ۇستاز ىبىراي: «قازاق حالقى ازباعان، تابيعاتى تازا حالىق» دەگەن «قىرعىز حرەستوماتياسى» وقۋلىق كىتابىندا. وسى ويدى كەيىنىرەك احمەت بايتۇرسىنوۆ تا 1913 جىلى قايتالاعان.
ازباعان حالىقتىڭ ءوز ويلاۋ جۇيەسى، ءتول ويى بار. ونى قازاقشا ويلاۋ دەلىك.
بىردە قازاقشا، جاڭاشا، يننوۆاسيالىق ويلاۋ تۋرالى جۇرتشىلىق الدىندا بايانداما جاسادىم.
كۇندەر وتكەن سوڭ كافەدرا ماجىلىسىندە اتى ايگىلى اكادەميك ا.ج.:
– عاريفوللا، سەن انەۋكۇنى قازاقشا ويلاۋ دەپ بايانداما جاسادىڭ. قازاقشا ويلاۋ دەگەن جوق. ولاي ايتپا، ۇيات بولادى، – دەدى. مەن نەمىسشە ويلاۋ بار ما دەپ ەدىم، ول بىردەن:
– ءيا، ءيا، نەمىسشە ويلاۋ بار، – دەدى. مەن دە قالىسپاي، ويشىل اباي قاي تىلدە ويلاعان دەدىم. سۇراعىم جاۋاپسىز قالدى، ول كىسى تەرىس اينالىپ كەتتى.
كەڭەس زامانىنىڭ اكادەميگى نە دەسە، و دەسىن، ازباعان حالىقتىڭ ءوز ويى، ويلاۋ جۇيەسى بولعان. جىراۋلار، شەشەندەر، بيلەر، اقىندار ويسىز بولعان با؟
***
قازاقشا ويدىڭ تاعدىرى ۇستاز ىبىراي (التىنسارين) زامانىندا ماسەلەگە اينالعان. ول ازباعان حالىققا ءوزىنىڭ وسىپ-ونگەن ويلاۋ كەڭىستىگىندە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدى ماقسات ەتكەن.
ول وسال شارۋا ەمەس، سەبەبى قازاققا بوگدە ويلاۋ كەڭىستىگىن اكەلگەن – رەسەي اكىمشىلىك جۇيەسى بار. بۇل جاعدايدى ابايعا دەيىنگى دانىشپان اقىن دۋلات: «ورىسشا دەگەن اتىڭنان، تەرىس جازعان حاتىڭنان» دەپ قىسقا قايىرعان.
ورىسشا ويلاۋ جۇيەسى باسقا، ول حالىقتىڭ ءدىنى، تۇرمىسى، ءداستۇرى، ءومىر ءسۇرۋ قالپى وزگە، جازۋى تەرىس.
دۋلات اقىن ايتقانداي، وڭنان سولعا اينالىپ كەتتىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەرىس باعىتقا تۇستىك. بۇرىن وڭ اياعىمىز قاسيەتتى ەدى، ەندى سول اياق «قاسيەتكە» يە بولا باستادى. داستۇرىمىزدەگى «وڭ جاق» دەگەن تۇسىنىك ەندى جويىلماق.
***
ۇستاز ىبىراي قينالدى. ازباعان حالىقتى، ەندى الداعى ۋاقىتتا قالايشا ازدىرماي ساقتاپ قالۋ كەرەك.
ۇستاز ىبىراي باستى ماسەلەگە نازار اۋداردى. ول تۇلعا تاربيەلەپ ءوسىرىپ، جەتىلدىرىپ، ونى ءبىلىم نارىنە سۋسىنداتىپ كەمەلدەندىرۋ.
بۇل – ول كەزدە تۇبىرىمەن شەشىلمەيتىن ءىس ەدى. ول ءۇشىن حالىق ەركىندىگى، تاۋەلسىزدىگى قاجەت.
حالىق بولسا بوداندىقتا، رۋحاني قۇلدىقتا. شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ ساياسي بىرلىگى مۇمكىن بولماۋى ءۇشىن وتارشىل رەسەي قازاقتاردى گۋبەرنيا-گۋبەرنيالارعا ءبولىپ تاستاعان دەگەن ەدى. قازاق ەلىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن مۇمكىن ەتپەۋ، ءبولىپ-بولىپ بيلەۋ دەگەن زۇلىمدىق ساياسات كۇشىنە ەنگەن.
***
ۇستاز ىبىرايدىڭ الدىندا ويلاۋدىڭ ەكى ءتۇرى تۇردى. ءبىرىنشى، ازباعان حالىقتىڭ ءتول قازاقشا ويلاۋى.
ەكىنشىسى، بيلەۋشى حالىقتىڭ، ورىسشا ويلاۋى. مىسالعا، ءسابيت اسقاروۆ دەگەن كىسى ءاتى-جونىن الايىن. ايتالىق، ءسابيت مىرزا دەسەك، بۇل قازاقشا ويلاۋ. مىرزانىڭ ورىسشاسى «گوسپودين»، ءبىراق ءسىز ورىس تىلىندە گوسپودين ءسابيت دەي المايسىز، دۇرىسى گوسپودين اسقاروۆ. بايقايسىز با، ءبىز «مىرزا» دەپ كىسىنى (تۇلعانى) ايتامىز، ورىسشا مىرزا دەگەن فاميلياعا كەتەدى. سودان، ءقازىر مىنانداي جازۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان س.اسقاروۆ. كىسىنىڭ ەسىمى ينيسيالعا اينالىپ كەتكەن، ياعني تۇلعا جوق، فاميليا بار. قۇرمەت فاميلياعا كىسىگە (تۇلعاعا) ەمەس. ءبىز كوبىنەسە اباي دەيمىز، ورىستار پۋشكين دەيدى، الەكساندر دەمەيدى. ولاردا پۋشكيننىڭ ءاتى-جونى ينيسيال ا.س. (الەكساندر سەرگەيەۆيچ).
كۇنى بۇگىنگى اتىمىزدى تولىق جازباي ينيسيالدى قويىپ جۇرگەنىمىز، سول تەرىس باعىتقا كەتكەننەن بولعان شارۋا. بۇل ءسال نارسە ەمەس. ويلاۋعا تۇسكەن ۆيرۋس. ول بۇكىل ويلاۋىمىزدى دەرت ەتتى. ەندى ماعىنا وزگەرىسكە ءتۇستى. ءتول ەمەس، بوگدە ويلاۋ باستالماق. ول ادەتكە اينالىپ، تۇراقتانباق. ول حالىقتىڭ ازۋىنا مۇمكىندىكتەر تۋعىزباق. قۇندىلىق ادامنىڭ ەسىمى ەمەس، ونىڭ تەگى (فاميلياسى) بولا باستادى. فاميليامىزداعى «وۆ»، «وۆا»، «ين»، «ينا»-لاردان قۇتىلا الماي جۇرگەنىمىز سوندىقتان. ادامنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە سىن ءتۇستى. جەكە ادامعا مىرزا دەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ اكەسىنىڭ ەسىمىن قوسا اتاۋ داستۇرگە ەندى، ايتالىق ءسابيت اسقار ۇلى. ءسابيت مىرزا، سابە، اتا، اعا دەمەيمىز.
الداعى كەزدە وسى ورىسشادان قالاي، قاشان ارىلماقپىز؟!
سۋپەرماركەتكە تاۋار الۋعا بارساڭ، سىزگە ساتۋشى ورىسشا تاربيەلەنگەن قىز بالا «ۆى مۋچجينا»، «ۆى جەنششينا» دەيدى. قازاقشاسى «ءسىز ەركەك»، «ءسىز ايەل». انايى ەمەس پە؟!
ماسەلە، ادامدى «تۇلعا» دەپ قابىلداۋدا نە قابىلداماۋدا. قازاقشا ويلاۋدا تۇلعاعا قۇرمەت، ورىسشا ويلاۋدا باسقاشا.
***
سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن تەرىس ويلاۋ. ازباعان حالىقتى بۇزۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. ءبىز ويلانباي ءتۇسىپ كەتتىك. ۇستاز ىبىراي تۇلعا تاربيەلەۋ جاعىندا بولعان. ازان شاقىرىلىپ قويعان قازاقتىڭ ەسىمى – ازامات ەسىمى، ونىڭ تۇلعالىق بولمىسى.
***
قازاقشا ويلاۋ ازىرشە تاسادا. ۇستەمدىكتە ورىسشا ويلاۋ. ءالى دە سابيت اسكاروۆ اسكاروۆيچ دەيمىز. نەگە؟ ورىسشا ويلايمىز. مەنى كەيبىر رەسمي ورگاندار قۇتتىقتاۋلار جىبەرگەندە عاريفوللا ەسىم ۇلى – دەيدى. ماعىناسى ورىسشا. دۇرىسى، اتام زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر – ەكە، سوندا قۇرمەتتى عارەكە نەمەسە عاريفوللا مىرزا دەپ اتالماق. بۇل قازاقشا ءمانى دە ماعىناسى دا. ال سابيت اسكاروۆ اسكاروۆيچ. ءبارى ورىسشا. نەگە بۇلاي دەپ سۇراسام:
– وسىلاي رەسمي قالىپتاسقان، – دەدى.
بۇل ورىسشا ءتارتىپ قاي زاماندا قالىپتاسقان؟ ەندى ونى تۇزەتۋگە بولماس پا ەكەن، بىرەۋلەر بولمايدى دەيدى، سەبەبى ورىسشا ويلاۋ ادەتكە ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن، ول تەز ارادا شىعا قويماس.
ءبىز «اباي» دەيمىز، ورىستار «پۋشكين» دەيدى. ءبىز وي ەكپىنىن كىسى اتىنا تۇسىرسەك، ولار فاميلياعا ءتۇسىردى. ەكى ءتۇرلى ويلاۋ. سودان ينيسيال قويۋ باستالعان. ا.س.پۋشكين، ا.قۇنانبايەۆ. قازاقشا نە اباي دەيمىز، نە اباي قۇنانبايەۆ دەپ تولىق جازبايمىز. بۇل – دۇرىسى. ىڭعايسىز جاعداي، تىپتەن، سپيكەرلەر: ن.نىعماتۋللين، م.اشىمبايەۆ دەپ جازۋ تەلەارنالاردا ءورىپ ءجۇر. دۇرىسى: نۇرلان نىعماتۋللين، ماۋلەن اشىمبايەۆ ەمەس پە؟ ويلانايىق!
ءبىز اقىن دۋلات، ەر ماحامبەت، ۇستاز ىبىراي، عالىم شوقان، حاكىم اباي دەپ ەپيتەتتەرىن قوسا ايتقاندى ءجون كورەمىز. ءسىرا، وسىمىز دۇرىس بولار دەگەن نيەتتەمىن.
رەسمي نە بەيرەسمي قۇجاتتارعا قول قويۋعا اكەلگەندە، ع.ەسىم جازىلسا، سۇرايمىن نەگە ازان شاقىرىپ قويعان اتىمدى تولىق جازبايسىزدار دەپ. وسىنداي تالاپ قويامىن دەپ سەناتتا دەپۋتات بولىپ جۇرگەنىمدە «ايعايعا» قالعانمىن. مەن اتىمدى مونيتورعا تولىق جازۋدى تالاپ ەتتىم، اقىرى ءسوزىم وتپەي، جەڭىلدىم. سەبەبى، ورىسشا ويلاۋ راسىمگە اينالىپ كەتكەن.
قازاقشا ويلاۋ، قايداسىڭ؟!
P.S. ۇستاز ىبىراي تۇلعانى ءبىلىم مەن تاربيە تۇتاستىعى دەپ تۇسىنگەن. تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ باستى ءپرينسيپىن اشىپ بەرگەن:
ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ،
كەل، بالالار، وقىلىق.
وقىعاندى كوڭىلگە،
ىقىلاسپەن توقىلىق
بۇل – تۇلعانىڭ قازاقشا ويلاۋىنىڭ ۇلگىسى.