بايىرعى قازاق جاس انانى بالاپانداي ماپەلەپ كۇتكەن، ونىڭ دەنساۋلىعىنا، اس-سۋىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. بوسانعان كەلىنشەك پەن دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە مال سويىپ، قالجا ەنشىلەگەن، دەمەك قالجا – جاس انا مەن ءسابيدىڭ سىباعاسى. قالجا – 9 اي، 9 كۇن جۇكتى بولىپ، ومىرگە ادام الىپ كەلگەن ايەلدىڭ دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرەتىن، كۇش-قۋاتىن ارتتىراتىن تاعام.
قازىرگى قازاقتىڭ دا قالجا تۋرالى بىلەتىنى ءبىر توعىز، دەگەنمەن وسى داستۇرمەن دارىپتەلگەن قامقورلىققا ءمان بەرمەيتىندەر دە بارشىلىق. قالجا دەگەندى تەك سۇيىق تاماق ءىشۋ دەپ تۇسىنەتىندەر دە بار. ءبىر ءولىپ، ءبىر تىرىلگەن تولعاقتان جانى امان قالىپ، ومىرگە ءسابي اكەلگەن اناعا دەگەن وسى قۇرمەت پەن قامقورلىق نەدەن پايدا بولعان، قالجانىڭ شىعۋ تەگى قايدان دەگەندى كەي ادامنىڭ بىلە بەرمەيتىنى دە بەلگىلى.
قالجانىڭ توركىنى – قالجىراۋ
سوڭعى كەزدە قالجانى كەلىننىڭ توركىنى اكەلۋ كەرەك دەگەن دە پىكىر ايتىلىپ ءجۇر، بۇل قانشالىقتى دۇرىس دەگەن سۇراعىمىزدى ەتنوگراف دوسىمبەك قاترانۇلىنا قويعان ەدىك، ول كىسى بىلاي دەيدى:
«كەلىن توركىنىندە ەمەس، كەلگەن جەرىندە بوسانادى، سوندىقتان دۇنيەگە كەلگەن ادام مەن بوسانعان ايەلدىڭ قۇرمەتىنە مال سويىلىپ، قالجا دايىندالادى. ال كەلىننىڭ توركىنى قوسىمشا مال سويىپ اكەلۋىنە بولادى، ءبىراق ول قالجا ەمەس، قالجانى كەلىننىڭ كەلگەن جەرى بەرۋى كەرەك. جالپى، قالجا دەگەن نە ءوزى؟ قالجانىڭ توركىنى – قالجىراۋدان شىققان. تولعاعى اۋىرلاۋ بولىپ، قينالىپ بوسانعان، السىرەپ، قالجىراعان ايەلگە سويىلعان مالدىڭ باۋىزدالعاننان كەيىنگى تازارعان قانىن مايعا قۋىرىپ بەرەتىن بولعان. قان – كالورياسى كوپ، كەنەۋلى تاعام، تەز شيراسىن، بەلى بەكىسىن دەپ قاندى قۋىرىپ بەرگەن، قاندى حارام دەپ جاتادى عوي، نەگىزى قان تۇگەلىمەن حارام ەمەس. حاليفا التاي اۋدارعان قۇراندا دا باۋىزداۋ قاندى حارام دەگەن، سونى انىقتاپ سۇراعانىمدا ول كىسى كىتاپتا نە جازىلعان بولسا سونى عانا اۋدارىپ بەردىم دەدى. ءوزىمىز دە مالدىڭ باۋىزدالعانداعى قانىن 3-4 سەكۋندتاي اعىزىپ جىبەرگەننەن كەيىنگىسىن الىپ، كۇرىش، ماي قوسىپ پىسىرگەن ءاسىپ، قيماي ءتارىزدى تاعامدى جەپ وستىك. قالجالانۋداعى ماڭىزدى تاعام – سورپا، ەت جەپ السىرەگەن اعزانى كۇشەيتۋ كەرەك. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك تۇسى – كەي تۇركى حالىقتارىندا ءالى دە بار كۇتىمنىڭ ءتۇرى – 40 كۇنگە دەيىن جاس انانىڭ قولىن سۋعا سالعىزبايدى، سۋىققا تيگىزبەيدى، ياعني ونىڭ قاسىندا كۇتۋشىسى بار دەگەن ءسوز. حالىقتىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان مۇنداي شارالاردى ساقتاماسا بولمايدى، ءقازىر بۇعان ءمان بەرمەيتىندەر كوبەيدى. وسى ءمان بەرمەۋدىڭ كەسىرىنەن جاس ۇلعايا كەلە بويىن ءتۇرلى اۋرۋ بيلەيدى. سوندىقتان تىسىنە دەيىن بوساپ تۇراتىن جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ ساۋلىعىنا جاس كەزدەن كۇتىم جاسالۋى كەرەك، ول ءۇشىن قالجانىڭ ماڭىزى زور.»
دورامادان تۋىنداعان بيزنەس
بۇگىنگى زامان جانىڭا قاجەتتى اقشاعا ساتىپ الۋعا بولاتىن مۇمكىندىگى مول ۋاقىت. كەز كەلگەن قالاۋىڭا اقشاڭ بولسا قول جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ادام بالاسىنا قاجەت ءتۇرلى تاۋارمەن قاتار قىزمەت ءتۇرى دە ساتىلادى. بۇرىنعى اسحانا، شاشتاراز، ەمحانا سياقتى ادامعا قىزمەت ەتەتىن ورىندارعا ءقازىر زامان تالابى تۋدىرعان قالجا ورتالىعى دا قوسىلدى. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە پايدا بولعان بۇل قىزمەت ءتۇرى حالىق اراسىندا ەندى تانىلا باستادى. بۇل ورتالىقتا قانداي قىزمەت كورسەتىلەدى، باعاسى قانشا، بۇل ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا نە سەبەپ بولدى دەگەن سۇراقتارىمىزعا قالجا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مەرۋەرت نۇرلان قىزى جاۋاپ بەردى:
«ءوزىم ەگىز بالا تۋعان انامىن، سول كەزدە ماعان اتام مەن ەنەم وتە جاقسى كۇتىم جاسادى. ەكەۋى دە ءمۇعالىم، ساباقتىڭ اراسىندا كەزەكتەسىپ ءۇي شارۋاسىنىڭ ءبارىن وزدەرى ىستەدى، كىر ماشيناداعى كيىمدى جايۋعا دا قولىمدى تيگىزگەن جوق، ىدىس تا جۋعىزعان جوق. ماعان ارنايى تاماق ءپىسىرىپ، بولمەمە اكەلىپ بەرەتىن، مەن وسىلاي 40 ەمەس، 80 كۇن كۇتىندىم. اتا-ەنەمنىڭ وزىمە جاساعان قامقورلىعىن قۇربىلارىما ايتىپ بەرسەم، «اتا-ەنە كەلىندى قىزىنداي كورمەيدى، بۇل مۇمكىن ەمەس» دەپ ەشقايسى سەنبەيتىن. بوسانىپ بولىپ بولمەمنەن شىقپاي جاتقان كەزىمدە «سەنتر پوسلەرودوۆوگو ۋحودا» دەگەن دوراما كورگەنبىز، سودان كەيىن كۇيەۋىم قازاق ايەلدەرىنە كۇتىم جاسايتىن ورتالىقتى ءبىز اشايىق دەگەن وي تاستادى دا، 2022 جىلى العاش رەت تارازدا قالجا ورتالىعىن اشىپ، جۇمىس ىستەدىك.
الماتى مەن استانا قالاسىندا 2 ورتالىعىمىز بار، قاراشا ايىندا شىمكەنتتەن ورتالىق اشامىز. جولداسىم ەكەۋمىز دە قاراپايىم ءمۇعالىم بولعاندىقتان، قوماقتى قاراجاتىمىز جوق، 2022 جىلى العاشقى ورتالىقتى كولىگىمىزدى ساتىپ 5 ميلليون تەڭگەگە اشتىق تا، قولداۋ تاپپاي، 2 ايدا بانكروت بولدىق. سوسىن مەملەكەتتەن قايتارىمسىز گرانت الۋعا قۇجات تاپسىرىپ ەدىك، ولار ءبىزدىڭ 2 اي جۇرگىزگەن پاراقشامىزعا قاراپ، ءجۇرىپ كەتكەن بيزنەسكە گرانت بەرىلمەيدى دەپ قايتاردى. ءسويتىپ تارازداعى ورتالىقتى جاۋىپ، الماتىعا كەلدىك، مامىر ايىنان باستاپ وسى قالاداعى ورتالىقتىڭ جۇمىسىن باستادىق. وسى كۇنگە دەيىن 600-دەن استام انانىڭ دەنساۋلىعىن دۇرىستاۋعا كومەگىمىز ءتيدى، ونىڭ ىشىندە 10 شاقتى ايەلگە تەگىن قاراستىق. انالاردىڭ اراسىندا كارىس، تۇرىك، دۇنگەن ۇلتىنىڭ ايەلدەرى دە بولدى، كوپ بولىگى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر.
ورتالىقتىڭ قىزمەتىنە ءسابيدى شومىلدىرۋدان باستاپ، ءبيليرۋبينىن ازايتۋعا دەيىنگى پروسەدۋرا كىرسە، انالارعا شىلدە تەرىن شىعارىپ، ماسساج جاساپ، لاكتاسيا بويىنشا كەڭەس بەرىپ، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان كومەكتەسىپ، 5 مەزگىل تاماقتاندىرامىز. بوسانعان كەلىنشەكتەردى تاماقتاندىرۋعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىز ەسكەرىلەدى، ۇستەلىمىزدەن قۇرت پەن ماي سياقتى ۇلتتىق تاعام اجىراعان ەمەس، ەڭ نەگىزگىسى جاس اناعا جاڭا سويىلعان قويدىڭ ەتىنەن قالجا سورپاسىن دايىنداپ ىشكىزەمىز. بۇعان قوسا دارۋمەندى جەمىستەر مەن كوكونىستەردەن تاعام جاساپ، انانىڭ دۇرىس تاماقتانۋىنا جاعداي جاسايمىز.
قىزمەتتىڭ قۇنى ۋاقىتىنا، قىزمەت تۇرىنە قاراي 100 مىڭ تەڭگە مەن 350 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. ءبىزدىڭ ورتالىقتا ايەل دەنساۋلىعىنا پايدالى قىزمەت ءتۇرىنىڭ كوبى قامتىلعان، سوندىقتان تەك جاس بوسانعان عانا ەمەس، بۇرىن بوسانسا دا كۇتىنبەگەن، سونىڭ كەسىرىنەن اياق-قولى قاقساپ اۋىراتىن ايەلدەر كەلىپ كۇتىنىپ، ەم الۋىنا بولادى، ولارعا ارنايى «بوي تىكتەۋ» دەگەن پاكەت قاراستىرىلعان. ويتكەنى شىلدە تەرى دەنەدەن شىقپاعان كەزدە، ايەلدىڭ اعزاسىنداعى قالىپ قويعان سۋىق پەن توكسين كەيىننەن ارتريت، ارتروز سياقتى اۋرۋعا شالدىقتىرادى، سونى بىلگەن اتا-بابامىز شىلدە تەردىڭ شىعۋى، بوسانعان ايەلدىڭ قالجالانۋى دەگەنگە بەي-جاي قاراماعان.»
قالجانىڭ بەرىلمەۋى ەر-ازامات ءۇشىن ۇلكەن ءمىن بولعان
قالجا – قازاقتىڭ اتا سالتى. سوندىقتان ونى ساقتاۋ – ءيسى قازاققا مىندەت. بۇرىنعى قازاقتىڭ كەدەيىنىڭ ءوزى بالاسى مەن ايەلىنە ءبىر قالجا ارناۋدى پارىز ساناعانىن جازۋشى زەينەپ احمەتوۆا ءوزىنىڭ «كۇرەتامىر» اتتى كىتابىندا جازعان.
«قازاق عۇرپىندا اسا ءقادىرلى ءارى مىندەتتى تۇردە ورىندالاتىن سالتتىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس-اۋ بىرەگەيى – جاڭا بوسانعان ايەلگە باعىشتاپ، ونىڭ انا بولۋ قۇرمەتىنە ارناپ مال سويىپ، قالجا جەگىزۋ. اناعا قالجانىڭ بەرىلمەۋى ەر-ازامات ءۇشىن ۇلكەن ءمىن بولۋمەن بىرگە كۇنا سانالعان.
كەيبىر وڭىرلەردە قالجانى كەلىن توركىندەرى اكەلگەن. سول سەكىلدى اعايىن-تۋىس، دوس-جاراندار دا قاراپ قالماعان. «قالجاسى ۇزىلمەسىن» دەپ قۋانىشقا قويىن وڭگەرىپ كەلەدى ەكەن. ويتكەنى، ءبىر اۋلەتكە ۇرپاق سۇيگىزىپ، اينالاسىن قۋانتىپ وتىرعان اناعا ارنالعان بۇل ءداستۇردى جاساۋ ساۋابى زور ءارى ابىرويلى ءىس دەلىنگەن. انا مەن بالانىڭ بىلايعى جەردە دەنى ساۋ، كوزى قارا بولۋى قالجاعا تىكەلەي بايلانىستى بولعان. بۇكىل مۇشە-مۇشەسى سالدىراپ جاتقان ايەل كۇندە كۇيلى قويدىڭ جاس سورپاسىن ءىشىپ، ەتىن جەگەن سايىن كۇش-قۋاتى قالپىنا كەلىپ، بەلى بەكيدى. كەزدەيسوق كەزىگەتىن ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋعا قارسىلىق قۋاتى ارتادى، ءسۇتى نارلەنىپ، قۇنارلانىپ بالاعا جۇعىمدى اسەرىن بەرەدى. ءسابي كۇن ساناپ ەت الىپ، شيراي تۇسەدى. ايەلدىڭ دەنەسىندەگى ۇيىعان، قاتقان قان، ارتىق تۇز سەكىلدىلەر تەرمەن شىعىپ، بويى تازارادى، كوڭىلى سەرگيدى، ءوڭى اشىلىپ، اجارلانادى».