پرەزيدەنت كاسىپكەرلەرمەن كەزدەستى. بۇدان اقپارات قۇرالدارى نەيترالدى مەسسەدجدەر تاراتسا دا، ءسوز استارىن ۇعاتىن ساراپشى ءۇشىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازىرگى جاعدايعا كوڭىلى تولمايتىنى انىق كورىنىپ تۇر. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. سوڭعى 10 جىلدا ءتۇرلى الەمدىك ەكونوميكالىق كريزيستەرمەن بەپتە-بەت كەلگەندىكتەن قازاقستان «قولدان باسقارۋ» ۇلگىسىن ەنگىزىپ، كاسىپكەرلەرگە سۋبسيديالىق كومەك، ياعني اقشالاي قولداۋ بىلدىرە باستاعان بولاتىن. ءبىراق قولداۋدى دۇرىس قولدانۋ مەن «بەر-بەر» دەيتىن ماسىلدىق اراسى ءبىر قادام بولىپ شىقتى. ەندى بىزگە وتاندىق كاسىپكەرلىكتى ماسىلدىق جانە رەپرەسسيۆتى رەلستەن قالاي شىعارۋ كەرەكتىگىن تەز ارادا شەشكەن ءجون. اقوردا ونى ءتۇسىنىپ وتىر. ال ۇكىمەت شە؟
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ءبىز ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن كەمىندە 6-7 پايىزعا جەتكىزۋىمىز كەرەك، – دەدى.
بۇل رەتتە پرەزيدەنت مەملەكەت پەن بيزنەس اراسىندا بولاتىن جاڭا «قوعامدىق شارت» ۇسىنىپ وتىر. ق.توقايەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، مەملەكەت بيزنەستىڭ دامۋى ءۇشىن بارىنشا قولايلى جاعداي جاسايدى جانە جەكە مەنشىكتىڭ تولىق قورعالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ءوز كەزەگىندە كاسىپكەرلەر وزدەرىنە جۇكتەلگەن ءمىندەتتى، اتاپ ايتقاندا، سالىق تولەۋ، ەكونوميكاعا ينۆەستيسيا قۇيۋ، جۇمىس ورىندارىن اشۋ، قىزمەتكەرلەرىنە قولايلى ەڭبەك ورتا قالىپتاستىرۋ سەكىلدى مىندەتتەردى ادال ورىنداۋى ءتيىس.
ءدال وسى جولدا ەكى وزەكتى ماسەلەنى شەشۋگە تۋرا كەلەدى.
№1. ماسىلدىق
2015–2021 جىلدارى قازاقستان ءوز كاسىپكەرلەرىن قولداۋعا 7 تريلليون تەڭگە جۇمساعان. ال سول كەزەڭدە بيزنەستەن 4،5 تريلليون تەڭگە عانا سالىق ءتۇستى. بۇل – بيزنەستى تەپليساعا سالىپ ءوسىرىپ وتىرعان ادامنىڭ تىرلىگىنە ۇقسايدى. كلاسسيكالىق جاعدايدا بيزنەس سالىق تولەپ، مەملەكەتكە كومەكتەءسۋى ءتيىس. ءبىز كەرى ريەۆەرستە وتىرمىز: بيزنەس مەملەكەتكە بەرگەننەن گورى، مەملەكەت بيزنەسكە كوبىرەك بەرەدى.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان الساق، مۇنداي جاعدايدىڭ وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن بايقايمىز. ءقازىر تەك مۇنايدىڭ ارقاسىندا عانا وتىرمىز. پرەزيدەنت «كەيدە بيزنەستى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋ ءۇشىن ەمەس، مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولۋ ماقساتىندا قۇراتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنىڭ ەكونوميكالىق قايتارىمى جۇمسالعان بيۋدجەت قارجىسىنىڭ كولەمىنە ساي كەلمەيدى»، – دەپ پروبلەمانى ناقتى ايتتى. باسەكەگە قابىلەتتى بيزنەس، ناعىز كاپيتاليزمنەن سۋبسيديالىق بيزنەسكە اۋىسىپ كەتكەندەر از ەمەس. وندا سۋبسيديا ءبىز ءۇشىن پايدالى ما، زيان با دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋ كەرەك. ونىڭ شەشىمى بار ما؟
مەنىڭ ويىمشا، بيزنەستى قولداۋدىڭ سۋبسيديالىق، قارجىلىق باعىتىن 2025 جىلعا دەيىن توقتاتىپ، ونىڭ ورنىنا زاڭنامالىق/تاريفتىك ەمەس پروتەكسيونيستىك قولداۋعا اۋىسۋ قاجەت. ياعني بىزدە ءوندىرىلگەن تاۋارعا باسەكەلەس بولاتىن يمپورتتى شەكتەپ، كونتراباندامەن كۇرەستى كۇشەيتىپ، ەلدەگى شەتەلدىك كومپانيالاردى تەك قانا وتاندىق ونىممەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇرلەپ كورسە بولادى. ال قارجىلىق قولداۋ ورنىنا ەكسپورتقا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىندارىمىزعا تەگىن ەكسپورتتىق ساقتاندىرۋ مەن ءبىزدىڭ ەكسپورتتى تۇتىناتىن شەتەلدىك كومپانيالارعا ارزان كرەديتتەر، ىشكى نارىقتا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىندارىمىزعا تەگىن بانكروتتىق ساقتاندىرۋ تەتىكتەرىن قاراستىرىپ كورگەن ءجون. سول كەزدە ماسىلدىق پسيحولوگياسىنان ءبىرجولاتا ارىلا الامىز.
№2. قاداعالاۋشى ورگاندار ارمياسى
قاداعالاۋشى، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ پسيحولوگياسىن وزگەرتۋ مۇمكىن بولمادى. ولار ءار كاسىپكەردى ءوزىنىڭ ستاتيستيكاسىن جاقسارتا الاتىن قىلمىسكەر رەتىندە سانايدى. نەمەسە ونى ساۋىن سيىر كورەتىنى راس. پرەزيدەنت «مەملەكەتتىك اپپارات ءاربىر بيزنەسمەنگە زاڭ بۇزۋشى رەتىندە قاراماۋى كەرەك. مۇنداي ۇستانىم، تۇپتەپ كەلگەندە، باسقارۋدىڭ رەپرەسسيۆتى سيپاتىنا الىپ كەلەدى. مەملەكەت كاسىپكەرلەرگە كومەكتەسۋگە مىندەتتى. مۇنى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى: كاسىپكەرلەرگە كومەكتەسۋ كەرەك. ال كاسىپكەرلەر شاعىمدانۋشى نەمەسە قولداۋعا مۇقتاج رولىندە كورىنبەي، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ تەڭقۇقىلى سەرىكتەسىنە اينالۋعا ءتيىس»، – دەپ، قازىرگى شىندىقتى اشىپ ايتتى.
ءبىراق بۇل پروبلەمانى سوزبەن نەمەسە جولداۋمەن شەشە المايمىز. قاداعالاۋشى ورگاندار، وندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار تىم كوپ. كوپ بولعاندىقتان ولاردىڭ ءار ۋاقىتتا قولدارى قىشىپ تۇرادى. سول سەبەپتى، 2025 جىلعا دەيىن دەر دەپ اتالاتىن ەكونوميكالىق تەرگەۋ دەپارتامەنتىن تولىق جاۋىپ، قىزمەتكەرلەرىن تاراتىپ جىبەرۋ قاجەت. ال جەمقورلىققا قارسى كۇرەس بيۋروسىنىڭ شتاتىن 40 پايىزعا قىسقارتقان ءجون. ونىڭ ورنىنا ەكونوميكالىق سۋديالار سانىن ارتتىرۋ كەرەك. سول كەزدە ءبىز ەكونوميكاداعى «رەپرەسسيۆتى رەجيمنەن» تولىق كەتە الامىز.
«سالىق ورگاندارى كاسىپكەرلەردى جاپپاي سوتقا تارتىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، كەلىسىمدەردى جارامسىز دەپ تانۋ جونىندە تالاپ-ارىز كوپ بەرىلەدى. سوتتاردىڭ جۇكتەمەسى ەداۋىر ارتتى. ولارعا سالىقتىڭ دۇرىس تولەنۋىن تەكسەرۋ مىندەتى دە جۇكتەلدى. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن شارالار قاجەت. جالپى، بىزدە سالىق قىزمەتى مەيلىنشە ءتيىمدى جۇمىس ىستەيدى. ۇكىمەت جاڭا سالىق كودەكسىندە سالىقتان جالتارۋعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ ءتيىمدى مەحاءنيزمىن قاراستىرۋى كەرەك»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلكەن پروبلەمانى، اتاپ ايتقاندا، قازىرگى سالىق كودەكسىنىڭ شيكى ەكەندىگىن جانە ونىڭ تارماقتارىن سالىق ورگاندارى ءوز مۇددەسىنە وڭاي بۇرىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قوسىمشا سالىق سالا الاتىنىن كورسەتەدى. جالپى، ەلىمىزدەگى سالىق زاڭناماسىنىڭ پروبلەماسىن حالىقارالىق اۋديتورلىق كومپانيالار ءوز ەسەپتەرىندە انىق جازىپ ءجۇر. تۇسىنىكسىز سالىق رەجيمى ءىرى ينۆەستورلاردىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە ۇلكەن كەدەرگى دەپ تانىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. باستى ءۇمىتىمىز جاڭا سالىق كودەكسىندە بولعان. ءبىراق ونىڭ الدىن الا پارامەترلەرىنە قاراپ، كاردينالدى ەشتەڭە وزگەرمەگەنىن كوردىك.
بۇل جەردە «اربا-وگىز» جاعدايىنا تاپ بولىپ وتىرمىز. سالىق كودەكسىن تۇگەل ءوزگەرتسەك، بيۋدجەتتىك كوللاپسقا ۇشىرايمىز. سەبەبى، 30 جىل بويى وسى رەجيمگە ۇيرەنىپ قالعان قارجىگەرلەر، بۋحگالتەرلەر ارمياسىنىڭ مۇلدە جاڭا مەحانيزمدى قابىلداۋى، سونىمەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن كەم دەگەندە 3 جىل كەرەك. ال بىزدە ونداي ۋاقىت جوق.
«اlmaty-akshamy» №109، 14 قىركۇيەك، 2023 جىل