تۇستەر الەمى - ءتىل مەن تانىم ايناسى
كەي تۇستەردىڭ رەڭكىن كوزبەن كورىپ، تۇيسىنەمىز، ءبىراق ونى سوزبەن ءدال سۋرەتتەۋ كەيدە قيىن. ال قازاق تىلىندە ءتۇس اتاۋلارىنىڭ بايلىعى ءتىلدىڭ دە "رەڭكىن" اشا تۇسەدى. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى تۇستەرگە ءتان كەيبىر اتاۋلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ قىزىقتى دەرەكتەرىن تالداپ كوردى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىنشە، قازاق تىلىندە 1230-دان استام ءتۇر-تۇس اتاۋى بار. ونىڭ 15ء-ى نەگىزگى، ال 300-گە جۋىعى تۋىندى جانە وتپەلى رەڭكتەر.
قىلقالام شەبەرلەرى بوياۋمەن سۋرەت سالسا، قازاق ءسوزدىڭ قۋاتىمەن-اق مىڭداعان رەڭك جاساي العان.
تۇستەردىڭ جىلىسى مەن سۋىعى
تۇستەر ەكىگە بولىنەدى:
- جىلى تۇستەرگە: سارى، قىزىل، قىزعىلت سارى، قوڭىر جاتادى.
- سۋىق تۇستەرگە: كوك، كۇلگىن، كوگىلدىر جانە جاسىل تۇستەر ەنەدى.
مىسالى، كۇننىڭ ءتۇسى - جىلى، اسپاننىڭ كوكشىل ءتۇسى - سۋىق.
قازاق تۇسىنىگىندەگى بوياۋلاردىڭ ءمانى
قازاق حالقى تۇستەرگە تەك كوزدىڭ اسەرى رەتىندە ەمەس، رۋحاني جانە مادەني سيمۆول رەتىندە قاراعان.
بەلگىلى عالىم الكەي مارعۇلان بىلاي دەيدى:
«كوك ءتۇس - كوككە تابىنۋدىڭ، اسپاننىڭ سيمۆولى.
قىزىل - وت پەن كۇننىڭ،
اق - شىندىق پەن قۋانىشتىڭ،
سارى - اقىل-ويدىڭ،
قارا - جەردىڭ،
جاسىل - كوكتەم مەن جاستىقتىڭ بەلگىسى».
سونىمەن قاتار، ءداستۇرلى دۇنيەتانىم بويىنشا الەم ءتورت باعىتقا بولىنەدى:
شىعىس - كوك، وڭتۇستىك - قىزىل، سولتۇستىك - قارا، ال باتىس - اق تۇسپەن بەينەلەنگەن.
سوزبەن سۋرەت سالعان قازاق
قازاق حالقى ءتۇس پەن رەڭكتى ءدال اجىراتا بىلگەن. ءار ءتۇستىڭ سان الۋان اتاۋى بار، ولاردىڭ كوبى جىلقىنىڭ تۇسىنە، تابيعات كورىنىستەرىنە، نە جانۋار تۇرلەرىنە بايلانىستى ايتىلادى. جازۋشى-ەتنوگراف ءتوراحان مايباس قازاققا ءتان تۇستەردى بىلاي جىكتەيدى:
اق ءتۇس - تازالىقتىڭ نىشانى.
اعىراق (سولعىن اق)، ءاپپاق (شىمقاي اق)، اقشىل (ارالاس رەڭ).
قارا ءتۇس - تۇراقتىلىق پەن تەرەڭدىكتىڭ سيمۆولى.
بايقارا، قارالجىق، باران، بايقوڭىر سەكىلدى رەڭكتەر وسى تۇستەن تارايدى.
قىزىل ءتۇس - قۋات پەن وتتىڭ ءتۇسى.
القىزىل، قىپ-قىزىل، قىزعىلت، قىزعىلتىم سياقتى رەڭكتەر قىزىلدىڭ باي الەمىن كورسەتەدى.
سارى ءتۇس - اقىل مەن دانالىقتىڭ بەلگىسى.
ساپ-سارى، سارعىلت، سارعىلتىم، شيكىلسارى، سارىالا - سارىنىڭ سان بوياۋى.
كوك ءتۇس - اسپان مەن ماڭگىلىكتىڭ بەلگىسى.
كوگىلدىر، كوكشىل، كوكپەڭبەك، قاراكوك - سۋىق ءارى تۇڭعيىق رەڭكتەر.
قوڭىر ءتۇس - تابيعيلىق پەن بايىپتىلىقتىڭ بەينەسى.
قوپ-قوڭىر، قوڭىرلىق، بايقوڭىر - سابىر مەن تۇراقتىلىقتى سيپاتتايدى.
جاسىل ءتۇس - جاستىق پەن كوكتەمنىڭ ءتۇسى.
جاسىلداۋ، جاپ-جاسىل، جاسىلىراق - تابيعاتتىڭ تىرشىلىگىن بەينەلەيدى.
تۇستەردىڭ تۇرمىستاعى كورىنىسى
قازاق ومىرىندە ءتۇس تەك بوياۋ ەمەس - بەينەلەۋ ءتاسىلى.
- كيىمدە، ويۋ-ورنەكتە، كيىز ءۇي جابدىقتارىندا تۇستەر ۇيلەسىمى قاتتى ساقتالعان.
- تابيعات قۇبىلىستارى تۇسپەن اتالعان: بوزالا تاڭ، قىزىل ءىڭىر، اق بوران.
- ادام ءتۇر-سيپاتىن سيپاتتاۋدا دا قولدانىلعان: اشاڭ ءجۇز، سۇرشا قىز، سارعىش ءوڭ.
ەتنوگراف تورەحان مايباس «قازاق بالاسى نەگىزگى ءتورت ءتۇستىڭ قىرىق رەڭكىن جازباي تانيدى. بۇل - حالىقتىڭ تۇسكە دەگەن تەرەڭ تانىمىنىڭ دالەلى»، - دەپ كەلتىرەدى.
قازاق تىلىندە تۇستەردىڭ نازىك ايىرماشىلىعىن ايىرا ءبىلۋ - ءسوز ونەرىنىڭ ءبىر بولىگى.
حالىق «بۋرىل سيىر» دەمەي، «تارعىل سيىر» دەيدى؛
«بورتە ەشكى»، «بۋرىل بايتال» سەكىلدى ناقتى اتايدى.
بۇل – ءتىلدىڭ دالدىگى مەن مادەنيەتتىڭ نازىكتىگى.
قازاق ءۇشىن ءتۇس - بوياۋ عانا ەمەس، دۇنيەتانىم مەن ومىرلىك فيلوسوفيانىڭ ءبىر بولىگى.
تۇستەر ارقىلى حالىق تابيعاتتى، مىنەزدى، كوڭىل-كۇيدى بەينەلەگەن.
سوندىقتان ءتۇر-تۇس اتاۋلارى - قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى عانا ەمەس، ۇلت رۋحانياتىنىڭ كورىنىسى.