مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ەل بىرلىگى – جاڭارعان قازاقستاننىڭ تىرەگى» اتتى XXXI سەسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى، دەپ حابارلايدى اlmaty-akshamy.kz.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز سوزىندە اسسامبلەيا سەسسياسىن قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى قارساڭىندا وتكىزۋ يگى داستۇرگە اينالعانىن جانە مۇنىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– بىرلىك، تاتۋلىق جانە بەيبىتشىلىك – ءبىزدىڭ مىزعىماس قۇندىلىقتارىمىز. ونىڭ ايرىقشا ماڭىزدى ەكەنىن قاڭتار وقيعالارى كەزىندە ايقىن سەزىندىك. ءقازىر قاتەرلى كۇندەر ارتتا قالدى. سول كەزدە قانداي قاۋىپپەن بەتپە-بەت كەلگەنىمىزدى ۋاقىت وتكەن سايىن ۇعىنا تۇسەمىز. شىن مانىندە، ءبىز مەملەكەتتىلىگىمىزدى جوعالتىپ الا جازدادىق. حالقىمىز قاڭتار قاسىرەتىنەن ساباق الا ءبىلۋى كەرەك. ەندى ونداي جاعداي قايتالانباۋى ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىسپىز، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى جاڭا سىن-قاتەرلەردىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتەتىن گەوساياسي احۋالدىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىنا توقتالدى. ونىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي جاعدايدا ەلىمىزدىڭ ازاماتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتىپ، وتانشىلدىق رۋحتى كوتەرۋگە باسا ءمان بەرۋ كەرەك.
– «بىرلىگىمىز – ءارالۋاندىقتا» دەگەن باستى قاعيداتىمىز ەشقاشان وزگەرمەيدى. ءبىز جاس ۇرپاقتى ناعىز وتانشىل ازامات ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە ساياسي جانە قوعامدىق ءپليۋراليزمنىڭ راديكالدى سيپات الۋىنا جول بەرىلمەيدى. اسىرەسە، ازاماتتاردى كەمسىتۋگە، ولاردىڭ ارى مەن نامىسىن تاپتاۋعا بولمايدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، اسسامبلەيا قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى ازاماتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى.
– قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جاڭا جاعدايدا ءبىزدىڭ بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم جونىندەگى ساياساتىمىزدىڭ بەرىك ءارى ينستيتۋسيونالدى تىرەگى قىزمەتىن اتقاراتىنىنا سەنىمدىمىن. بۇگىنگى سەسسيانىڭ مىندەتى – اسسامبلەيانىڭ ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋ ىسىندەگى ورنى مەن ءرولىن انىقتاۋ، ونى ءارى قاراي دامىتۋدىڭ باعىتىن بەلگىلەۋ. «ءبىز ءارتۇرلىمىز – ءبىز تەڭبىز» قاعيداتى ساياسي جاڭعىرۋدىڭ ىرگەلى كومپونەنتى دەگەن پىكىردى ۇستانامىز، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز سوزىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قىزمەتىنىڭ ءۇش نەگىزقۇراۋشى باسىمدىعىن ايقىنداپ بەردى. ءبىرىنشىسى – ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ىسىندەگى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ.
– قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆوتاسىنىڭ جويىلۋى دەموكراتيالىق سايلاۋ ستاندارتتارىنىڭ ساقتالۋىنا قاتىستى ءبىرقاتار ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنەن الىنۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسى رەتتە اسسامبلەيادان ۇسىنىلعان سەناتورلار جالپىۇلتتىق ينتەگراسيا مەن ەتنومادەني ءارالۋاندىلىق نەگىزىندە قازاقستانداعى ەتنيكالىق توپتاردىڭ بارلىق مۇددەسىن ءتيىمدى قاراستىراتىن بولادى. مۇنداي مودەل قازاقستاننىڭ پارلامەنتتىك جۇيەسىنىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسى مەن ەرەكشەلىگىنە ساي كەلەدى، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سەنات دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنىلاتىن ۇمىتكەرلەردى تاڭداۋدىڭ ءتيىمدى ءارى اشىق راسىمدەرىن ازىرلەۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» جاڭارتىلعان زاڭدا كورىنىس تابۋى ءتيىس.
– پارتيالىق جانە سايلاۋ جۇيەلەرىنىڭ رەفورماسى بارلىق ازاماتتىڭ سايلاۋ ۇدەرىستەرىنە قاتىسۋى ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. ءىس جۇزىندە تۇتاس سايلاۋ لاندشافتىن قامتيتىن جاڭا پارتيالار پايدا بولادى دەپ بولجانۋدا. پارتيالىق ءتىزىم، سونداي-اق ءبىرمانداتتى وكرۋگتار بويىنشا ۇمىتكەرلەردى سايلاۋ قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق ءارالۋاندىعىن شىنايى تۇردە كورسەتەدى. سونىمەن قاتار ەتنوسارالىق فاكتوردى ساياسيلاندىرۋعا جانە بۇل تاقىرىپ بويىنشا ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى تالقىلاۋلارعا دا مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت بۇل باعىتتا اسسامبلەيا تاراپىنان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلۋى قاجەت دەپ سانايدى.
– ەلىمىزدە تۇراتىن بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ جالپىازاماتتىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋى جانە وزدەرىن قازاقستانمەن بايلانىستىرۋى اسا ماڭىزدى. بۇل – تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ءبىزدىڭ ۇلكەن جەتىستىگىمىز. ونى جان-جاقتى نىعايتۋعا مىندەتتىمىز. پارتيالارعا داۋىس بەرگەندە جاڭا ساياسي جاعدايدا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى جانە حالىقتىڭ بىرلىگىن كىم اسا ماڭىزدى دەپ ساناسا سوعان باسىمدىق بەرىلەدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
اقپاراتتىق جۇمىستاردى كۇشەيتۋ جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قوعامداعى الەۋەتىن ارتتىرۋ ماسەلەسى ەكىنشى باسىمدىق رەتىندە اتالدى. قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى جۇرتشىلىقتىڭ الدىنا شىققاندا ۇلتتىق مۇددە مەن قازاقستاندىق پاتريوتيزم قاعيداتتارىن باسشىلىققا الۋى كەرەك. بۇل – اسا ماڭىزدى.
– بولعان جانە بولاتىن سىرتقى قاقتىعىستار ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا ۇلتارالىق جانجال تۋدىرىپ، جىككە بولىنۋگە پايدالانىلماۋى كەرەك. وعان جول بەرۋگە بولمايدى. مۇنداي ارانداتۋشىلىقتار بولىپ جاتىر. ونى كورىپ وتىرمىز. ءبىراق ارانداتۋشىلار قايدا تۇرسا دا، قانداي قۇجاتتارمەن تۇلعاسىن جاسىرسا دا، قالاي قۇبىلسا دا ءبىزدىڭ بىرلىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ دەربەس ساياسات جۇرگىزۋ قۇقىعىن بۇزا المايدى. بەيبىتشىلىك پەن تۇتاستىق – باستى قۇندىلىعىمىز، ونسىز بولاشاق جوق ەكەنىن ءبارى ەستە ۇستاۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قازاقستاننان باسقا وتانىمىز جوق، بولمايدى دا، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى ءبىزدىڭ ءالۋانتۇرلى مادەنيەتىمىزدى تانىتاتىن بىرەگەي اقپاراتتى كەڭىنەن تاراتۋعا، اۋقىمى كەڭەيىپ كەلە جاتقان ءقازاقتىلدى اۋديتوريامەن تىعىز جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ دامۋىنا وزگە ەتنوستاردىڭ قوسىپ جاتقان ۇلەسى تۋرالى مەملەكەتتىك تىلدە ايتۋ وتە ماڭىزدى. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن باق-قا قولداۋ كورسەتىلەدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ كەلەسى ايدا جاڭا ديالوگ الاڭى – «ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ» العاشقى وتىرىسى وتەتىنىن حابارلادى. بۇل جيىن ەلىمىزدى دامىتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ ءۇشىن قوعامدى جۇمىلدىرۋعا باعىتتالعان.
– بۇل جالپىۇلتتىق ديالوگتىڭ امبەباپ مودەلىنە اينالادى. قۇرىلتايدىڭ قۇرامىنا دەپۋتاتتار، قحا مۇشەلەرى، ساراپشىلار مەن قۇقىق قورعاۋشىلار، بارلىق ءوڭىردىڭ، سونداي-اق ازاماتتىق اليانستىڭ، قوعامدىق كەڭەستەردىڭ، بەيرەسمي ۇيىمداردىڭ، بيزنەس قاۋىمداستىقتار مەن ءوندىرىس سالاسىنىڭ وكىلدەرى كىرەدى. اسسامبلەيا ۇلتتىق قۇرىلتايمەن بىرلەسىپ، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سەبەبى، تۇپتەپ كەلگەندە، ەكەۋىنىڭ ماقساتى – ورتاق. اۋقىمدى وزگەرىستەرگە جاستاردىڭ دا بەلسەنە قاتىسقانى ابزال. كەشە تۇڭعىش رەت قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جاستار سەسسياسى ءوتتى. ونىڭ ۇسىنىمدارىن مۇقيات زەردەلەۋ قاجەت، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ءۇشىنشى باسىمدىق – قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋ. وسى باعىتتا اسسامبلەيا مەدياسياعا نەگىزدەلگەن كاسىبي كەلىسسوز جۇرگىزۋشىلەردىڭ بىرەگەي ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋعا كىرىستى.
– ەتنومەدياسيا وقۋ ورتالىعىن قۇرۋ كەرەك. وندا تۇراقتى وقۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرىپ، اۋداندىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ باسىم بولىگى دايارلىقتان وتۋگە ءتيىس. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرىنە مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىمەن، قحا حاتشىلىعىمەن جانە باسقا دا ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، وسى ماسەلە جونىندە جۇيەلى ۇسىنىستار ەنگىزۋدى تاپسىرامىن، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قازاقستان قوعامنىڭ بارلىق سالاسى باتىل وزگەرىستەر جولىنا تۇسكەنىن اتاپ ءوتتى. وسىعان بايلانىستى كونستيتۋسياعا ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى.
– ءبىز جاڭا مەملەكەتتىك مودەلگە، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ جاڭا فورماتىنا كوشەمىز. بۇل ساپالى تۇردە وزگەرۋدى ەكىنشى رەسپۋبليكا دەپ اتاۋعا بولادى. جۇمىس توبى اتا زاڭنىڭ 33 بابىنا تۇزەتۋلەر ازىرلەدى. بۇل – تۇتاس كونستيتۋسيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى. وسى وزگەرىستەردى ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسى كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى، جاقىن ارادا شەشىمىن شىعارادى، – دەدى پرەزيدەنت.
سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت توقايەۆ ازىرلەنگەن تۇزەتۋلەردىڭ تاريحي ماڭىزى بار دەپ ەسەپتەيدى. بۇل مەملەكەتتىلىگىمىزدى دامىتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن بىلدىرەدى.
– وسى رەفورمالار قولعا الىنعان كەزدە كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ جوباسىن پارلامەنت قارايدى دەپ ويلاعان ەدىك. بۇل – قولدانىستاعى زاڭنامادا ورنىققان ءراسىمنىڭ ءبىرى. الايدا، الداعى اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى وزگەرىستەر ەل بولاشاعىنا ايرىقشا اسەر ەتەدى. سوندىقتان مەن اتا زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىنامىن. رەفەرەندۋم – اسا ماڭىزدى دەموكراتيالىق ينستيتۋت. الايدا قازاقستاندا ول سوڭعى رەت 1995 جىلى قازىرگى قولدانىستاعى كونستيتۋسيا بەكىتىلگەن كەزدە وتكىزىلدى. ودان كەيىن «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى. ءبىراق سودان بەرى كونستيتۋسياعا ءتورت رەت وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەنىنە قاراماستان، ول ءىس جۇزىندە قولدانىلعان جوق. كونستيتۋسيانى جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋ ارقىلى وزگەرتۋ حالىق قالاۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. رەفەرەندۋم ءاربىر ازاماتقا ەل تاعدىرىن شەشۋگە تىكەلەي قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە جان-جاقتى دەموكراتيالاندىرۋ مەن جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى باعىتىمىزدى نىعايتادى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز، شىن مانىندە، ادىلەتتى قازاقستان ەكەنىنە تاعى دا توقتالدى.
– جاڭا قازاقستان – قارقىندى تۇردە وزگەرىپ جاتقان الەمدە ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋدىڭ جولى. جاڭا قازاقستان ۇعىمىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، بۇرمالاۋعا بولمايدى. ازاماتتاردىڭ ءبارىن ورتاق ىسكە جۇمىلدىرمايىنشا، مەملەكەتتىك اپپارات تا، قانداي دا ءبىر ساياسي شەشىمدەر مەن ەكونوميكالىق تەتىكتەر دە ەلىمىزدى جاڭارتۋعا قاۋقارسىز. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن جەكە جانە قوعامدىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن تولىعىمەن رەفورمالاۋ قاجەت. ءبىز نەپوتيزم مەن پاتەرناليزمگە، سىبايلاس جەمقورلىق پەن كومپرادوريزمگە تۇبەگەيلى توسقاۋىل قويامىز. جاڭا قازاقستان ادىلدىكتىڭ تەرريتورياسىنا اينالۋى كەرەك. ول ءۇشىن تەك زاڭنىڭ ارىپتەرىن عانا ەمەس، رۋحىن دا ۇستانۋ قاجەت. زاڭدار دوگما ەمەس، ول ازاماتتاردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن جەتىلدىرىلىپ وتىرۋعا ءتيىس. زاڭ، ادىلدىك جانە ءتارتىپ ءبىزدىڭ باقۋاتتى ءومىرىمىزدى ايقىندايتىن ناقتى فاكتورلارعا اينالادى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ديالوگ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جانە قوعامدا ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سەنىمدى نىعايتۋ قاجەت ەكەنىنە ارنايى توقتالدى. مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ جارقىن بولاشاعى مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ءۇشىن قاجەت.
– ءبىز كوزقاراستارىمىز بەن نانىم-سەنىمدەرىمىزدەگى ايىرماشىلىقتارعا قاراماستان، ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنۋگە جانە قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز. ءبىزدى بىرىكتىرەتىن، كۇشەيتەتىن، ۇيلەستىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتارعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ «ءارتۇرلى كوزقاراس ءبىرتۇتاس ۇلت» دەگەن قاعيدامىز مىزعىمايدى. ءپاتريوتيزمنىڭ جوعارى قۇندىلىقتارىن ۇلتارالىق ارتىقشىلىق سەزىمىمەن الماستىرۋعا، دوستىق پەن بىرلىكتىڭ ورنىنا بىر-بىرىنە دەگەن وشپەندىلىككە جول بەرىلمەيدى، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى توزبەۋشىلىك پەن «ءوزىمىز جانە وزگەلەر» دەپ ءبولىنۋدىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىنىڭ قاتاڭ تۇردە جولىن كەسۋگە شاقىردى. قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋعا، نىعايتۋعا ءتيىس. تەك بىرلەسكەن كۇش-جىگەر ارقىلى عانا جاڭا قازاقستاندى قۇرا الامىز دەپ ەسەپتەيدى.
– ءبىز بارلىق جوسپارىمىزدى مىندەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرامىز. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. ءبىز ەكىنشى رەسپۋبليكانى بىرگە قۇرامىز، جاڭا قازاقستاندى بىرگە وركەندەتەمىز! ءار ازاماتقا بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن ءادىل ءارى دامىعان مەملەكەت بولامىز! ءسوز سوڭىندا سىزدەردى الدا كەلە جاتقان قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنىمەن جانە ورازا ايت مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن! – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
سەسسيا بارىسىندا ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ناتاليا كالاشنيكوۆا، «قازاقستان كورەيلەرى قاۋىمداستىعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى سەرگەي وگاي، «حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ماكسيم روجين، ساياسي شولۋشى نيكيتا شاتالوۆ، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ديحان قامزابەك ۇلى، «ازاتتىق رۋحى» اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى نادەجدا پالينكا، «احىسكا» تۇرىك ەتنومادەني ورتالىعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ نۇر-سۇلتان قالالىق ءبولىمىنىڭ ءتوراعاسى اسكەر پيرييەۆ جانە مۋزىكانت، بلوگەر الەكسەي لودوچنيكوۆ ءسوز سويلەدى.