ورتالىق ازيادا تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ايماق ەلدەرى بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋى ءتيىس.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنە قاتىستى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz Akorda.kz cايتىنا سىلتەمە جاساپ.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ءوتىپ جاتقان كەزدەسۋدىڭ ەرەكشە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا مەملەكەتتەرىمىز قالىپتاسىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدا ايتارلىقتاي تابىستارعا قول جەتكىزدى جانە مادەني-رۋحاني مۇرامىزدى جاڭعىرتتى.
«تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ، ءبىز يىق تىرەسە، ءبىر-بىرىمىزدىڭ تابىستارىمىزعا قۋانىپ، قيىن كەزەڭدەردە ءوزارا قولداۋ كورسەتىپ كەلەمىز. سولاي بولۋى – زاڭدىلىق. ءبىزدى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحىمىز، رۋحاني جاقىندىعىمىز، ورتاق سالت-داستۇرلەرىمىز بايلانىستىرىپ كەلەدى. مەملەكەتتەر باسشىلارى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنىڭ فورماتى ايماقتىڭ ىنتىماقتاستىعىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى. نۇر-سۇلتان مەن تاشكەنتتە وتكەن سامميتتەردىڭ ناتيجەسىندە بايلانىستارىمىزدىڭ تۇراقتى، ءداستۇرلى، ەڭ باستىسى، وزىندىك سيپاتى قالىپتاستى. ايماقتاعى ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋدىڭ نەگىزى – جوعارى دەڭگەيدەگى سەنىمدى ديالوگ»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
قازاقستان پرەزيدەنتى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ نىعايا تۇسكەنىن اتاپ ءوتتى. بىرلەسكەن كاسىپورىنداردىڭ سانى ارتىپ، ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، ماشينا جاساۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا سالالارداعى ءىرى جوبالار ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى.
«قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن تاۋار اينالىمى سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە ءبىر جارىم ەسە ارتىپ، 4،6 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. جۇيەلى ديالوگ جانە ۇيلەسىمدى ىس-ارەكەتتەر – ورتاق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ءتيىمدى ءارى بالاماسىز تەتىگى»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، الەم ەلدەرى كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتىر. اۋعانستانداعى قازىرگى جاعداي ەرەكشە الاڭداتىپ وتىر. كوروناۆيرۋس ىندەتى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرۋدا. قاسىم-جومارت توقايەۆ جاڭا كەزەڭدە ورتالىق ازيادا تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ايماق ەلدەرى بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋى ءتيىس دەپ سانايدى.
«ەلدەرىمىز اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋ، ونىڭ قۇرىلىمىن جاقسارتۋ جانە جەتكىزىلەتىن تاۋار تۇرلەرىن كەڭەيتۋ بويىنشا جۇمىستى جانداندىرۋ قاجەت. قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ەكسپورتتىق تاسىمالدى 1 ميلليارد اقش دوللارىنا دەيىن ۇلعايتا الادى. مۇنداي قور ايماقتىڭ باسقا دا ەلدەرىندە بار ەكەنىنە سەنىمدىمىن. ورتالىق ازيانىڭ كولىك دالىزدەرىنە ينتەگراسيالانعان تاۋار وتكىزۋدىڭ ءبىرىڭعاي جەلىسىن قۇرۋدا كۇش جۇمىلدىرۋدى ۇسىنامىز. بۇل كوتەرمە-بولۋ جانە اگرولوگيستيكالىق ورتالىقتاردان تۇراتىن جاڭا ينفراقۇرىلىم تاۋارلارىمىزدى ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداقتىڭ، تمد جانە ءۇشىنشى مەملەكەتتەردىڭ نارىعىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماۋسىمارالىق كەزەڭدە ءوز نارىعىمىزدى دا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە جاعداي جاسايدى»، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى تابىستى سەرىكتەستىكتىڭ ۇلگىسى رەتىندە قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ورتاق شەكاراسىندا قۇرىلعان «ورتالىق ازيا» حالىقارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورتالىعىن اتاپ ءوتتى. قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنتتەردى ايماقتىق ەكونوميكانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى سالالارىنا ينۆەستيسيا تارتۋ ءۇشىن كۇش-جىگەردى بىرىكتىرۋگە شاقىردى.
پرەزيدەنت ۇلتتىق ەكونوميكالاردى يننوۆاسيالىق-سيفرلىق پلاتفورماعا اۋىستىرۋ دامۋدىڭ بالاماسىز جولى دەپ اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، قازاقستاندا ونەركاسىپتى، ەنەرگەتيكا، كولىك جانە الەۋمەتتىك سالالاردى سيفرلاندىرۋ، «اقىلدى» قالالاردى دامىتۋ جوبالارى بەلسەندى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ايماق مەملەكەتتەرى ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىرۋشى كوپىر ءرولىن اتقارىپ وتىر. بۇل رەتتە، قازاقستان ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىنىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن بىرتىندەپ دامىتۋدا. ودان بولەك، «جۇڭگو – ەۋروپا – جۇڭگو» ترانسقۇرلىقتىق باعدارىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىنىڭ الەۋەتى نىعايىپ كەلەدى.
«2025 جىلعا دەيىن ەكىنشى جولداردىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، «دوستىق – مويىنتى» تەمىرجول ۋچاسكەسى تولىقتاي ەلەكترمەن جابدىقتالادى. ناتيجەسىندە اتالعان باعىتتىڭ وتكىزۋ مۇمكىندىگى بەس ەسە ۇلعايادى. جوباعا 2 ميلليارد اقش دوللارىنان استام قارجى سالىنادى. «قازاقستان – تۇرىكمەنستان – يران» تەمىرجولى دا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ەلدەرىمىز ءۇشىن پارسى شىعاناعى مەملەكەتتەرىنە شىعۋدىڭ قىسقا جولى وسى. جىل سايىن ايماقتاعى جۇك تاسىمالى ارتىپ كەلە جاتقاندىقتان ترانسازيالىق تەمىرجول ماگيسترالىنىڭ وڭتۇستىك ءدالىزىن دامىتۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. مىسالى، «داربازا – ماقتاارال» تەمىرجول جەلىسىن ىسكە قوسۋ جۇك تاسىمالى مەرزىمىن 1،5 ەسە قىسقارتادى. وڭتۇستىك ازيا نارىقتارىنا جول اشاتىن «مازاري – شاريف – كابۋل – پەشاۆار» تەمىرجولى قۇرىلىسى جوباسىنىڭ كەلەشەگى بار دەپ ەسەپتەيمىز. قازاقستان جانە تۇرىكمەنستان ايلاقتارى قۋاتىنىڭ الەۋەتى زور»، – دەپ اتاپ ءوتتى مەملەكەت باسشىسى.
سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ترانسكاسپيي باعىتى ارقىلى وتەتىن كونتەينەرلەردىڭ لەگى 13 ەسەگە ارتتى. قازاقستان اقتاۋ ايلاعىنىڭ بازاسىندا الەمنىڭ وزىق وپەراتورلارىن تارتا وتىرىپ، «كونتەينەرلىك حابتى» اشۋدى جوسپارلاپ وتىر (Cosco، Maersk، CMA CGM جانە ت.ب.). ەلىمىز ايماق ىشىندە كولىك كوممۋنيكاسيالارىن دامىتۋ ماقساتىندا ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق جاساسۋعا ءازىر.
«وزبەكستانمەن اراداعى جاڭا جوبالار بەلسەندى تۇردە پىسىقتالىپ جاتىر. ەڭ الدىمەن، «تۇركىستان – شىمكەنت – تاشكەنت» جوعارى جىلدامدىقتاعى تەمىرجول قۇرىلىسى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز (جوبا قۇنى شامامەن 70 ميلليون اقش دوللارى). بۇدان بۇرىن «بەينەۋ – اقجىگىت» اۆتوجولىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالعان بولاتىن. اتالعان باعىت ارقىلى وزبەك سەرىكتەستەرىمىزگە قۇرىق جانە اقتاۋ ايلاقتارىنا شىعاتىن قىسقا جول اشىلدى. «تۇرىكمەنباشى – گارابوعاز – قازاقستاننىڭ شەكاراسى» اۆتوماگيسترالىنىڭ الەۋەتى زور. وسى باعدار تۇرىكمەنستانمەن اراداعى جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ باعالاۋىنشا، ورتالىق ازياداعى كولىك كوممۋنيكاسيالارىن دامىتۋ بارلىق ەلدەردىڭ ىشكى جالپى ءونىمىن 15 پايىزعا ارتتىرۋعا جاعداي جاسايدى. بۇل – اۋقىمدى قور. وسى رەتتە، كۇش-جىگەرىمىزدى بىرىكتىرە وتىرىپ، ايماقتىڭ كولىك بايلانىسىن ارتتىرىپ، ءدالىز جاعدايىن جاقسارتۋىمىز قاجەت»، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
مەملەكەت باسشىسى سۋ رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋ مەن ايماقتىڭ بيو جانە ەكوجۇيەسىن ساقتاۋدى ورتالىق ازياداعى نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ ءوتتى.
«ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە كليماتتىڭ جاھاندىق جىلىنۋى سالدارىن سۋدىڭ ازايۋى مەن قۇرعاقشىلىق ارقىلى كورىپ وتىرمىز. بۇل، اسىرەسە، سىرداريا باسسەينىندە ەرەكشە سەزىلىپ وتىر. كەيىنگى ەكى جىلداعى ۆەگەتاسيالىق كەزەڭدە شاردارا سۋ قويماسىنا جينالاتىن سۋ كولەمى 40 پايىزعا، كىشى ارال تەڭىزىنە كەلەتىن سۋ مولشەرى 60 پايىزعا ازايىپ كەتتى. ترانسشەكارالىق وزەندەر رەسۋرستارىن ءتيىمدى باسقارۋ مەن الدىڭعى قاتارداعى تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ ءۇشىن بىرلەسكەن سۋ ساياساتىن ەنگىزۋ ماڭىزدى. ءبىزدىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىمىز تاراپتاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرگەن جانە ءوزارا مىندەتتەردى تولىقتاي ورىندايتىن، تەڭ دارەجەدە قولدانۋ ءپرينسيپى نەگىزىندە جۇزەگە اسۋى ءتيىس. سۋ – ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىن اشۋدىڭ باسى ەمەس، كەرىسىنشە، بىرىكتىرەتىن رەسۋرس بولۋى كەرەك»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
باياندامادا كوروناۆيرۋس پاندەمياسى سىناعى كەزىندە حالىقتارىمىزدىڭ بىرلىگى مەن بىر-بىرىنە دەگەن كومەگى تۋرالى ايتىلدى.
«قازاقستان دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق اياسىندا باۋىرلاس مەملەكەتتەر مەن حالىقتارعا بارىنشا كومەك كورسەتتى جانە جاردەمدەسە دە بەرەدى. عىلىمي-زەرتتەۋ سالاسىندا جيناقتالعان تاجىريبەمىزبەن بولىسۋگە دە ءازىرمىز. تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتىنىڭ ۆيرۋسولوگيا جانە ەپيدەميولوگيا ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايمىز. شىن مانىندە، وسى سالادا عىلىمي ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ ماڭىزدى. جاقىندا قازاق ۆاكسيناسى قىرعىزستانعا جىبەرىلدى. رەسەيلىك «سپۋتنيك-V» ۆاكسيناسىن ءوندىرۋ دە جولعا قويىلدى»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ تەرروريزم، ءدىني ەكسترەميزم، ەسىرتكى تاسىمالى، ترانسۇلتتىق قىلمىس سياقتى سىناقتاردىڭ ساقتالىپ وتىرعانىنا توقتالدى.
«بىرلىگىمىزدى بەكەمدەپ، بىر-بىرىمىزبەن بولماشى باسەكەلەستىككە جول بەرمەۋىمىز قاجەت. بۇل ماسەلەدە ءححى ع. ورتالىق ازيانى دامىتۋ ماقساتىنداعى دوستىق، تاتۋ كورشى، ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كەلىسىمگە تەز ارادا قول قويۋدىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. تاراپتاردىڭ جۋىق ارادا وسىناۋ تاريحي كەلىسىمگە قول قويۋعا دايىن بولۋىن قۇپتايمىز. حالىقارالىق اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردە بارىنشا ورتاق ۇستانىم بىلدىرسەك، الەمدىك قاۋىمداستىققا كەلىسىم تاپقان ورتاق ءتاسىلىمىزدى كورسەتەر ەدىك. حالىقارالىق الاڭدارداعى باسەكەلەستىك ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزگە قايشى كەلەدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى قازاقستان پرەزيدەنتى.
الداعى ۋاقىتتا باۋىرلاس حالىقتاردى جاقىنداتا تۇسۋدە مادەني-گۋمانيتارلىق ءوزارا ءىس-قيمىلدار ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مەملەكەت باسشىسى تۋىستىق بايلانىستى ساقتاپ، كۇشەيتۋ جانە مادەني-گۋمانيتارلىق كۇن ءتارتىبىن جاڭا مازمۇنمەن تولىقتىرۋ جونىندەگى پىكىرىن ايتتى. سونداي-اق قازاقستان ءبىلىم سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى كەڭەيتۋدى قولدايدى.
«كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەتىن تاعى ءبىر سالا – ەلدەرىمىزدىڭ جاستارى اراسىنداعى بايلانىستى دامىتۋ. تەرەڭدە جاتقان تاريحي قارىم-قاتىناسىمىزدى ساقتاپ قالۋدا جاستارىمىز ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ستۋدەنتتەر الماسۋدى كەڭەيتۋدى، ولاردىڭ جاقسى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلىسىن جان-جاقتى قولداۋدى، ورتالىق ازيا ازاماتتارىنىڭ قازاقستانداعى الدىڭعى قاتارلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا كۆوتا كوبەيتۋدى ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىز»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بارلىق ۇسىنىستار ايماقتاعى مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسى جولىندا جان-جاقتى ءارى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتە تۇسۋگە دەگەن شىنايى نيەتتەن تۋىنداعانى ايتىلدى.
«ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز ورتالىق ازيانى تۇراقتى، ەكونوميكالىق جاعىنان دامىعان، وركەندەگەن وڭىرگە اينالدىرۋ. دوستىق، تاتۋ كورشى ءارى ءوزارا سەنىم نەگىزىندە بارشا قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، العا قويعان يگى ماقساتىمىزعا قول جەتكىزە الاتىنىمىزعا سەنەمىن»، – دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى مەملەكەت باسشىسى.
كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستە، سونداي-اق، تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ، تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون، وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيويەۆ، بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورتالىق ازياداعى ارنايى وكىلى ناتاليا گەرمان ءسوز سويلەدى.
كەزدەسۋ قورىتىندىسى بويىنشا بىرلەسكەن مالىمدەمە قابىلداندى.