مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستان: بىرلىك، تۇراقتىلىق، دامۋ» اتتى ءحححىى سەسسياسىندا سويلەگەن ءسوزىنىڭ تولىق ءماتىنى جاريالاندى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz. اقورداعا سىلتەمە جاساپ.
قۇرمەتتى اسسامبلەيا مۇشەلەرى!
ءقادىرلى قاۋىم!
ەلىمىز جاقىندا قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنىن اتاپ وتەدى. بۇل – ىرىس-ىنتىماقتى، تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى دارىپتەيتىن مەيرام. قازاقستان ءۇشىن بۇل – اسا ماڭىزدى مەرەكە. ەلىمىز بىرلىك كۇنىن مىندەتتى تۇردە اتاپ وتۋگە ءتيىس. سەبەبى، قاسيەتتى وتانىمىزدىڭ ىرگەسى ءبۇتىن، تۇعىرى مىعىم بولسىن دەسەك، بىرلىگىمىز ءارقاشان بەكەم بولۋى كەرەك. بۇل – انىق اقيقات.
اسسامبلەيانىڭ القالى جيىنىن جىل سايىن ەل بىرلىگى كۇنىنە وراي وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. بۇل سەسسيا – كوكتەم مەزگىلىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتەتىن ەڭ اۋقىمدى ءىس-شارا. مۇندا ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ۇسىنىستار ايتىلادى.
مەن بىلتىرعى سەسسيادا اتا زاڭىمىزعا وزگەرىستەردى رەفەرەندۋم ارقىلى ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. كوپ ۇزاماي حالقىمىز ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاسادى. كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەردى. بۇل – اتا زاڭىمىز قابىلدانعاننان كەيىنگى العاشقى رەفەرەندۋم. ءبىز وسى باستاما كوتەرىلگەن كەزدە ەل تاعدىرىن ايقىندايتىن ماڭىزدى جولدىڭ باستاۋىندا تۇردىق. ماقساتىمىزدى ايقىنداپ، ناقتى جوسپار قۇردىق. ءدال وسىنداي تاريحي ساتتە حالىقتىڭ ءبىراۋىزدان قولداۋ ءبىلدىرۋى وتە ماڭىزدى بولدى. وسىعان وراي ءتۇرلى ۇسىنىس ايتىلدى. «وزگەرىستى پارلامەنت ارقىلى جاساۋ قاجەت» دەگەن پىكىرلەر دە بولدى. ءبىراق ءبىز ءاربىر ازاماتتىڭ پىكىرىن بىلگەن ءجون دەپ شەشتىك. «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-بىر باستاۋى – حالىق» دەگەن قاعيداتتى ۇستاندىق. وسىلايشا، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايتىنىنا» بۇكىل ەل بولىپ كوز جەتكىزدىك.
ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اتقارىلعان جۇمىسقا زەر سالساق، بىلتىرعى رەفەرەندۋمنىڭ تاريحي ماڭىزى زور ەكەنىن تۇسىنەمىز. بۇل ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ىسىنە بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرعان ناۋقان بولدى. جۇرتىمىز جاۋاپتى ساتتە ۇلت رەتىندە ۇيىسا الاتىنىن كورسەتتى. رەفەرەندۋمنىڭ تۇپكى ناتيجەسى جانە حالقىمىزدىڭ باستى جەتىستىگى – وسى.
ءبىز «بىرلىك پەن تۇراقتىلىق بولماسا، ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇزەگە اسپايدى» دەيمىز. ارينە، بۇل – دۇرىس پايىم. ءبىراق بىرلىك دەگەنىمىز ماقساتىمىزعا اپاراتىن جول عانا ەمەس. بۇل – مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ەڭ باستى تىرەگىنىڭ ءبىرى.
مەن بۇعان دەيىن دە ايتتىم: ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جانە اۋماقتىق تۇتاستىعى بارىنەن قىمبات. ەل بىرلىگى وسى مىزعىماس قۇندىلىقتارمەن قاتار تۇرۋعا ءتيىس. سوندا عانا بولاشاعىمىز باياندى بولادى. تاتۋلىق پەن كەلىسىم تەك مەملەكەتتىك ساياساتتا ەمەس، قوعامدا، ۇيدە، ۇجىمدا، جالپى، بارلىق جەردە دارىپتەلۋى قاجەت. بۇل جالاڭ ۇران ەمەس، ءار ازاماتتىڭ كۇندەلىكتى ۇستانىمى بولۋى كەرەك.
حالقىمىز بىرلىكتىڭ جانە تىنىشتىقتىڭ ءقادىرىن بىلەدى. بۇل – نەبىر قيىن-قىستاۋ زاماندى وتكەرگەن، قازاق جەرىنەن پانا تاپقان بارشا ەتنوستار ءۇشىن دە قىمبات قۇندىلىقتار. وسى قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلگەننىڭ ارقاسىندا جۇرتىمىز بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇل – تەڭدەسسىز جەتىستىك!
ءاربىر ازامات بىرلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋى كەرەك. بۇل قىزمەت ەشقاشان توقتامايدى، ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى بىرلىك بولسا عانا، تىرلىك بولادى. ءبىز وسى مىزعىماس قاعيداعا ءاردايىم ادال بولۋىمىز كەرەك. تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ ەرەكشە ماڭىزدى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي سەزىنبەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى كەيدە «اسسامبلەيانىڭ قاجەتى جوق» دەگەن ۇشقارى، ياعني كۇماندى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. شىن مانىندە، اسسامبلەيا – مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ تۇرعان باستى ينستيتۋت.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى – بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا قىزمەت ەتەتىن بىرەگەي قۇرىلىم. اسسامبلەيا قاسيەتتى قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارشا ەتنوستى ۇيىستىرىپ وتىر. وندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردى بىرلىكتىڭ ەلشىسى دەۋگە بولادى. بارشاڭىز وسى ماڭىزدى ميسسيانى ابىرويمەن اتقارا بەرەسىزدەر دەپ سەنەمىن.
قۇرمەتتى وتانداستار!
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XXXI سەسسياسىنان بەرى ەلىمىزدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى. ساياسي جۇيە جۇيەلى تۇردە ترانسفورماسيالاندى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جاڭا ءارى اناعۇرلىم دەموكراتيالىق ۇلگىسى قالىپتاستى. بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پرەزيدەنتتەن پارلامەنتكە، ورتالىقتان وڭىرلەرگە دەيىن ورتالىقسىزداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. جەتى جىلدىق مەرزىمگە ءبىر رەت پرەزيدەنتتىككە سايلانۋ تۋرالى نورما زاڭنامالىق تۇرعىدا بەكىتىلدى. ول قايتا قاراۋعا جاتپايدى.
ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتاردى قالىپتاستىرۋدىڭ ارالاس مودەلى ەنگىزىلدى. پارلامەنتتىڭ باقىلاۋشىلىق قىزمەتى كۇشەيتىلدى، زاڭ شىعارۋ راسىمدەرى وڭتايلاندىرىلدى. پارتيالاردى تىركەۋ پروسەسى جەڭىلدەتىلدى. دەپۋتاتتىق مانداتتى قايتارىپ الۋ مەحانيزمى ەنگىزىلدى. وبلىستاردىڭ اكىمدەرى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسىمىمەن بالامالى نەگىزدە تاعايىندالا باستادى. ناتيجەسىندە ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدى باسقارۋعا اتسالىسۋ مۇمكىندىگى ايتارلىقتاي ارتتى.
سايلاۋ جۇيەسىندەگى جاڭاشىلدىقتاردىڭ، اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋدى ەنگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە ازاماتتار جەرگىلىكتى بيلىككە ناقتى ىقپال ەتە الاتىن شىنايى تەتىكتەر پايدا بولدى. كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلگە كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرىلۋى قۇقىق قورعاۋ سالاسىن تۇبەگەيلى كۇشەيتتى.
رەفەرەندۋمدا قولداۋ تاپقان جاڭا مەملەكەتتىك مودەل حالقىمىزدىڭ ءۇمىتىن تولىق اقتايدى جانە دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جالپىعا ورتاق قاعيداتتارىنا ساي كەلەدى دەپ سەنەمىن. ول بيلىكتى تۇراقتى تۇردە روتاسيالاۋدى جانە ساياسي جۇيەنىڭ ورنىقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. قازاقستاننىڭ دامۋىن تەك دەموكراتيالىق قاعيداتتار مەن اشىق ساياسي باسەكەلەستىك نەگىزىندە كۇشەيتە تۇسەدى. اۋقىمدى وزگەرىستەر بارىسىندا اسسامبلەياعا باسا ءمان بەرىلدى. اتالعان بىرەگەي ينستيتۋت پارلامەنتتىك وكىلدىكتىڭ جاڭا تەتىكتەرىنە يە بولدى. بۇل وزىق حالىقارالىق تاجىريبەگە تولىق ساي كەلەدى.
اسسامبلەيانىڭ ۇسىنىسى بويىنشا پرەزيدەنت تاعايىندايتىن سەناتتىڭ بەس دەپۋتاتى كەرى بايلانىستى، قوعامدىق باقىلاۋدى زاڭنامالىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرادى جانە قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستىڭ مۇددەسىن پارلامەنتتە قورعايدى. بۇدان بولەك، اسسامبلەيانىڭ 12 مۇشەسى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ قۇرامىنا كىردى. ولار جالپىۇلتتىق ديالوگتىڭ امبەباپ مودەلىن ىلگەرىلەتۋ جونىندەگى قۇرىلتايدىڭ جۇمىسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى. اسسامبلەيا ەلىمىزدى ساياسي تۇرعىدا جاڭعىرتىپ، جالپىۇلتتىق تۇتاستىقتى نىعايتۋ ىسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن اتاپ وتكەن ءجون. اسسامبلەيا رەفورمالاردىڭ جۇرتشىلىق تاراپىنان كەڭ قولداۋ تابۋىنا، مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەرىن شەشۋ ىسىنە بارلىق ەتنوستى جۇمىلدىرۋعا ىقپال ەتتى. وسىلايشا، قازاقستان ءوز گەوساياسي ايماعىندا اۋقىمدى وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان بىردەن-بىر ەلگە اينالدى.
قولعا العان ءىسىمىزدىڭ وڭايعا سوقپايتىنى بەلگىلى. ءبىراق العان بەتىمىزدەن قايتۋعا نەمەسە قارقىنىمىزدى باياۋلاتۋعا مۇلدە بولمايدى. ەل مۇددەسى بارىنەن قىمبات ەكەنىن، ال ازاماتتاردىڭ مۇددەسى ءبارىنىڭ بەل ورتاسىندا تۇراتىنىن ءاردايىم ەستە ساقتاۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان رەفورمالارىمىزدىڭ بارلىعى، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالدى. ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسى بارلىق ەتنوستى ءبىر ۇلتقا بىرىكتىرۋدىڭ شىنايى ءارى تارتىمدى جاڭا پلاتفورماسىنا اينالدى.
ساياسي قۇرىلىمنىڭ جاڭا مودەلى نەگىزگى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى ونىڭ قۇرامىنا قوسۋ ارقىلى ۇيلەسىمدى مەحانيزمگە اينالۋعا ءتيىس. ءدال وسى مودەل اياسىنداعى ساياسي باعداردىڭ جاڭا جۇيەسىندە دامۋعا جانە جاسامپازدىققا نەگىزدەلگەن ۇيلەسىمدى ەتنوسارالىق قاتىناستار جاڭاشا قالىپتاسادى.
بىلتىرعى رەفەرەندۋم جانە سايلاۋ ناۋقاندارى بىرلىگىمىزدىڭ بەكەم ەكەنىن ايقىن كورسەتتى. سونداي-اق مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا سەنىمىن نىعايتتى. بارشا ازاماتتاردىڭ ەل بولاشاعىنا قاتىستى ۇستانىمى ءبىر ەكەنىن تانىتتى. ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ ناتيجەسىندە وتكەن سايلاۋ ناۋقاندارىندا ەتنيكالىق نەمەسە باسقا دا تار تۇسىنىكتەرگە، ەسكى تاپتاۋرىندارعا جول بەرىلمەدى. ناعىز ساياسي باسەكەلەستىك، كوزقاراس پەن وي-پىكىر الۋاندىعى سايلاۋدىڭ ەڭ باستى جالپى ازاماتتىق موتيۆىنە اينالدى.
ءبىز ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋدىڭ پراكتيكالىق كەزەڭىنە قادام باستىق. قوعامدا جاڭا يدەيالار، جاڭا ينستيتۋتتار، جاڭا قوعامدىق قاتىناستار بەلسەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. قوعام مەن مەملەكەتتىڭ بەينەسىن وزگەرتەتىن ناعىز رەفورما دەگەنىمىز – وسى.
جۋىردا عانا ايتقان ستراتەگيالىق جوسپارىمىز ىسكە اسقان شىندىققا اينالدى. ەرتەڭىمىز بىرتىندەپ بۇگىنگە اينالىپ كەلەدى. ءبىز اسا ماڭىزدى شەشىمدەردى بىرگە قابىلداپ، ورتاق بولاشاعىمىزدىڭ ىرگەتاسىن بىرگە قالايمىز. ورتاق ماقساتىمىز رەفورمالارىمىزدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن. جالپى ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەڭ باستى ءارى تەڭدەسسىز جەتىستىگىمىز – وسى.
قۇرمەتتى سەسسياعا قاتىسۋشىلار!
ناعىز دەموكراتيا ۇلتتى قارقىندى دامىتۋ جانە ازاماتتىق يدەيالاردى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى جاعدايدى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە قالىپتاستىرادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزدە جاڭا جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىك قالىپتاستى دەپ باتىل ايتا الامىز. ونىڭ كورىنىسى مەن سيمۆولدارى قانداي؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جاساندى يدەولوگيالىق تۇجىرىمدار ازىرلەپ، تۇسىندىرمەلەر جاساۋدىڭ جانە ويلانىپ-تولعانۋدىڭ قاجەتى جوق. شىن مانىندە، ءبارى انىق كورىنىپ تۇر.
ءبىزدىڭ كوك پاسپورتىمىز بەن كوك بايراعىمىز – تاريحىمىزبەن استاسقان جانە ميلليونداعان ادامنىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان بىرەگەيلىگىمىزدىڭ ناعىز سيمۆولى. ءبىزدىڭ پاسپورتىمىز ەتنيكالىق شىعۋ تەگىنە، ءدىني ۇستانىمىنا، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراماستان، ادامدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىنا تيەسىلى قۇقىقتارمەن جانە مىندەتتەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتەدى. ءبىزدىڭ پاسپورتىمىزدى يەلەنۋ حالىقارالىق ارەنادا بەدەلدى ەلدىڭ ازاماتى بولۋ جانە دۇنيەجۇزىن كەدەرگىسىز شارلاۋعا مۇمكىندىك الۋ، ءوزىڭدى قازىرگى الەمنىڭ اجىراماس بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل – ازاماتتارىمىز ءاردايىم جانە بارلىق جەردە ءوز مەملەكەتىنىڭ قورعاۋىندا بولادى دەگەن ءسوز.
قازاقستان پاسپورتى – ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز بەن تاتۋلىعىمىزعا نەگىز بولعان پروگرەسسيۆتى قۇندىلىقتاردىڭ كورىنىسى. ءوز كەزەگىندە كوك بايراعىمىز – قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىز بەن كوپعاسىرلىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ جارقىن بەلگىسى. تۋىمىز ءىرى حالىقارالىق سپورت جارىستارىندا جانە باسقا دا سونداي شارالاردا جوعارى كوتەرىلگەن سايىن ءبىزدىڭ بويىمىزدى ەلىمىزگە دەگەن ماقتانىش سەزىمى كەرنەيدى. داڭقتى وتانداستارىمىزدى – سپورتشىلارىمىزدى، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدى، عالىمدارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزدى، كاسىپكەرلەرىمىزدى شىققان تەگىنە قاراماستان، شەتەلدە ۇنەمى قازاقتار دەپ اتايدى. بۇل – تابيعي قۇبىلىس. سولاي بولۋعا ءتيىس.
ءبىزدىڭ قوعام – ورتاق يدەالدار مەن قۇندىلىقتار بىرىكتىرگەن ەركىن ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول ازاماتتاردىڭ وداعى. بۇل – جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر جارقىن كورىنىسى. سوندىقتان بۇگىندە ازاماتتارىمىزدىڭ بارلىعى وزدەرىن ۇلكەن ءارى ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ، شىن مانىندە، قازاق ۇلتىنىڭ مۇشەسى سەزىنەدى. ءبىز ءبارىمىز – ءبىر وتباسىمىز. بۇل – ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇل – ءبىزدىڭ شىنايى بولمىسىمىز. وسى رەتتە ءبىز ماقتانىش ەتەتىن ەتنومادەني ءارالۋاندىعىمىز ەشقايدا جوعالىپ كەتپەيدى. كەرىسىنشە، ءبىرتۇتاس ازاماتتىق نەگىز ەسەبىنەن نىعايا تۇسەدى.
ەلىمىزدە ءتۇرلى مادەنيەت داستۇرلەرى جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ بەرىك ىرگەتاسى بولىپ قالاناتىن وزىمىزگە ءتان ايرىقشا ءومىر ءسۇرۋ سالتى قالىپتاستى. وسىناۋ ەرەكشە بىرەگەيلىگىمىز ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرىپ، قوعامدىق سانانىڭ وزەگىنە اينالدى. «بىرلىگىمىز ءارالۋاندىقتا»، «ءتۇرلى كوزقاراس، ءبىراق ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتتارى – بۇل ۇران ەمەس، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدىڭ ءمانى.
بيىل قاسيەتتى رامازان ايىنىڭ باستالۋى ناۋرىز مەيرامىمەن قاتار كەلدى. پاسحا مەن ورازا ايتتى مەرەكەلەۋ كۇندەرىنىڭ دە اراسى جاقىن بولدى. مۇنىڭ ەرەكشە سيمۆولدىق ءمانى بار. ورازا كەزىندە مۇسىلماندار مىزعىماس ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەيدى. بىر-بىرىنە ىزگى تىلەكتەرىن ارنايدى. سول سەكىلدى پاسحا دا – ادامداردى جوعارى گۋمانيستىك يدەالدارعا ۇندەيتىن مەرەيلى مەيرام. سوندىقتان بۇل مەرەكەلەردىڭ ءبارى ەتنيكالىق شىعۋ تەگىنە قاراماستان، ەلىمىزدىڭ ميلليونداعان ازاماتى ءۇشىن ورتاق مەيرامعا اينالدى. ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ ەرەكشە اۋىزبىرشىلىگىنە كۋامىز.
قازاقستانداعى بارلىق ەتنوس وكىلدەرى قازاقتىڭ بولمىسىن بويىنا سىڭىرۋدە. ەلىمىزدە قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن ۇستاناتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى وتە كوپ. ونى وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. قازاقستان ولار ءۇشىن تۋىپ-وسكەن، ەرجەتكەن، ءبىلىم العان، وتباسىن قۇرعان قاستەرلى مەكەنى، وتانى بولىپ سانالادى. بۇل – تابيعي ءۇردىس.
داستۇرلەردىڭ وسىلايشا بىتەقايناسۋى، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم، وزگە مادەنيەتكە تولەرانتتى بولۋ – ءبىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعىمىز، قازىرگى تىلمەن ايتساق، ۇلتتىق برەندىمىز. وتانسۇيگىشتىك، ادەپتىلىك، قوناقجايلىق، ەڭبەكقورلىق، حالىقتىق داستۇرلەر مەن وتباسى قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋ ۇلتىمىزدىڭ مادەني جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى سانالادى. مۇنى بۇكىل قوعامىمىزدىڭ ادامگەرشىلىك نەگىزى دەپ ايتۋعا بولادى. ءار ادامنىڭ ىشكى مورالدىق وزەگى تۋرالى ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تانىم-تۇسىنىگى وسىعان سۇيەنەدى.
ۇلى ابايدىڭ «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك» دەگەن ءسوزى بار. راسىندا، ساناسى سەرگەك، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ادامدار عانا قوعامدى جاڭعىرتادى، ءتۇرلى ەتنوستار مەن مادەنيەتتەردىڭ باسىن قوسقان ۇلتىمىزدى العا قاراي جەتەلەيدى.
ءار ازاماتتىڭ وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىنەن، تۋعان ەلىنىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قارامايتىن جاۋاپكەرشىلىگىنەن ۇلتىمىزدىڭ جاڭا ساپاسى كورىنىس تابادى. ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتى ءۇشىن ەڭ دۇرىس ومىرلىك ۇستانىم وسى دەپ سانايمىن. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدەگى ۇيلەسىمدى ەتنوسارالىق قاتىناستىڭ سىرى دا – وسىندا.
قازاقستاننىڭ باسقا مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسى دا بىرلىككە، تاتۋلىققا جانە ءوزارا تىلەكتەستىككە نەگىزدەلۋى كەرەك. اسىرەسە، كورشىلەس، باۋىرلاس ەلدەرمەن بولاشاعىمىزدى بولە-جارا قارامايمىز.
جاقىندا قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ الەۋمەتتىك جەلىدە قازاق پەن قىرعىزدىڭ دوستىعى تۋرالى لەبىزىن ءبىلدىردى. شىن مانىندە، ءبىز – تامىرلاس، تاعدىرلاس، ءبىر تۋعان جۇرتپىز. قيىندىقتى بىرگە ەڭسەرىپ، قۋانىشتى بىرگە ءبولىسىپ، قيلى زاماننىڭ بارىنەن بىرگە ءوتىپ كەلەمىز.
ۇلى اباي «ەش قازاق قىرعىز بەن قازاقتىڭ ءبىر تۇقىمداس ەكەنىنە تالاسپايدى» دەگەن. مۇحتار اۋەزوۆ «ماناس» جىرىن يدەولوگيا قۇرىعىنان قۇتقارۋعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن. مولدا قىلىش پەن شىڭعىس ايتماتوۆقا ءوز باۋىرىنداي اراشا تۇسكەن. بۇل ەكى ەلدىڭ ەرەكشە جاقىندىعىن جانە جاناشىرلىعىن ايقىن كورسەتەدى. شىڭعىس ايتماتوۆ شىعارمالارىنداعى وقيعالار جانە كەيىپكەرلەر قازاق جەرىمەن تىعىز بايلانىستى. الاتاۋدىڭ بوكتەرىن قاتار جايلاعان ەگىز حالىق بولاشاققا بىرگە قادام باسا بەرەدى. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. ءبىز باسقا دا باۋىرلاس ەلدەرمەن، كورشى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناستى وسىنداي دەڭگەيدە جالعاستىرۋىمىز كەرەك.
قۇرمەتتى سەسسياعا قاتىسۋشىلار!
اسسامبلەيا – ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ اسا ماڭىزدى بولىگى. بۇل قۇرىلىم ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا وراسان زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى. اسسامبلەيانىڭ قىزمەتىنە كوپتەگەن ازاماتىمىز اتسالىسىپ ءجۇر. بىلتىر اسسامبلەيانى دامىتۋ تۇجىرىمداماسى بەكىتىلدى. وندا جۇمىستىڭ باسىم باعىتتارى ايقىندالدى. باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – جۇرتتى ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى دامىتۋ ىسىنە جۇمىلدىرۋ. مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام اراسىندا سىندارلى ديالوگ ورناتۋ دا وتە ماڭىزدى.
بۇگىندە اسسامبلەيا جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى بارشا حالقىمىزعا ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتاردى نىعايتۋعا ارنالعان. اسسامبلەيا ۆولونتەرلىك جانە قايىرىمدىلىق شارالارعا ۇيىتقى بولۋدا. تىلەۋلەستىك، جاناشىرلىق، قامقورلىق سياقتى قاسيەتتەردى دارىپتەۋدە. سونىڭ ارقاسىندا قوعامدا الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك يدەياسى ورنىعا ءتۇستى. اسسامبلەيا مەدياسيا ينستيتۋتىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. جاستارمەن تىعىز جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل – وتە اۋقىمدى جانە ماڭىزدى جۇمىس. ءبىر سوزبەن ايتساق، اسسامبلەيا مۇشەلەرى – ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولۋى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ناعىز وتانشىل ازاماتتار، ناعىز پاتريوتتار.
وسى ورايدا جىل بويى اتقارعان جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن قوعامدىق ورىنباسارلارىم – تاۋفيك اكراموۆيچ كاريموۆكە جانە ناتاليا گريگوريەۆنا دەمەنتيەۆاعا العىس ايتامىن. سونداي-اق ەتنومادەني بىرلەستىكتەر اتىنان جاڭادان تاعايىندالعان ورىنباسارلارىم – اكبارجون ياحياحوجايەۆيچ يسمايلوۆتى جانە اۋريكا گەورگييەۆنا دياكتى تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر! جۇمىستارىڭىزعا تابىس تىلەيمىن!
قۇرمەتتى اسسامبلەيا مۇشەلەرى!
ءقادىرلى دوستار!
ءقازىر دۇنيەجۇزىندەگى احۋال تۇبەگەيلى وزگەرىپ جاتىر. جاڭا باسىمدىقتار پايدا بولۋدا. سىرتتان تونگەن سىن-قاتەرلەردىڭ بەتىن قايتارۋ اسا وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. مەملەكەتتەر ءۇشىن ەگەمەندىكتى قورعاۋدىڭ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. بۇل رەتتە ەتنوساياسات بايىپپەن جۇرگىزىلۋى كەرەك. ياعني تاتۋلىق پەن بىرلىك – تابىستى مەملەكەت بولۋدىڭ باستى كەپىلى.
سەسسيا اياسىندا كەشە ناقتى ماسەلەلەرگە ارنالعان پىكىرتالاس وتكەنىن بىلەمىن. ەتنوساياساتتا جاھاندىق جانە ايماقتىق ۇدەرىستەر ەسكەرىلۋگە ءتيىس ەكەنى ايتىلدى. بۇل – وتە ورىندى ۇسىنىس. ياعني، ەتنوسارالىق قاتىناس ماسەلەسىن زامان تالابىنا ساي رەتتەۋ قاجەت. بۇل جۇمىس اۋقىمدى رەفورمالارمەن ۇندەس بولۋعا ءتيىس.
بۇعان نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى، ەتنوسارالىق ساياسات ايرىقشا نازار اۋدارىپ، ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. شىن مانىندە، ازاماتتاردىڭ بىرلىگىن، جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جانە ەلىمىزدىڭ ەتنوالەۋمەتتىك تۇتاستىعىن نىعايتۋ جونىندەگى ىرگەلى، ءتىپتى قاسيەتتى دەپ ايتۋعا بولاتىن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرمايىنشا، مەملەكەتتىڭ بىردە-بىر ستراتەگيالىق مىندەتىنىڭ ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. وسىعان بايلانىستى جۇمىسىمىزدا مىناداي باسىمدىقتارعا ءمان بەرۋدى ۇسىنامىن.
ءبىرىنشى. بىرلىگىمىز بەن تاتۋلىعىمىزعا سىنا قاققىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ارانداتۋشىلىق ارەكەتكە باتىل تۇردە توسقاۋىل قويۋ قاجەت.
قوعامدا ءتۇرلى جالعان اقپارات نەمەسە فەيكتەر مەن دەسترۋكتيۆتى جاريالانىمدار ايتارلىقتاي كوبەيگەنىن كورىپ وتىرمىز. ونىڭ باسىم بولىگىندە اۆتورلارىنىڭ قازاقستانعا تۇك قاتىسى جوق. شەتەلدە وتىرىپ، ءبىزدىڭ قوعامدا ىرىكتى سالعىسى كەلەدى. ولاردىڭ ءسوزى مەن ارەكەتى ادامدار اراسىنداعى سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، الاۋىزدىقتى قوزدىرۋعا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋگە باعىتتالعان. وسىنداي جايتتاردى ەسكەرسەك، قىلمىستىق جانە تۇرمىستىق سيپاتتاعى كەز كەلگەن وقيعا تەرىس پيعىلدى ادامداردىڭ كەسىرىنەن ەتنوسارالىق جانجالعا اينالۋى جانە ونىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن. سىزدەر ونى جاقسى بىلەسىزدەر. سوندىقتان جاۋاپكەرشىلىگى بار ازامات رەتىندە راديكاليزم، ەكسترەميزم جانە سەپاراتيزمنىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قارسى تۇرۋعا ءتيىسپىز. بۇل ورايدا اباي بولعان ءجون. ءبىراق قاتالدىق تا كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، ءادىل بولۋ قاجەت.
ءاربىر ازامات ءوز بولاشاعىن قازاقستانمەن تىعىز بايلانىستىرۋى كەرەك. سوندا عانا حالقىمىز ءبىرتۇتاس ەل بولىپ تۇرا الادى. ەشكىمدى ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە قاراپ كەمسىتۋگە بولمايدى. قوعامدا مۇنداي ۇستانىمعا ساي بولەكتەنۋگە جول بەرىلمەيدى. ءارقايسىمىز – قازاقستان اتتى قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ پەرزەنتىمىز. ءبارىمىز – بۇگىنگى ءومىرى جانە بولاشاعى –ءبىر باۋىرلاس ازاماتتارمىز.
مەملەكەت زاڭ اياسىندا ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناس، ءتىل جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە قاتىستى بارلىق ارانداتۋشىلىق ارەكەتتىڭ جولىن كەسەدى. باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بۇل ماسەلەنى ايرىقشا باقىلاۋدا ۇستايدى جانە زاڭعا ساي ارەكەت ەتەدى. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ءوز ءسوزى مەن ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىنىن سەزىنۋگە ءتيىس. ەموسياعا بوي الدىرىپ، سىرتتان تاڭىلعان الاۋىزدىق پەن وشپەندىلىكتىڭ جەتەگىنە ەرۋگە بولمايدى. وزگەنىڭ اقپاراتتىق سوعىسى مەن يدەولوگيالىق داۋىنىڭ بىزگە قاجەتى جوق.
دەموكراتيا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، تارازىنىڭ ءبىر جاعىندا ازاماتتىڭ قۇقىقتارىمەن جانە بوستاندىعىمەن قاتار، ونىڭ مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى تۇرعانىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەركىندىكتى جۇگەنسىزدىكپەن شاتاستىرمايىق. ال ديالوگ مادەنيەتىن السىزدىك دەپ قابىلداماعان ءجون. ءبىر ادامنىڭ بوستاندىعى شەكتەلەتىن جەردەن، ەكىنشى ادامنىڭ ەركىندىگى باستالاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى.
ىنتىماعى جاراسقان قوعام قۇرامىز دەسەك، ءبىز زاڭ مەن تارتىپكە مۇلتىكسىز باعىنۋىمىز قاجەت. بۇل – ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ەڭ باستى قاعيداتى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن قۇقىقبۇزۋشىلىق ارەكەت جازاسىز قالماۋى كەرەك. زاڭ نورمالارى قاعاز كۇيىندە قالىپ قويماي، ءىس جۇزىندە، ياعني قوعامداعى ورنىنا نەمەسە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراماستان، ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا بىردەي قولدانىلۋعا ءتيىس. ەكىنشى جاعىنان، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن دايەكتى تۇردە ارتتىرىپ، قوعام ساناسىنا ادامي قۇندىلىقتاردى سىڭىرگەن ءجون. ءاربىر ازامات ءوز ءسوزى مەن ارەكەتىنە زاڭ تۇرعىسىنان ەسەپ بەرىپ، ونىڭ قۇقىقتىق سالدارى قانداي بولاتىنىن ناقتى تۇسىنۋگە ءتيىس.
«ءپليۋراليزمدى قۇپتايمىز، ال راديكاليزمگە جول جوق» – بۇل ءبىزدىڭ مىزعىماس قاعيداتىمىز. اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدە جانە قوعامدا دوستىق پەن تاتۋلىق، سىندارلى ديالوگ پەن ادامي قارىم-قاتىناس رۋحى سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. قازاقستان ءۇشىن بۇل ويدان شىعارىلعان نەمەسە جاساندى ۇعىمدار ەمەس. بۇل – ءبىزدىڭ تاريحىمىز، بۇگىنگى تىرشىلىگىمىز، ەڭ باستىسى، كەلەشەگىمىز.
ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى، دوستىعىمىزدى، ازاماتتارىمىزدىڭ تولەرانتتىلىعى مەن وتانشىلدىق سەزىمىن ايشىقتايتىن تاماشا مىسالدار جەتەرلىك. اسسامبلەيا مەن ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە بەيبىتشىلىك، تاتۋلىق يدەياسىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتايتىنى جانە ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرگە قارسى شۇعىل شارا قولدانىپ، بىرلىگىمىزدى قورعايتىنى قۋانتادى. وتكەن جىلى اسسامبلەيا وكىلدەرى بىرلىككە شاقىراتىن پراگماتيكالىق ۇستانىمنان اينىمايتىنىن كورسەتىپ، قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان جاعدايلارعا قاتىستى بىرنەشە رەت مالىمدەمە جاسادى.
سىزدەردى جاي عانا قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ بولىگى ەمەس، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم يدەياسىنىڭ ناعىز قۇزىرەتتى وكىلى دەپ بىلەمىز. ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستارعا بايلانىستى شەتىن ماسەلەلەر تالقىلانعان كەزدە، ۇنەمى پاراساتتىلىق پەن كورەگەندىلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەلەسىزدەر. وسى باعىتىمىزدان تايماساق، قوعامىمىزعا ىرىتكى سالاتىن كەز كەلگەن قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرە الامىز.
ءاربىر ازامات ەل ىشىندە دە، شەتەلدە دە حالقىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن قۇندىلىقتارىن تاباندى تۇردە قورعاۋعا ءتيىس. ونىڭ ءبىر مىسالى – الەۋمەتتىك جەلىدەگى چەللەندجدەر. وندا ەتنيكالىق شىعۋ تەگى ءارتۇرلى ازاماتتارىمىز حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن دارىپتەپ، ەلىمىزدە كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەيتىنىن ايتادى. كرەاتيۆتى يندۋستريا وكىلدەرى جانە قاراپايىم شىعارماشىلىق ادامدارى قازاقستانداعى دوستىق پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى، ازاماتتارىمىزدىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن تولەرانتتىلىعىن پاش ەتەتىن كونتەنت جاسايتىنى قۋانتادى. مۇنداي مازمۇنداعى اندەر، ولەڭدەر، بەينەروليكتەر ءارقاشان اۋديتوريانىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنەدى.
حالقىمىزدىڭ ىنتىماق-بىرلىگى بۇل –تاعدىردىڭ بەرە سالعان سىيى ەمەس. بۇل – ەڭ الدىمەن، جۇرتىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ءبىز بىرلىگىمىزدى كۇن سايىن نىعايتىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ياعني، تاتۋلىق پەن كەلىسىم حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا اينالۋعا ءتيىس. ايتپەسە، ەلدىكتى ساقتاپ قالۋىمىز وتە قيىن بولادى.
جاقسى تىلەك ايتۋ – حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەپ بەكەر ايتىلماعان. مەن بارشا وتانداسىمىزدى ەلىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگىن باعالاي بىلۋگە شاقىرامىن. شىن مانىندە، ەل بىرلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋ – ەڭ جاۋاپتى ءارى ساۋاپتى ءىس. ەلدىكتى بۇزۋ، بىرلىكتى شايقالتۋ، بۇل – زاڭ الدىندا – قىلمىس، قۇداي الدىندا – كۇنا. وسىنى ءبارىمىز تەرەڭ ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.
ەكىنشى. ەتنوالەۋمەتتىك شيەلەنىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرىن جويۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداعان ءجون.
وتكەن سەسسيادا مەن توماعا-تۇيىق تىرشىلىك ەتەتىن ەتنيكالىق اۋداندار مەن كۆارتالداردىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەۋ ماسەلەسىمەن اينالىسۋدى تاپسىردىم. بۇگىندە كەشەندى شارالار ازىرلەنىپ، الداعى جۇمىس جوسپارى جاسالدى.
ەندى ونىڭ ساپالى ءارى ۋاقتىلى ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇل وتە شەتىن جۇمىس ەكەنىن ەسكەرىپ، ونى قاجەتتى رەسۋرستارمەن كۇشەيتۋ قاجەت. بۇل رەتتە ەتنوالەۋمەتتىك توپتاردىڭ قوعامعا تولىققاندى كىرىگۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە، مادەني جانە باسقا دا فاكتورلارعا باسا ءمان بەرۋ ماڭىزدى.
سوڭعى كەزدەگى جانجالدار نەگىزىنەن اۋىلدىق جەردە بولدى. سوندىقتان شالعاي اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى اراسىندا بەلسەندى اقپاراتتىق جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل، اسىرەسە، ءبىر ەتنوس وكىلدەرى شوعىرلانا قونىستانعان اۋداندارعا تىكەلەي قاتىستى. جۇرتشىلىققا مەملەكەتتىڭ ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىندا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ۇلتى ءارتۇرلى ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزارا دوستىعى مەن تاتۋلىعى تۋرالى مىسالداردىڭ كوپ ەكەنىن كورسەتۋمىز قاجەت.
جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ اسسامبلەيا مەن ونىڭ قوعامدىق قۇرىلىمدارىنىڭ جۇمىسىنا اتسالىسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ وتە ماڭىزدى. ەتنوستاردىڭ ءوزارا ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرۋىنە بارىنشا جاعداي جاساۋ قاجەت. بۇل، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلىمىزدە ءبىرىڭعاي جالپىۇلتتىق كوممۋنيكاسيالىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اسسامبلەيا كوپۇلتتى حالىق تۇراتىن اۋداندارداعى جۇمىسقا باسا ءمان بەرۋى كەرەك.
اسسامبلەيانىڭ قىزمەتىن بىرتىندەپ ۇلتتىڭ ىقپالداستىق الەۋەتىن كۇشەيتۋگە باعىتتاۋ كەرەك. سونداي-اق اسسامبلەيا ەتنومادەني جانە باسقا دا قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تىڭ سەرپىن بەرۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋى قاجەت. ولار ەتنوسارالىق كوممۋنيكاسيانىڭ ءتيىمدى جولدارىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس. ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرى اراسىندا قوعامدىق ديالوگتىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. جۇمىس ءتاسىلى قازىرگى زامانعا ساي بولعانى ءجون. ۇكىمەت وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋى كەرەك.
ءۇشىنشى. كوپمادەنيەتتى ورتانى دامىتىپ، بارلىق ازاماتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ءۇشىن جۇيەلى قادامدار جاساۋ قاجەت.
جالپىۇلتتىق ازاماتتىق بىرەگەيلىك ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەردى جوققا شىعارمايدى. ول ازاماتتىق قوعامنىڭ جاڭا مودەلىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. قازاقستانداعى ءاربىر ەتنوستىڭ ءوز ءداستۇرىن، مادەنيەتى مەن ءتىلىن دامىتۋعا مۇمكىندىگى بولدى جانە بولا بەرەدى. بۇل، شىن مانىندە، جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ نەگىزى. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتى مەملەكەتىمىزدىڭ وتكەنىنە، بۇگىنىنە جانە بولاشاعىنا، ۇلتىمىزدىڭ رامىزدەرىنە جانە ونىڭ مادەني وزەگىنە قاتىسى بار ەكەنىن سەزىنۋى كەرەك. مەن ايتقان «ءتۇرلى كوزقاراس، ءبىراق ءبىرتۇتاس ۇلت»، «بىرلىگىمىز ءارالۋاندىقتا»، قاعيداتتارى مەكتەپكە دەيىنگى، ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بەرىك نەگىزى بولۋعا ءتيىس.
ۇلتتىق تەاترلار مەن ولاردىڭ شىن مانىندەگى حالىقتىق ۇجىمدارى شىعارماشىلىعىنىڭ ءمانى زور. بۇل تەاترلاردىڭ ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا جانە ۇلكەن ساحنالارىندا، سونداي-اق شەتەلدە گاسترولدىك ساپارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت دەپ سانايمىن. قازاقستاننىڭ ەتنومادەني ءارالۋاندىعى كوركەم فيلمدەردە، تەلەحيكايالاردا، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمداردا كورىنىس تابۋعا ءتيىس.
قازاقستانداعى ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ تىلىندە شىعاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قولداۋعا ارنايى كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ولار بىرلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىككە نەگىزدەلگەن قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى ناسيحاتتاپ، جالپىۇلتتىق ماسەلەگە باسا ءمان بەرۋى قاجەت. ەلىمىزدەگى ۇيلەسىم مەن تاتۋلىقتى نىعايتۋعا ناقتى ىستەرىمەن ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ازاماتتاردى جان-جاقتى كوتەرمەلەۋ قاجەت.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەكى سىيلىعىن تاعايىنداۋدى ۇسىنامىن. ءبىرىنشىسى – ادەبيەت پەن جۋرناليستيكا سالالارىنداعى ۇزدىك جۇمىس ءۇشىن. ەكىنشىسى – مادەنيەت پەن ونەر سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالار ءۇشىن. اتالعان سىيلىقتاردى جەكەلەگەن اۆتورلار دا، شىعارماشىلىق ۇجىمدار دا الا العانى ماڭىزدى. بۇل رەتتە سىياقى مولشەرى مەملەكەتتىك سىيلىقتان كەم بولماۋعا ءتيىس.
بۇعان قوسا جاڭا مەملەكەتتىك ناگرادا – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «قوعام بىرلىگىن نىعايتۋ جولىنداعى تابىستى ەڭبەگى ءۇشىن» وردەنىن بەكىتكەن ءجون. بۇل ناگرادانى العاشقى يەگەرلەرىنە بيىل قازان ايىندا رەسپۋبليكا كۇنىنە وراي تابىستاۋعا بولادى. ازاماتتارىمىزدىڭ ەلىمىزدەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋعا قوسقان ۇلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مويىنداۋ جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا تىڭ سەرپىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن.
جالپى، ەلىمىزدىڭ گەرالديكالىق بەلگىلەرىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندە ويلانۋىمىز كەرەك. ول ازاماتتارعا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى، الەمنىڭ وزىق تاجىريبەلەرىنە ساي جانە حالقىمىزدىڭ ەرەكشە بىرەگەيلىگىن تانىتاتىنداي بولۋعا ءتيىس. بۇل ماسەلەنى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا تالقىلايمىز.
بارلىق ازاماتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ماسەلەسى ساياساتىمىزدىڭ ستراتەگيالىق باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. قازاق ءتىلى – ازاماتتىق ينتەگراسيانىڭ ءتيىمدى قۇرالى، مادەني-رۋحاني تۇتاستىقتىڭ جارقىن كورىنىسى. سونداي-اق قازاق ءتىلى عىلىمي پروگرەسس پەن ءبىلىمنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە جول اشاتىن قۇرالعا اينالۋى كەرەك.
بۇل – تەك سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعام بولىپ شەشەتىن تاريحي مىندەت. وسى رەتتە اسىراسىلتەۋشىلىك پەن داڭعازالىققا جول بەرمەي، پاراساتتى ءارى دايەكتى تۇردە ارەكەت ەتكەن ءجون. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىماعان جانە ءتيىستى دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەن ازاماتتار ءتىل بىلمەگەنى ءۇشىن قىسىم كورمەۋگە ءتيىس. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ، ونى بىلۋگە ۇمتىلۋ قالىپتى جاعدايعا اينالۋى قاجەت.
قازاق تىلىنە سۇرانىس ارتقاندا عانا ول كوپشىلىك كەڭ قولداناتىن ءتىل بولادى. تۇپتەپ كەلگەندە، بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ – ءار ادامنىڭ مادەنيەتتىلىگىنىڭ بەلگىسى. ال مەملەكەتتىك ءتىلدى، اسىرەسە انا ءتىلىن، ياعني قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – قانداي دا ءبىر ازاماتتىڭ مادەني ورەسى، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگى قانشالىقتى بيىك ەكەنىن بىلدىرەدى. سونداي-اق قانشالىقتى پاتريوت ەكەنىن كورسەتەدى.
جالپى، مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندە وڭ كوزقاراس ۇستانۋ قاجەت. ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى بارلىق پىكىرتالاس ەتنيكالىق ەمەس، ازاماتتىق جانە ساياسي سيپاتقا يە ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. بۇل ماسەلەدە كەز كەلگەن ءجونسىز ارەكەتتىڭ سالدارى اۋىر، ءتىپتى قايعىلى بولۋى مۇمكىن.
ءتورتىنشى. اسسامبلەيانىڭ ساياسي پارتيالارمەن جانە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتۋ كەرەك.
بۇل جۇمىستى ورتالىقتا جانە ايماقتاردا جۇرگىزگەن ءجون. ءبىز اۋقىمدى ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە شىنايى پىكىر الۋاندىعىنا قول جەتكىزدىك. ارينە، ءار ساياساتكەردىڭ ءوز پىكىرى بولۋى ورىندى. ەلىمىزدى دامىتۋ، كۇندەلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋ تۋرالى كوزقاراستار ۇنەمى بىردەي بولا بەرمەيدى. بۇل – تۇسىنىكتى. الايدا ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا كەلگەندە ءبىز جۇدىرىقتاي جۇمىلا ءبىلۋىمىز كەرەك.
ەتنوسارالىق كەلىسىم ساياساتىندا ءسوز بەن ءىس ءبىر جەردەن شىعۋعا ءتيىس. اسسامبلەيا ساياسي پارتيالارمەن اقىلداسىپ، كەڭەسىپ وتىرۋى قاجەت. سوندا بىرلىگىمىزدى نىعايتامىز. ەتنوسارالىق قاتىناسقا قاتىستى كەز كەلگەن ارانداتۋدىڭ جولىن كەسەمىز.
پارتيالاردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى جولى – پارلامەنتتە دەپۋتاتتىق بىرلەستىك قۇرۋ. اسسامبلەيادان سايلانعان بەس سەناتور بۇل شارۋانىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. ەتنوسارالىق قاتىناس سالاسىنداعى ءوزىن-وزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋ – ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى. اسسامبلەيا بۇل جۇمىستى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ ارقىلى اتقارۋدا.
وسىندا مينيسترلىكتەردىڭ، مەكەمەلەردىڭ، ايماقتاردىڭ، پارلامەنتتىڭ جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلارى وتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگى – اسسامبلەيا مۇشەسى. اسسامبلەيا قىزمەتىنە بەلسەنە اتسالىسۋ – بارشاڭىزعا ورتاق مىندەت. اسسامبلەيا دا اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتاردىڭ جۇمىسىنا اتسالىسۋى قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اسسامبلەيا جانە بيلىك ورگاندارى ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ايرىقشا ءمانى بار. قۇزىرەتتەردى جوعارىدان تومەنگە بەرۋ ىسىندە وسى ماسەلەنى ەسكەرگەن ءجون. مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارى اسسامبلەيا وكىلدەرىمەن تۇراقتى كەزدەسىپ وتىرۋى قاجەت. مۇنداي كەزدەسۋلەر كەم دەگەندە جارتى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلۋى كەرەك.
اسسامبلەيانىڭ بارلىق نەگىزگى جۇمىسى جەرگىلىكتى جەردە، ياعني حالىق اراسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. وسى سەسسيادا جۇكتەلگەن مىندەتتەردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى عانا ەمەس، سونداي-اق جالپى رەفورمالاردىڭ تابىستى بولۋى دا ايماقتىق اسسامبلەيالار مەن جەرگىلىكتى ەتنومادەني بىرلەستىكتەرگە تىكەلەي بايلانىستى.
اسسامبلەيا كوپتەگەن يگىلىكتى ىسكە ۇيىتقى بولىپ ءجۇر. ماسەلەن، رەكوردشى سەرگەي سىرۋلنيكوۆ «100 اۋىل» جوباسى بويىنشا باستاما كوتەردى. ول اۋىلدىق جەردەگى 100 مەكتەپتى سپورتقا قاجەتتى قۇرال-جابدىقپەن قامتاماسىز ەتتى. مۇنىڭ ءبارىن بيۋدجەتتەن قارجى سۇراماي جۇزەگە اسىردى.
«ۇيدە سويلە» اتتى جوبانىڭ اياسىندا اۋلا كلۋبتارى اشىلىپ جاتىر. تۇرعىندار سول جەردە باس قوسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستادى. اكىمدىكتەر وسىنداي ۇتىمدى باستامالارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتۋگە ءتيىس. ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ جەرگىلىكتى بيلىكپەن تىكەلەي قاتىناس ورناتۋى ماڭىزدى.
بەسىنشى. ءبىزدىڭ ەتنوساياساتىمىز ءبىرتۇتاس بولىپ، دايەكتى تۇردە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
سونداي-اق عىلىمي تۇجىرىمدارعا نەگىزدەلۋى قاجەت. وسى سالاداعى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا مەنىڭ سايلاۋ الدىنداعى تۇعىرنامام جانە باسقا دا ستراتەگيالىق قۇجاتتار باسشىلىققا الىنۋى كەرەك. مىسالى، ءقازىر الەۋمەتتىك سالادا جۇيەلى وزگەرىستەر جاسالىپ جاتىر.
مەن جاقىندا الەۋمەتتىك كودەكسكە قول قويدىم. مۇنداي ماڭىزدى قۇجات تمد مەملەكەتتەرى ىشىندە العاش رەت قولدانىسقا ەنگىزىلىپ وتىر. بۇل كودەكس ەلىمىزدىڭ جاڭا الەۋمەتتىك ساياساتىن ايقىندايدى، مەملەكەت پەن ازاماتتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ مۇلدە جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىرادى. سونداي-اق جاڭا الەۋمەتتىك كەلىسىمنىڭ نەگىزىن قالايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاڭا كودەكس بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىمەن مەيلىنشە ۇندەسەدى.
سول سياقتى، ەتنوساياسات تا مەملەكەتتىڭ باسىمدىقتارىنا تولىق ساي كەلۋى كەرەك. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەشەندى تالداۋ قاجەت. ۇكىمەت جىل سوڭىنا دەيىن ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ پروسەسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنە تالداۋ جاسالعان جانە ءتيىستى وزەكتى ۇسىنىستار بەرىلگەن ساراپتامالىق بايانداما ازىرلەۋى كەرەك. وسى ماسەلەگە قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت.
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عىلىمي ۇسىنىمدارعا نەمقۇرايلى قاراپ، كوبىنەسە ەسكەرۋسىز قالدىرۋى – بۇل، جالپى، مۇقيات قاراستىراتىن ماڭىزدى ماسەلە. سالالىق مينيسترلىكتەردەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنان ءدال وسى سالاداعى عىلىمي-تالداۋ جۇمىستارىنىڭ ساپاسىن جانە پراكتيكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جونىندە ناقتى ۇسىنىستار كۇتەمىن. بۇل – وتە ماڭىزدى.
قۇرمەتتى جيىنعا قاتىسۋشىلار!
بۇگىنگى سەسسيانىڭ تاقىرىبى الداعى ماقسات-مىندەتتەردىڭ وتە وزەكتى ەكەنىن كورسەتەدى. كەشەدەن بەرى ايتىلعان ۇسىنىستار مۇقيات قارالىپ، مىندەتتى تۇردە جۇمىس بارىسىندا ەسكەرىلەتىن بولادى. مينيسترلىكتەرگە جانە باسقا دا قۇزىرلى مەكەمەلەرگە ءتيىستى تاپسىرما بەرىلەدى.
اسسامبلەيا ءوزىن شىنايى دەموكراتيالىق قاعيداتتار مەن قۇندىلىقتارعا سۇيەنەتىن ءارى ونى ناقتى جۇزەگە اسىراتىن اسا ماڭىزدى قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋت رەتىندە تانىتتى. قحا ءارتۇرلى مادەنيەتتىڭ قاتار دامۋىنا جانە ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى قاعيداتتاردى ءساتتى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. بۇل – قازىرگى الەمنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى.
الەمدەگى قاقتىعىستار مەن سوعىستاردىڭ ءبارى ۇلتتىق تاكاپپارلىقتان، وزگە ەتنوس وكىلىنە جانە وزگە ۇلتقا جاقىن ادام نە دوس دەپ قاراعىسى كەلمەۋ سالدارىنان تۋىندايدى. ناعىز ءپاتريوتيزمدى ۇلتتىق مەنمەندىكپەن ەش شاتاستىرماۋ كەرەك. سوندىقتان ءبىز اسسامبلەيانى ودان ءارى دامىتامىز. ونىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرىپ، قۇرامىن ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرامىز.
ءبىز – ءبىر ەلدىڭ پەرزەنتى، ءبىر حالىقتىڭ ۇل-قىزىمىز! ۇلى دالانىڭ ۇلان-عايىر جەرىندە بارىمىزگە ورىن جەتەدى. وسى كيەلى مەكەندە ءبارىمىزدىڭ دە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن جانە سول ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن قاستەرلى دۇنيەلەرىمىز بار.
قازاقستاننىڭ بولاشاعى، بالالارىمىزدىڭ تاعدىرى، اتا-بابا مۇراسى – ءبارى ءوز قولىمىزدا. ءبىز ۋاقىتتىڭ كەز كەلگەن سىن-قاتەرىنە ەڭسەمىزدى تىك ۇستاپ قارسى تۇرامىز. ءبىز – ءبىرتۇتاس حالىقپىز، ءبىز بارلىق سىناقتى ەڭسەرەمىز.
ءاربىر وتانداسىمنىڭ بويىنان شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ، جوعارى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، ءوز ىسىنە دەگەن ادالدىقتىڭ ۇلگىسىن كورەمىن. ءدال وسى قاسيەتتەر – ادىلەتتى قازاقستاندى ءساتتى قۇرۋدىڭ كەپىلى!
بۇگىن اسسامبلەيا سەسسياسىندا زامانىمىزدىڭ قاھارماندارىنا، ەڭبەك ادامى مەن ناعىز ازاماتتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ جۇرگەن جاندارعا العىس ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. سىزدەردى لايىقتى ماراپاتتارىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن! جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتىپ، قازاقستاننىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا بەرەتىندەرىڭىزگە سەنىمدىمىن.
قۇرمەتتى اسسامبلەيا مۇشەلەرى!
ءقادىرلى وتانداستار!
سەسسيانىڭ سوڭىندا مىناداي ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. قازاقستان ەتنوسارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ ءۇشىن ءاردايىم ورنىقتى جانە ساليقالى ساياسات جۇرگىزەدى. بۇل – مەملەكەتىمىز ءۇشىن مىزعىماس ۇستانىم. ءقازىر دۇنيەجۇزى كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە. الەمدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. جاھاندىق دەڭگەيدە جاڭا سىن-قاتەرلەر پايدا بولدى. ءبىز زاماننىڭ وسىنداي قيىندىعىنا قاراماستان، كەلەشەككە نىق سەنىممەن قادام باسىپ وتىرمىز.
ادىلەتتى قازاقستان كوز الدىمىزدا قۇرىلىپ جاتىر. ءارقايسىمىز ءتۇرلى قورقىنىشتاردىڭ، ستەرەوتيپتەر مەن جالعان سەنىمنىڭ شىرماۋىندا قالساق تا، ارتقا جالتاقتاماي، العا قادام باسۋىمىز كەرەك.
ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتىنىڭ تاعدىرى جالپىۇلتتىق بىرلىگىمىزبەن استاسىپ جاتىر. قازاقستان – ءبىرتۇتاس ۇلت، ەلىمىزدى ءاربىر ەتنوسى دوستىقتى، ۇيلەسىم پەن كەلىسىمدى نىعايتۋعا ءوزىنىڭ ولشەۋسىز ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان كوماندا دەپ ايتۋعا بولادى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىرگەلى قۇندىلىقتارىمىزعا بەرىك بولۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز جانە ءارقايسىمىز ءۇشىن قۋاتتى مەملەكەت پەن ادىلەتتى قوعام قۇرۋ جولىن تاباندى تۇردە جالعاستىرا وتىرىپ، ەلىمىزدى ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ مىزعىماس تىرەگىنە اينالدىرا الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن.
ىنتىماعى بەكەم جۇرتتىڭ بولاشاعى باياندى بولادى. ءبىز ءبارىمىز ءبىر ەل بولىپ، تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتەمىز. ەل بىرلىگىن نىعايتۋ جانە وتانىمىزدى وركەندەتۋ – قاسيەتتى پارىز.
بارشاڭىزعا اماندىق، باق-بەرەكە تىلەيمىن!
ەلىمىز – ءبىر!
حالقىمىز دا – ءبىر بولسىن!