قازاقتا ەتكە قامىر سالۋ ءداستۇرى قاشاننان بار؟

ەت – قازاقتىڭ ءتول اسى

قازاقتىڭ قوناقجايلىعىن، داستارحانىن ەتسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. «الدىڭىزعا ەت قويدىق، ەكى قولدى بوس قويدىق»، «ەت - ەتكە، سورپا - بەتكە»، «قوناق كەلسە، ەت قىزارار، ەت قىزارماسا، بەت قىزارار» سىندى ماقال-ماتەلدەر بۇل تاعامنىڭ حالقىمىز ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزعا يە ەكەنىن ايعاقتايدى. سىيلى قوناق كەلگەندە سوڭعى قويىن سويىپ بەرسە دە، ەت اسۋدان باس تارتپاعان حالقىمىز استى ءارقاشان ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى كەيبىر اتاۋلار مەن ەتكە سالىناتىن قامىر جايلى ساراپشىلاردان پىكىر الىپ، تارقاتىپ كوردى.

ەتپەن بىرگە بەرىلەتىن قامىر: قايدان شىققان ءداستۇر؟

ەت اسۋ مەن ونى تارتۋ ءراسىمى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە بولعانىمەن، ءار ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. سونىڭ ىشىندە ەتپەن بىرگە بەرىلەتىن قامىردىڭ نەمەسە ناننىڭ دا اتاۋى مەن جاسالۋ جولى ءارتۇرلى. ەتنوگراف دوسىمبەك قاتىراننىڭ ايتۋىنشا، ەتكە قامىر سالۋ – قازاقتا ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر ەمەس، كەيىننەن قالىپتاسقان ءۇردىس.

قامىر سالۋ – ۇيعىر مەن دۇنگەن اسحاناسىنىڭ ىقپالى ما؟

دوسىمبەك قاتىران بۇل سالتتىڭ كەڭ تارالۋىن حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنان كەيىنگى كەزەڭمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل ءداستۇر وڭتۇستىك قازاقستانداعى ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەردىڭ اس مازىرىنەن مادەني بايلانىس ارقىلى قازاققا سىڭگەن.

«كەيىنگى 30-40 جىلدا ەتكە قامىر سالىپ تارتۋ داستۇرگە اينالدى.  بەرتىنگە دەيىن، 80-90 جىلدارعا دەيىن ەتتىڭ استىنا شەلپەك نەمەسە قامىر سالىپ تارتۋ ول ءبىر ۇيات سياقتى ەسەپتەلگەن. ەتىن نانمەن كوبەيتكەن سياقتى بولىپ. سوزگە قالمايىق دەگەن تارتىنىس بولعان. ال ەندى ءقازىر قاراساڭىز، ول اسا ءبىر دامدەۋىش رەتىندە، اسا سىيلى قوناققا تارتاتىن تاعام رەتىندە بولىپ كەتتى، - دەيدى ەتنوگراف.

ساراپشىنىڭ سوزىنشە، قامىر قوسۋ العاشىندا وڭتۇستىكتەن باستالىپ، كەيىننەن وزگە ايماقتارعا تارالعان. تابيعات جاعدايى دا بۇل ۇردىسكە اسەر ەتكەن: جىلى وڭىرلەردە جەڭىل تاماقتار باسىم بولسا، سولتۇستىك پەن باتىستا قۇنارلى تاعامدار كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعان.

بەشبارماق اتاۋى قايدان شىققان؟

ءبىر كەزدەرى كوپ سىنالعان «بەشبارماق» اتاۋى ءقازىر كوپتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىسىپ كەتكەندەي. ءتىپتى كەلە-كەلە ونى «بەش» دەپ ايتقانعا دا ۇيرەندىك. ءبىراق دوسىمبەك قاتىران بۇل اتاۋدىڭ قازاققا جات، باشقۇرت پەن تاتار حالىقتارىنىڭ ويدان شىعارعان ءسوزى ەكەنىن ايتادى.

«قازاق ەشقاشان ەتتى «بەشبارماق» دەپ اتاماعان. بۇل پاتشا زامانىنداعى  ءتارجىماشىلاردىڭ اۋدارماسى ارقىلى سىڭگەن كىرمە ءسوز. ودان بولەك، قالا تۇرعىندارى اراسىندا ەتتى تۋراپ، قامىرىمەن بىرگە دايىن كۇيىندە ۇسىنىلعان تاعامدى دا «بەشبارماق» دەپ اتاۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان. الايدا، بۇل - كەيىننەن پايدا بولعان جاڭساق ۇعىم»، - دەيدى ول.

مارات توقاشبايەۆتىڭ ءۋاجى: ەتكە قامىر قوسۋ - ەرتەدەن كەلە جاتقان تاعام

ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ بولسا، ەتكە قامىر سالۋ ءداستۇرىنىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن العا تارتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار ەجەلدەن وتىرىقشى تىرشىلىكپەن قاتار، ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقان، سوندىقتان نان تۇرلەرى مەن قامىر قوسىلعان تاعامدار ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ ءبىر بولشەگى بولعان.

«الكەي مارعۇلان ايتادى عوي: قازاقتى كوشپەلى دەگەن دۇرىس ەمەس، قازاق كوشپەلى بولسا، قازاقستان جەرىندەگى 200-دەن استام كونە قالالاردى كىم سالعان دەپ. سوندىقتان قازاق تەك كوشپەلى عانا ەمەس، ول وتىرىقشىلىقپەن دە ەڭبەك ەتكەن. قازاق سول ەتكە نان قوسۋدى قازاقستاننىڭ 5000 جىلدىق تاريحى بولاتىن بولسا، سونىڭ ىشىندە كەمىندە 3 مىڭ جىلدان بەرى سول ءداستۇر بار. ءبىر جەرلەردە ەتتىڭ نانى، ءبىر جەرلەر ەتتىڭ قامىرى دەيدى»، – دەپ ءتۇسىندىردى م.توقاشبايەۆ.

قۇلاق نان، ىڭكال، كۇلشەتاي: قىزىقتى اتاۋلاردىڭ سىرى

مارات توقاشبايەۆ ەت قامىرىنىڭ «قۇلاق نان» دەگەن اتاۋى  تۋرالى دا قىزىقتى دەرەك ايتادى. ول - قامىردى ءۇزىپ الىپ، باس بارماق، سۇق جانە ورتانشى ساۋساقتىڭ ۇشىمەن جايمالاپ، ونى  سورپاعا تاستاۋ ارقىلى جاسالاتىن نان. بۇل - بۇرىن وقتاۋ قولدانىلماعان كەزدەن قالعان ءادىس. ەتكە سالىناتىن جايمانى نەمەسە ناندى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە «قۇلاق نان» دەپ اتاۋ وسى كۇنى دە بار. 

ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ەت قامىرىنىڭ - «ىڭكال»  دەگەن اتاۋى  قالماقتاردان اۋىسقان. بۇل ءسوزدىڭ قازاققا سىڭگەنىنە شامامەن 200 جىلداي ۋاقىت وتكەن ال «كۇلشەتاي» سەكىلدى اتاۋلاردىڭ دا وزىندىك تاريحي، گەوگرافيالىق ءمانى بار.

قامىر تۇرلەرىنىڭ ءار ايماقتاعى اتاۋلارى

قازاق دالاسىنىڭ ءار وڭىرىندە ەتكە قوسىلاتىن قامىر ءارتۇرلى اتالادى. بۇل - تاعام اتاۋلارىنىڭ ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەرى، ءارى ولاردىڭ دايىندالۋىنا، جانىنا قوسىلاتىن دامدەۋىشتەر مەن كوكنىستەرگە دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ەتنوگرافتار ولاردىڭ ەشقايسىسى قاتە نەمەسە بۇرىس ەكەنىن بىلدىرمەيدى. 

قازاق حالقى ءۇشىن ەت - تەك تاعام ەمەس، قۇرمەتتىڭ، قوناقجايلىقتىڭ بەلگىسى. ال ونىڭ قاسىندا تارتىلاتىن قامىر – ۋاقىت وتە كەلە قالىپتاسقان، تاماق مادەنيەتىن بايىتقان ءداستۇر.

ەتكە قامىر سالۋ كەيىننەن پايدا بولدى ما، الدە ەرتەدەن بار ما – بۇل تۋرالى پىكىرلەر سان ءتۇرلى. ءبىراق ءبىر نارسە انىق: قازاق داستارحانى - باي، تاريحى - تەرەڭ، تاعامى – ءدامدى.

قالاي اتاساق تا، قاي وڭىردەن بولساق تا – بۇل تاعام ءبىزدىڭ ورتاق قۇندىلىعىمىز.