۋعا قاتىسقان بارشا جانعا مىڭ العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ ەڭبەگى زور. قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ رۋحىنا ۇقىپتىلىقپەن قاراپ، ونىڭ وبرازىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە تىرىسقان. اتامىزدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىن بەينەلەگەن ءفيلمدى شىنايى دەرەكتەرگە بارىنشا جاقىنداتپاق بولعان نيەتتەرى ءۇشىن العىس ايتامىز. بۇل فيلم حالقىنا ەلىمىزدەگى جەر قويناۋىنىڭ بايلىعىن اشقان ۇلى قازاق بالاسى تۋرالى تاعى ءبىر ەستەلىك بولىپ قالارىنا سەنىمدىمىز» – دەدى، قانىش ساتبايەۆتىڭ نەمەرەلەرى ءاليما جارماعامبەتوۆا جانە الەكساندر ترەتياكوۆ.
ءتۇسىرىلىم نىساندارىن بەزەندىرۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جاسالعان. پاۆيلونداردا قانىش ساتبايەۆ ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن جەرلەردى ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتكەن ورىندار، كەڭسەلەر، پاتەرلەر، زەرتحانالار سالىنعان. قارساقپاي اۋىلىندا تۇتاس عيماراتتاردى سول داۋىرگە سايكەستەندىرىپ جوندەۋگە تۋرا كەلگەن. اتموسفەرانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ساحنالىق جانە قويىلىمدىق جابدىقتاردى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ىزدەۋگە كوپ ۋاقىت كەتكەن.
«قانىش اعا تۋرالى بۇل فيلم باياعىدا جارىققا شىعۋى كەرەك ەدى. امال نە، ەشتەن كەش جاقسى دەگەندەي، جۋىردا جاسالىپ، كوپتەن كۇتكەن كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالىپ وتىر. ءفيلمنىڭ باعاسىن كورەرمەن ايتار... مەن ءوزىم وسى تۋىندىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە قۋانىشتىمىن! شامام كەلگەنشە كومەكتەستىم. كورەرمەنگە وي سالار، عۇمىرى ۇزاق تۋىندى بولسىن! قانىش اعانىڭ تاعدىرى، ءومىر جولى، اتقارعان ەڭبەگى، بارلىعى – حالقىمىز ءۇشىن ءارقاشاندا ونەگە!» – دەپ اتاپ ءوتتى «قازاقتىڭ قانىشى» كىتابىنىڭ اۆتورى، قالامگەر مەدەۋ سارسەكە.
شىعارماشىلىق توپ قانىش ساتبايەۆتىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋگە كوپ كوڭىل بولگەن. ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى ونىڭ تۋىپ-وسكەن، ءومىر سۇرگەن جانە ەڭبەك ەتكەن جەرلەرىندە وتكەن. تەلەحيكايانى جاساۋشىلار ەڭ الدىمەن، الماتىدا عالىمنىڭ تۋعان-تۋىسىمەن كەزدەسكەن. سولاردىڭ باتاسىن الىپ، جۇمىسقا كىرىسىپ، سەريال شىققان سوڭ، عالىمنىڭ جاقىندارىنان العىس حات العان. سونداي-اق، شىعارماشىلىق توپ مۇشەلەرىنە قانىش ساتبايەۆتىڭ كاسىبي قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جان-جاقتى زەردەلەۋگە تۋرا كەلگەن. فيلمدە جىنىسوزەك وندىرەتىن اعىلشىننىڭ «كرەليۋس» اپپاراتى قولدانىلعان. ءوندىرىستى بارىنشا شىنايى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇسىرىلىم توبى «قازاقمىس» زاۋىتىنا بارىپ، ناعىز بۇرعىلاۋ پروسەسىن باقىلاعان. سودان كەيىن سۋرەتكەرلەر توبى ءتۇسىرىلىم كەزىندە قولدانىلاتىن وسى كاسىبي گەولوگيالىق جابدىقتى باسىنان سوڭىنا دەيىن قايتالاپ جاساپ شىعارعان. ۇلى تۇلعامىزدى ۇلاعاتتى ومىرىنەن حاباردار بەرەتىن كوركەم تۋىندىنى الماتى قالاسىنىڭ بارلىق كينوتەترلارىن تاماشالاي الاسىزدار. وتاندىق ءفيلمدى قولداۋعا اسىعايىق.
