ورتا ازياداعى ديپلوماتيالىق ءىس-قيمىلداردىڭ جيىلىگى سىرت تاراپتىڭ دا نازارىن اۋدارتادى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا ساپارىنان كەيىن ايماقتاعى قىزىپ جاتقان باسەكە شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىندا دا كوپتەپ تالقىلاندى. وتاندىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلار ايماقتىڭ گەوساياسي ماڭىزىنىڭ ارتا تۇسۋىنە ءتۇرلى قىرىنان سەبەپ تاۋىپ كورسەتەدى. ءبىرى الەمدەگى ەنەرگيا كوزدەرىنە بولعان سۇرانىستىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋى دەسە، ەندى ءبىرى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ باسەكەلىك قارىم قاتىناسىندا دەپ سانايدى. قالاي بولعان كۇندە دە بۇل ءۇردىس قازاقستاندى قامتىعان وسى ايماقتاعى ىشكى ينتەگراسياعا، سونداي-اق، كۇشتەر تەڭگەرىمىنە دە ءوز اسەرىن بەرۋدە. ءتىپتى، بۇعان دەيىن ماسكەۋدىڭ ءداستۇرلى ىقپال ەتۋشى ەلدەرىنە ەندىگى جەردە اقش، جۇڭگو، ەۋروپالىق وداق نەمەسە يران سىندى وزگە كۇش ورتالىقتارى تالاسىپ جاتىر ما دەگەن قاۋەسەتتەر دە ەمىس-ەمىس ەستىلىپ قالادى. ولاي بولسا، قاربالاس ديپلوماتيالىق الماسۋلاردىڭ ءسال سايابىرسىعان تۇسىندا، ايماقتاعى جاعدايعا تاعى ءبىر نازار اۋدارىپ كورمەكپىز.
بەلسەندى ءىس-قيمىلدار مەن قادامدار
بيىل ايماق ەلدەرى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىنەن بەرى قاراي ديپلوماتيالىق ءىس-قيمىلدارعا تولى، ەڭ ءبىر قاربالاسى ديپلوماتيالىق جىل بولعانداي. اسىرەسە مامىر ايىنان باستاپ ورتا ازيا سىرتتاعى ءىرى كۇش ورتالىقتارىمەن اي قۇرعاتپاي ديپلوماتيالىق الماسۋلار جاسادى. مامىردىڭ ورتا شەنىندە قىتايدىڭ سيان قالاسىندا «ورتا ازيا – جۇڭگو ءسامميتىنىڭ» ءوتۋى ايماققا قىزىعۋشىلىق تانىتقان وزگە تاراپتىڭ دا بەلسەندىلىگىن بىردەن وياتتى. ارينە، سيان ءسامميتى ايماقتىڭ گەوستراتەگيالىق ماڭىزىنىڭ ارتۋىنداعى باستاۋ نۇكتەسى نەمەسە سيمۆولدىق شەكارا ەمەس. ودان بۇرىن دا ىشكى-سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن ورتا ازيانىڭ ماڭىزى ايقىندالا تۇسكەن بولاتىن.
سيان ءسامميتىنىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلماي جاتىپ، ماۋسىمدا ايماقتاعى بەس ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى شارل ميشەلمەن باس قوستى. وا جانە ەۋروپا ايماقتارىڭ اراسىنداعى اتالمىش سامميت قىرعىزدىڭ چولپان-اتا قالاسىندا وتكەن ەدى. جاز ايلارىندا دا ايماقتاعى سىرتقى ساپارلار بولىپ تۇردى. ايماق ەلدەرىمەن ءبىرقاتار ەلدەر جەكە-جەكە دە ساپارلار جاساپ جاتتى. نەمەسە ايماققا شەتەل باسشىلارى كەلىپ-كەتتى.
كۇزدىڭ باسىندا وا بەس ەلىنىڭ باسشىسى بەرليندەگى تۇسكى استا ولاف شولسپەن بىرگە تۇستەنىپ، وا-گەرمانيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدى تالقىلادى. وسىدان كەيىن كوپ وتپەي نيۋ-يوركتە ورتا ازيا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ورتاسىنداعى س5+1 فورماتىنداعى كەزدەسۋ ءوتتى. القالى جيىن اقش پەن ايماق ورتاسىندا تاريحتا العاش رەت جوعارى دەڭگەيدە وتكەن كەزدەسۋ بولىپ ەستە قالدى. بۇل جولى اقش پرەزيدەنتى جو بايدەن اقساقال مەن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ، وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزەيەۆ، قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ، تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ، تاجىك ەلىنىڭ باسشىسى ەمومالي راحمون باس قوسقان تاريحي كەزدەسۋ بولدى.
قارا كۇز ءتۇسىپ، قاراشا باستالعاندا قازاقستان مەن وزبەكستانعا فرانسيا ليدەرى ەممانۋەل ماكرون رەسمي ساپار جاسادى. اراعا كۇن سالىپ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى تەگىس جيىلىپ، استانادا مەرەكەلىك جيىن وتكىزدى. قاتارىندا ەۋروپا جەرىنەن ماجارستان پرەمەرى دە بولدى. ال، كەلەسى اپتادا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ۇشاعى دا استانا اۋەجايىنا قوندى. مىنەكي، ەگەر ءىرى ديپلوماتيالىق الماسۋلاردى تىزبەلەسەك، ايماقتاعى ساياسي جۇرىستەردىڭ قارقىنى ءوزى-اق كورىنىپ تۇرعانداي.
كوپۆەكتورلى ساياسات پوزيسياسى
كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراعانىنا 30 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە وا ماسكەۋدىڭ ءداستۇرلى ىقپال ەتۋ كەڭىستىگى سانالىپ كەلدى. ايماققا قىزىعۋشىلىق تانىتقان قانداي دا ءبىر كۇش ورتالىقتارىنىڭ ايماقتاعى قادامى ماسكەۋدىكىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي دەڭگەيدە بولدى. سىرت تاراپ كوبىنشە ايماق ەلدەرىمەن تەك ەكونوميكالىق مۇددەلەر تۇرعىسىنان عانا قارىم-قاتىناستارىن دامىتىپ كەلدى. ساياسي مۇددەگە باسىمدىق بەرىلگەن ەمەس جانە بۇعان رەسەيدىڭ جول بەرگىسى دە جوق ەدى. ۋكراينا ماسەلەسىنەن كەيىن ايماقتا جاڭا وزگەرىستەر باستالدى جانە بۇل وسىعان دەيىنگى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا تىم قارقىندى دامىدى. سەبەبى، 2022 جىلى اقپاننان باستان رەسەيدىڭ ورتا ازياداعى ءوز پوزيسياسىن ۇدايى قورعاپ، ءجىتى قاراپ وتىرۋعا مۇرشاسى بولماعانداي ەدى. بۇل كەيبىر شەتەلدىك ساراپشىلار جاعىنان اشىق ايتىلىپ تا جاتتى.
ارينە، كورەر كوزگە قازىرگە دەيىنگى ءۇردىس ايماقتا رەسەيگە بالاما جاڭا كۇشتەر وسە تۇسكەندەي كورىنەدى. ال شىنداپ كەلگەندە جاعداي ول دەڭگەيگە جەتە قويعان جوق. ۋكرايناداعى جاعداي رەسەيدى بارلىق سالادا السىرەتكەن بولسا دا، قازاقستاندى قامتىعان ايماق ءالى دە سولتۇستىك كورشىسىنىڭ بەلسەندى ىقپالىن سەزىپ تۇر. رەسمي استانا رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ەلىمىزگە جاساعان ساپارىندا ديپلوماتيالىق ۇتقىرلىق ارقىلى ءوزىنىڭ ماڭىزدى سەرىكتەس ءارى وداقتاس ەلمەن تاتۋ كورشى بولىپ قالا بەرەتىنىن تاعى دا ءبىر كورسەتتى. شىن مانىسىندە بۇل قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، ايماقتاعى بارلىق ەلدەردىڭ رەسەيگە قاراتقان سىرتقى ساياساتى. سىرت تاراپتان بۇنداعى ءىس-قيمىلدار باسەكە، تالاس-تارتىستاي كورىنەرى، نەمەسە ماقساتتى تۇردە سولاي سۋرەتتەلۋى مۇمكىن. ءبىراق، ايماق ىشىندە تۇرعان ءبىز ءۇشىن بۇل مۇددەلى تاراپتارمەن تەڭدەي مامىلە قۇرىپ، كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇستانۋ بولىپ سانالادى. بۇنى ايماق پوزيسياسى دەۋگە دە بولادى.
اقش، جۇڭگو، ەو (ونداعى گەرمانيا مەن فرانسيا)، يران جانە ءۇندىستان سىندى مۇددەلى تاراپتار ءالى دە رەسەيدىڭ ايماقتاعى ىقپال دەڭگەيىنە تەڭەسە المادى. شىنداپ كەلگەندە ايماقتاعى ماسكەۋ ىقپالىنىڭ السىرەۋ ءۇردىسى باستالعان بولسا دا، بۇل تىم ۇزاق ۋاقتتى الاتىن ءۇردىس ەكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋدىڭ ايماقتاعى بەلسەندىلىگى بەلگىلى دەڭگەيدە ۋركيناداعى جاعدايعا بايلانىستى. ەگەر ونداعى جاعدايدى باعامدايتىن بولساق، جاۋاپتاسقان سوققىلار بۇرىنعىدان كورى بايىپتى بولا ءتۇستى. بۇعان قاراپ تاراپتار ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن تەكە-تىرەس كۇيىنە اۋىسىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى. دەمەك، رەسەي ءۇشىن ەندى وڭتۇستىك كاۆكاز بەن ورتا ازياداعى ءوز پوزيسياسىن قايتا پىسىقتاۋعا وراي تۋۋ دا مۇمكىن. سونىڭ ءوزى ايماقتاعى سىرتقى كۇشتەردىڭ باسەكەسى دە ۇزاق ۋاقىتتى الاتىن ءۇردىس ەكەنىن تۇسىندىرگەندەي. ياعني، ايماق ەلدەرى ۇزاققا سوزىلاتىن سىندارلى كەزەڭگە دايىن بولۋعا ءتيىس.