بالۋاندىق اتادان جەتكەن ونەر.
قازاق حالقى كۇرەس ونەرىنە ءبىر يىعىن بەرىپ تۇراتىن حالىق. اتا-بابامىز جيىن-توي، ناۋرىز مەيرامدارى سول سياقتى ءتۇرلى شارالاردا ارنايى بەلدەسۋ ۇيىمداستىرعان. سونىڭ ىشىنەن بالۋان شولاق، قاجىمۇقان، ءيمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى سىندى الىپتار ەلگە تانىلعان. جەڭىمپاز بولعاندارىن حالىق كوككە كوتەرىپ، ءار ۋاقىتتا قۇرمەتكە بولەگەن. سوندىقتان بولار ارا-اراسىندا، تىلەك ايتىلعان ۋاقىتتا «بالاڭ باتىر، بالۋان بولسىن» دەيتىنى. بىزدەر وسىعان بايلانىستى تاريح پەن بۇگىندى ساباقتاستىرىپ قاراعان ەدىك.
توكيو وليمپياداسىندا ەل مەرەيىن ۇستەم ەتكەن نارعاسقا ۇل ەلدوس سمەتوۆتىڭ جۇلدە الماۋعا ھاقىسى جوق بولاتىن. ويتكەنى، ول باتىر، دانا ءادىل قازاق دەيتىن جاۋىنگەر ەلدىڭ ۇرپاعى. سونىڭ ۇشىندە وعان جۇرت سەندى. ال باتىرىمىز ەل سەنىمىن اقتادى. وسىلايشا، ءتورت جىلدىقتىڭ باستى باسەكەسىندە ەل مەرەيىن ۇستەم ەتتى. الەمدىك سپورت ارەناسىندا قاتارىنان ەكى وليمپيادا بويى بىزدەردى قۋانتتى. ءوزىنىڭ بويىنداعى جاراقاتتارىنا قاراماستان، قارسىلاسىن ايقىن باسىمدىقپەن ۇتا ءبىلدى. جۇرەگىندەگى ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ونى بيىك ماقساتتارعا جەتەلەدى. ۇلتتىق جىگەردىڭ ارقاسىندا جەڭىس تۇعىرىنان كورىندى. حوش! ەل سەنگەن باتىرعا ۇلكەن العىس بىلدىرەمىز!
الگىندە جوعارىدا ايتقانىمداي قازاق كۇرەسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە. وسى ماقساتتا ءبىرقاتار ىزدەنىستەر جاسالدى. سول سەبەپتى بىزدەر تومەندەگىدەي تاريحقا كۋا بولدىق.
تاريحى تەرەڭ بالۋاندىق ونەر
بىردە عاليا ەسىمدى اپكەم الماتىعا كەلدى. ءسويتىپ، عاجايىپ شەجىرەنىڭ سىرىن شەرتتى. وسىلايشا، «ءپىلدى جىققان قازاق» تۋرالى وقيعانى ەستىدىم. سونىڭ ناقتىسىن، قانات ەسىمدى اعامنان بۇرىنىراقتا ەستىپ ءجۇردىم. اۋىلدا بولعاننان كەيىن ونشا ءمان بەرلمەدى. مىنە، وسىنداي ماعىنالى دۇنيەنى حات بەتىنە ءتۇسىرىپ، باسۋدى ءجون سانادىق.
ەرتەرەكتە سىر وڭىرىندە، سونىڭ ىشىندە شيەلى جەرىندە ءومىر سۇرگەن شاقا دەگەن شارۋانىڭ الدابەرگەن، الاسۇگىر، قۇدايبەرگەن دەگەن ءۇش ۇلى بولعان ەكەن. العاشقى ەكەۋى شارۋاعا ىڭعايلى بولسا، كەنجەسى قۇدايبەرگەن ۇزىن بويلى، شىمىر دەنەلى، قايراتتى بولىپ وسەدى. ول زاماندا قوقان حاندىعىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ، سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىراز بولىگى سولارعا قاراعان شاق ەكەن. ەلدەگى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىندار تۇيەگە تاۋارىن تيەپ، كەرۋەندەتىپ بۇحارعا اپارىپ پۇل ەتەدى. بىردە سونداي كەرۋەنشىلەرگە كومەكشى بولىپ 18 جاسار قۇدايبەرگەن بۇحاراعا بارادى. بارعانشا جولداستارىنان «ناعىز قىزىقتىڭ ءبارى وسىندا. مۇندا ەشكىمگە جەڭىلمەگەن بالۋاندار بار. ەرتەڭ بارعاندا كورەسىڭ. تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن كۇرەسىپ جاتادى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەستيدى.
سودان قۇدايبەرگەن «ە، سول جەڭىلمەيتىن الىپتاردى كورسەم» دەپ ارماندايدى. بۇلار بۇقاراعا كەلگەندە ءدال بالۋاندار كۇرەسىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. حاننىڭ اتىنان كۇرەسەتىن قوڭىراۋلى الىپ بارلىعىن جاراقاتتاپ جەڭەدى. تورەشى: «حاننىڭ بالۋانى ءبارىن جەڭدى. مۇنىمەن كۇرەسەم دەۋشىلەر بار ما؟» دەپ سۇرايدى. سوندا 18 جاسار قۇدايبەرگەن «مەن كۇرەسەمىن» دەپ ورتاعا شىعادى. ونىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەندەر «ويبۋي، مىناۋ ءبىر مومىن شارۋانىڭ بالاسى ەدى. انا داۋمەن كۇرەسەم دەپ، وقىستا جەلكەسى ءۇزىلىپ مەرت بولسا قايتەمىز؟» – دەپ جىبەرگىسى كەلمەيدى.
ءبىراق، «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق» دەگەن. جاس جىگىت العان بەتىنەن قايتپايدى. تورەشى. «حاننىڭ پالۋانى بۇگىن شارشادى. كۇرەستى ەرتەڭ جالعاستىرامىز » دەيدى. سول جەردە كۇرەستى تاماشالاپ تۇرعان ءبىر قاريا قازاق جۇرتىنان بارعان كەرۋەنشىلەردى ۇيىنە قوندىرادى. كەشكىسىن قاريا قۇدايبەرگەندى وڭاشا شاقىرىپ «سەن ەرتەڭ حاننىڭ بالۋانىمەن شىعاسىڭ. ول پالۋان وزىنە قارسى شىققانداردى امان جىبەرمەيدى. ونىڭ جەڭىسىنىڭ ءبىر قۇپياسى بار. ول اياعىنا قوعاسىن بايلاپ شىعىپ، قارسىلاسىن تەپكەندە اياعىن سىندىرادى. سەن ءوزىڭ جىلدام جىگىت ەكەنسىڭ. ەرتەڭ كۇرەستىڭ باسىنان باستاپ ونىڭ قولىنا تۇسپەۋگە تىرىس، اينالىپ قاشا بەر. ول تەز شارشايدى. شارشاعان كەزدە قايراتىڭدى كورسەتەرسىڭ دەيدى»
ەرتەڭىنە كۇرەس باستالىپ، قۇدايبەرگەن تۇندەگى قاريانىڭ ايتقان ادىسىنە سالىپ قوڭىراۋلى ءداۋدى ابدەن شارشاتادى. ءداۋدىڭ شارشاعانىن بايقاعان قۇدايبەرگەن ونى ارتقى جاعىنان كەلىپ مىقتاپ ۇستاپ توبەدەن اسىرا لاقتىرادى. جۇرتتىڭ بارلىعى اڭ-تاڭ. ەشكىمنەن جەڭىلمەگەن حاننىڭ بالۋانىن جاپ-جاس جىگىت الىپ ۇرادى دەپ كىم ويلاعان. مىنە، قىزىق! سودان بەلگىسىز بىرەۋگە باس بايگەنى بەرگىسى كەلمەگەن تورەشىلەر: «سەن بۇگىن حاننىڭ بالۋانىن جەڭدىڭ. ەندى ەرتەڭ حاننىڭ پىلىمەن كۇرەسەسىڭ» دەيدى. شىعارىلعان شەشىممەن كەلىسپەسكە امالى قالماعان قۇدايبەرگەن تۇندەلەتىپ كەشەگى قارياعا كەلەدى. قاريا : «شىراعىم، قۇدايبەرگەن، مەن سەنىڭ قولىڭنىڭ قايراتىن كورەيىن، مىنا سەكسەۋىلدى سىعىپ كورشى» دەپ قولىنا ءالى قۋراي قويماعان سەكسەۋىلدىڭ جۋان تومارىن بەرەدى. قارا كۇش دەگەن قويسىن با. الگى سەكسەۋىلدى قوس قولداپ بۇراعاندا سۋى شىعىپ كەتەدى. بۇعان تاڭعالعان قارت: «سەنىڭ ءپىلدى دە جىعارلىق كۇشىڭ بار ەكەن. ءبىراق، ءپىل دەگەنىڭ ادام ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ول ابدەن ۇيرەتىلگەن اككى. ءبىراق ونىڭ دا ەڭ جاندى جەرى بار،ول تۇمسىعى. ەرتەڭ ەكەۋىڭدى ورتاعا شىعارعاندا ول سەنى بىرنەشە رەت اينالىپ بارىپ، تۇمسىعىمەن ۇرادى. سول كەزدە قاپى قالماي شاپ بەرىپ ۇستاپ، جاڭاعى سەكسەۋىلدى بۇراعانداي كۇشپەن ۇزىن مۇرنىن سىعىپ جىبەرسەڭ جەڭەسىڭ. ال، ەگەر ۇلگەرمەي قالساڭ، ول سەنى ءبىر ۇرعاندا-اق قالپاقتاي ۇشىرادى»، – دەپ كەڭەسىن بەرەدى.
تۇنىمەن قاريانىڭ ايتقانىن ويىنا ابدەن توقىعان قۇدايبەرگەن ەرتەڭىنە پىلمەن كۇرەسكە شىققاندا سول ءادىستى جاسايدى. الىپ جانۋاردىڭ مۇرنىنان ۇستاپ بۇراعاندا، شىڭعىرعان ءپىلدىڭ داۋسى جۇرتتىڭ قۇلاعىن جارارداي بولىپتى دەيدى. امالى قالماعان تورەشىلەر جەڭىستى مويىنداپ «بۇل شىن بالۋان اتاعىنا لايىق كۇش يەسى ەكەن» دەپ مويىندايدى. سول ەلدىڭ حانى قۇدايبەرگەننىڭ دەنە بىتىمىنە قاراپ، بۇدان بىلاي مىنا جىگىتتى «قۇمىرسقا بەل سەركە سال» بالۋان دەپ اتايىق دەپ كەلىسكەن ەكەن. مىنە مەنىڭ التىنشى اتام قۇدايبەرگەننەن تاراعان ۇرپاق سول كەزدەن باستاپ "بالۋان بالالارى" دەپ اتالعان ەكەنبىز!
بالۋاندار اتا جولىن جالعادى
قازاق بەلدەسۋدەن كەندە جۇرت ەمەس. وسى ايتىلعان ويلار تىكەلەي جوعارىداعى وقيعامەن بايلانىستى. ەلىمىزدىڭ سپورت سالاسى قارقىندى دامىپ كەلەدى. كەشەگى توكيو وليمپياداسىندا اتوي سالىپ، جۇلدەگەر اتانعان ەلدوس سمەتوۆ پەن نۇريسلام سانايەۆ ەل نامىسىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى. بايراقتى باسەكەدە وزگەلەرگە دەس بەرمەۋ ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەت دەمەكپىز.