قازاقستاندا مال ساناعىن جۇرگىزۋ كەرەك

ۇلتىق ساناق دەگەندە كوز الدىمىزعا حالىق ساناعى كەلەدى. سويتسەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنا دا ۇلتتىق ساناق جۇرگىزىلەدى. ەلىمىزدە مۇنداي تاجىريبە بولعان. الايدا، 30 جىلدا ءبىر رەت قانا جۇرگىزىلىپتى. ول دا بولسا 15 جىل الدىن 2006-2007 جىلدارى. مۇنداي ساناق مىنداعان جىل بويى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان حالقىمىز ءۇشىن قاجەت دۇنيە. ەندەشە، وتكەنگە كوز جۇگىرتەيىك. 15 جىلدا مال باسى وزگەردى مە، الدە كەرى كەتتى مە؟..

 مال سانى ءالى از

جالپى، قازاقتىڭ تاريحىندا 4 رەت اۋىل شارۋاشىلىق ساناعى جۇرگىزىلگەن. ول دا بولسا پاتشا ۇكىمەتى مەن ريەۆوليۋسيادان كەيىن. ەڭ العاشقىسى 1916 جىلى ءوتتى. ودان كەيىنگىسى – 1917 جىلى،  ال سوڭعىسى – 1920 جىلى جۇرگىزىلگەن. بۇل ساناقتار تۋرالى مالىمەت وتە از. سەبەبى، وتە قارابايىر ءادىسناما قولدانىلعان، ءارى جينالعان مالىمەت وڭدەلمەگەن. سوندىقتان عىلىمي اينالىمعا ەنە قويماعان.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەلىمىزدە ءبىر رەت اۋىل شارۋاشىلىعى ساناعى ءوتتى. ونىڭ ءوزى 15 جىل الدىن 2006-2007 جىلدارى. ساناقتا اۋىل شارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەر مەن وڭىرلەر بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكا سانى تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلگەن. سونداي-اق، مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعى بويىنشا ستاتيستيكالىق مالىمەت تولىق بەرىلگەن. اسىرەسە، مال سانىنان بولەك ولار قالاي بولىنگەنى تۋرالى، ياعني ول كىمنىڭ قولىندا ەكەنى كورسەتىلەدى.

جالپى، سول كەزدەگى ساناق پەن ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ وتكەن جىلعى مالىمەتى كوڭىلگە قونبايدى. سەبەبى، ءالى كۇنگە دەيىن مال باسىنىڭ سانى از. ءتىپتى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندەگى دەڭگەيگە جەتە الماي كەلەمىز. 1990 جىلعى ستاتيستيكا ءىرى قارا مال 9،7 ملن بولعان دەسە، وتكەن جىلى 8،3 ملن-عا جەتكەن. وزگە مال باسى دا ءماز ەمەس. قوي مەن ەشكى، اۋىل شارۋاشىلىق قۇستار سانى مەن شوشقا دا سول دەڭگەيگە جەتپەگەن. كەرىسىنشە، جىلقى مەن تۇيە سانى وسكەن. جىلقى سانى 1990 جىلى 1،6 ملن بولسا، ءقازىر 3،7 ملن-عا جەتتى. ال تۇيە سانى 143 مىڭنان 254 مىڭعا وسكەن.

 حالىق ەتتەن گورى  ناندى كوپ تۇتىنادى

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندىقتار ەت ونىمدەرىنەن گورى، نان جانە جارما ونىمدەرىن كوبىرەك جەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان، ەلدىڭ كەدەيلىگىنىڭ كورسەتكىشى. سەبەبى، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، مەملەكەت حالقى كەدەي بولعان سايىن نان ونىمدەرىن كوبىرەك تۇتىنادى. ەكىنشى جاعىنان ەت ونىمدەرى وتە از ەكەنىن بىلدىرەدى.

2015 جىلدان قازىرگە دەيىنگى ستاتيستيكانى قاراساق، ەتتى از تۇتىناتىنىمىزعا كوزىمىز جەتەدى. ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2022 جىلى ءار ادام جىلىنا 128 كەلى نان ونىمدەرىن تۇتىنادى ەكەن. ال ەتتى جىلىنا ءار ادام 78 كەلىدەن تۇتىنادى. ال جالپى ەت تۇتىنۋ كورسەتكىشى 2020 جىلى كوپ بولعان. ءار ادامعا شاققاندا 83 كەلىدەن تۇسكەن.

ەتتى تۇتىنۋ كولەمى ءتىپتى بۇكىل الەمدە ءوسۋى مۇمكىن. مۇنداي بولجامدى ەكونوميكالىق ارىپتەستىك جانە دامۋ ۇيىمى جاساپ وتىر. ولاردىڭ بولجامى بويىنشا، 2030 جىلعا قاراي جەردەگى ءار ادام جىلىنا 35 كەلىگە دەيىن ەت تۇتىنادى.

ەڭ وكىنىشتىسى، بالىق جانە تەڭىز ونىمدەرىن وتە از تۇتىناتىن حالىق ەكەنبىز. بۇۇ 2030 جىلعا قاراي بالىقتى تۇتىنۋ كورسەتكىشى وسەدى دەپ بولجاۋدا. ولاردىڭ بولجاۋىنشا، بۇل كورسەتكىش الەم بويىنشا ءار ادامعا جىلىنا 21 كگ-عا جەتەدى دەيدى. ءقازىردىڭ وزىندە بۇل كورسەتكىش 20 كگ-عا جەتكەن.

قازاقستاندىقتار سونىمەن قاتار، جۇمىرتقانى دا كوپ تۇتىنادى. بۇل كورسەتكىش 2015 جىلدان بەرى ۇدايى ءوسىپ كەلەدى. بىلتىر ءار ادام جىلىنا ورتا ەسەپپەن 195 دانا جۇمىرتقا تۇتىنعان.

 باعاعا باقىلاۋ قاجەت

قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءىرى قارا مالدى تۇتىنادى. ستاتيستيكا بويىنشا وتكەن جىلى سيىر ەتىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى 23 كگ بولسا، جىلقى ەتى 6،3 كگ بولعان. سوندىقتان ءىرى قارا مال سانى مەن ونىڭ ەتىنىڭ باعاسىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ قاجەت. باعاعا باقىلاۋ دەگەندە كەڭەستىك رەتتەۋ ەمەس، نارىقتى ەكونوميكا قاعيدالارىنا سۇيەنۋ قاجەت.

وسى ماقساتتا ساناقتان كەيىنگى كورسەتكىش پەن بىلتىرعى ساندى سالىستىردىق. بۇل جەردە وڭىرلەر بويىنشا ءىرى قارا مال سانىنا ەرەكشە توقتالدىق. ساناقتان وتكەننەن كەيىن مال سانى بۇگىنگى كۇنى وسكەن. جانە دە بۇل تەندەنسيا بۇكىل وڭىرلەردە بايقالادى. بۇل جاعىنان تۇركىستان، باتىس قازاقستان جانە اباي وبلىستارى كوش باستاپ تۇر. الايدا، بۇل جەردە شىعىس قازاقستان مەن الماتى وبلىستارىنىڭ بولىنگەنىن ەسكەرگەن ءجون. ەگەر شقو مەن اباي وبلىستارىنداعى مال سانىن بىرگە ەسەپتەيتىن بولساق، بۇل ايماق ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. مۇندا 1،1 ملن باس بولادى. سول سياقتى، الماتى مەن جەتىسۋ وبلىستارىندا 1،1 ملن-عا جەتەدى. ال تۇركىستان وبلىسىندا 1 ملن باس مال بار.

 ءىرى قارا مال باسىنىڭ سانى جونىنەن ماڭعىستاۋ، ۇلىتاۋ مەن اتىراۋ وبلىستارى كوش سوڭىندا كەلەدى. ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋعا كەلەر بولساق، مۇنىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى. كليماتقا بايلانىستى بۇل وڭىرلەردە ءىرى قارا مال اسىراۋ قيىن. ەسەسىنە، مۇندا تۇيەلەردىڭ سانى كوپ. ال ۇلىتاۋ وبلىسىندا جالپى مال شارۋاشىلىعىنا كليماتى تۋرا كەلمەيدى. سوندىقتان دا بارلىق مال تۇرلەرىنىڭ سانى مۇندا از. ەڭ كوبى جىلقىلار.

 جىلقى سانى وڭتۇستىكتە ايتارلىقتاي وسكەن

جىلقى سانى بويىنشا تۇركىستان وبلىسى كوش باستاپ كەلەدى. سوڭعى 15 جىلدا 3 ەسە وسكەن. 2006-2007 جىلدارى 128 مىڭ بولسا، بىلتىر 385 مىڭعا جەتكەن. ال ەڭ جوعارى ءوسىم باتىس قازاقستان وبلىسىنا تيەسىلى. وسىدان 15 جىل الدىن 53 مىڭ باس بولسا، 2022 جىلى 280 مىڭعا جەتكەن. ياعني 5 ەسەگە وسكەن. بۇل كورسەتكىش بويىنشا ماڭعىستاۋ، ۇلىتاۋ جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى كوش سوڭىندا.

 جايىلىم جەر مەن ەكولوگيا ماسەلەسى بار

مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا كەدەرگىلەر جەتكىلىكتى. مەملەكەتتىك باسقارۋداعا جۇيەسىزدىك، ەكولوگيالىق اپات، سۋ تاپشىلىعى مەن جايىلىم جەر  جانە دە جەم-شوپ ماسەلەلەرى بار. ونىڭ ۇستىنە مىڭداعان جىلعى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى وزگەردى. ءبىر جايىلىمنان كەلەسى جايىلىمعا ماۋسىمدىق كوشىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ءقازىر بەلگىلى ءبىر شارۋا قوجالىقتارىندا وسەدى. ولاردى جەم-شوپپەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

ۋربانيزاسيا دا توقتار ەمەس. حالىق اۋىلدان قالاعا ۇدەرە كوشۋدە. بۇل اۋىلداعى ادام رەسۋرسىن ازايتىپ، مامان دايارلاۋدى قاجەت ەتەدى.

سونداي-اق، قۋاڭشىلىق پەن جۇت مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر. اسىرەسە، 2021 جىلعى جاعدايدى ەسكە العان ءجون. سول جىلى ماڭعىستاۋ مەن قىزىلوردا وبلىستارىندا قۋاڭشىلىق بولىپ مال قىرىلدى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، مال ءولىمى 1700-دەن اسقان. سوندىقتان ۇكىمەت جۇيەلى جۇمىستى قولعا الۋى ءتيىس. بۇل جەردە جوعارىداعى فاكتورلاردى ەسكەرگەن ءجون.