سونىمەن، 2 قىركۇيەكتە ەلىمىزدە جاڭا ساياسي ماۋسىم اشىلدى. ادەتتەگىدەي جاڭا ماۋسىمدى مەملەكەت باسشىسى حالىققا جولداۋى ارقىلى اشىپ بەردى. جولداۋ – «ادىلەتتى قازاقستان: زاڭ مەن ءتارتىپ، ەكونوميكالىق ءوسىم، قوعامدىق وپتيميزم» دەپ اتالدى. پرەزيدەنت جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءبىرقاتار تاپسىرما بەردى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق سالانى رەفورمالاۋدى كوزدەيدى. بۇل بىلتىرعى جولداۋدىڭ لوگيكالىق جالعاسى ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. الايدا، ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالماعان.
رەفەرەندۋم تىكەلەي دەموكراتيانىڭ كورىنىسى
جولداۋدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ اتوم ەلەكتر ەنەرگياسىن سالۋ ماسەلەسى بويىنشا رەفەرەندۋم بيىل 6 قازاندا وتەتىنىن مالىمدەدى. وسىنداي ەل ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەنى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا وتكىزۋ جايلى باستامانى بىلتىرعى جولداۋىندا ۇسىنعان بولاتىن.
30 تامىزدا قازاقستاندىقتار كونستيتۋسيا كۇنىن اتاپ ءوتتى. اتا زاڭىمىزدىڭ 3-بابىندا مىناداي سوزدەر بار: «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-بىر باستاۋى – حالىق»، «حالىق بيلىكتى تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي-اق ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەرەدى». ياعني حالىق مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ باستاۋى رەتىندە بيلىگىن تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا قۇقىلى. سوندىقتان رەسپۋبليكالىق ماڭىزدى اەس سالۋ ماسەلەسىن حالىقتىڭ ءوزى شەشۋى تىكەلەي دەموكراتيانىڭ كورىنىسى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
بىلتىردان بەرى قوعامدا، اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىدە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلاندى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى تالقىعا قاراساق، اەس سالۋ ماسەلەسىن قولدايتىندار كوپ. سىني پىكىر ايتاتىندارى دا جوق ەمەس. ەكى ويلى بولىپ تۇرعاندارى دا جەتكىلىكتى. بۇل تۋرالى ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى الەۋمەتتىك ساۋالناما دا جۇرگىزگەن. ونىڭ قورىتىندىسى دا الەۋمەتتىك جەلىدەگى تالقىنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتىپ تۇر.
ساۋالناما بيىل 7–18 تامىز ارالىعىندا وتكىزىلگەن. وعان 17 وبلىستان جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنان 18 جاستان اسقان 1200 رەسپوندەنت قاتىسقان. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي رەسپوندەنتتەردىڭ كوپشىلىگى، ياعني 53،1%-ى اەس سالۋدى قولداعان. ولار اەس سالۋ ەنەرگەتيكا تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋگە اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردە. ال 32،5% رەسپوندەنت اەس سالۋعا قارسى بولعان. سەبەبى، رەتىندە ىقتيمال اپات نەمەسە قورشاعان ورتاعا زالالى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەگەن. رەسپوندەنتتەردىڭ 14،4%-ى بۇل ماسەلەدە ءالى ەكى ويلى ەكەنىن ايتقان.
رەفەرەندۋم تۋرالى زاڭناماعا سايكەس، وعان قاتىسقانداردىڭ جارتىسىنان استامى قولداسا ساياسي ۇدەرىس زاڭدى بولىپ تابىلادى. ياعني 50+1% قاعيداسى ساقتالۋى ءتيىس. بۇعان قوسا، ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى دە ماڭىزدى. سەبەبى، داۋىس بەرۋگە قۇقىلى ازاماتتاردىڭ جارتىسىنان استامى رەفەرەندۋمعا قاتىسسا عانا زاڭدى بولادى. سوندىقتان وسىنداي ماڭىزدى ساتتە ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندى بولعانى ءجون.
اكىمدەر سايلانادى
سوڭعى جىلدارداعى قوعامدىق-ساياسي وقيعالار ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىردى. بۇل – قۋانارلىق جاعداي. بەلسەندى ازاماتتار ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋدى تالاپ ەتە باستادى. ساياسي بيلىك مۇنداي تالاپ-تىلەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، بىرتىندەپ س اياسي جۇيەنى رەفورمالاۋعا كوشتى. سونداي تالاپتىڭ ءبىرى – اكىمدەردى سايلاۋ ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. بۇل باعىتتاعى جۇمىس جالعاسا بەرمەك.
مەملەكەت اكىمدەردى سايلاۋدى «تومەننەن جوعارىعا قاراي» قاعيداسى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا. قاسىم-جومارت توقايەۆ 2020 جىلى 1 قىركۇيەكتەگى «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى جولداۋىندا اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋدى ۇسىنعان بولاتىن. وعان دەيىن اكىمدەر تاعايىندالاتىن. بۇل جۇيەگە 2021 جىلى كوشتىك. بۇگىنگە دەيىن 2،5 مىڭعا جۋىق اۋىل اكىمى سايلاندى. 2023 جىلى العاش رەت اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ 45 اكىمى سايلاندى.
كەيبىر ساراپشىلار مەن ازاماتتار بۇل باعىتت اعى جۇمىس ارى قاراي جالعاسپايدى دەگەن پىكىر دە ايتتى. سەبەبى، بىلتىرعى سايلاۋ پيلوتتىق رەجيمدە بولعان ەدى. الايدا، بۇل كۇماندى مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جولداۋىندا سەيىلتتى. پرەزيدەنت كەلەسى جىلدان باستاپ اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى عانا قىزمەتكە كەلەتىنىن مالىمدەدى. وسىعان وراي، قاسىم-جومارت توقايەۆ: «ساياسي رەفورما – ءبىر رەتتىك ناۋقان ەمەس. مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قاجەت بولسا، رەفورمالار وسىلاي ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەدى»، – دەپ ايتتى.
دەموكراتيا زاڭسىزدىققا اينالماۋى ءتيىس
تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولادى. دەموكراتيا تەك حالىقتىڭ بيلىگى عانا ەمەس، بيلىكتى يەلەنۋشىدەن زاڭدىلىقتىڭ ورىندالۋى مەن ءتارتىپتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت: «قوعامدا زاڭ مەن ءتارتىپ يدەولوگياسىن تەرەڭ ورنىقتىرۋ قاجەت»، – دەپ مالىمدەدى. كەيبىر ازاماتتار بۇل مالىمدەمەدەن ساياسي استار ىزدەۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، مەملەكەتتە تەك ساياسي زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ بولمايدى.
ءقازىر قوعامدا سيفرلىق الاياقتىق ءورشىپ تۇر. سەنگىش ازاماتتاردى قارجىلاي زارداپقا ۇشىراتۋدا. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى حالىقتىڭ سيفرلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدى ۇسىندى. «قارىزسىز قوعام» سياقتى الەۋمەتتىك جوبالاردىڭ ماڭىزىن ايتا وتىرىپ، قۇزىرلى ورگانداردى دا زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋعا شاقىردى.