بۇگىن – كەڭەس اسكەرىنىڭ اۋعان جەرىنەن شىعارىلعانىنا 36 جىل تولدى. وسىناۋ، داتاعا وراي اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى، ارنايى قىزمەت مايورى، اتاقتى «قارا مايور» اتاقتى «قارا مايور» بوريس كەرىمبايەۆتىڭ ساربازى تالعات الپامىسوۆپەن ارنايى جولىعىپ، سۇحبات قۇرىپ ەدىك.
- - اعا اڭگىمەنىڭ باسىن تۋعان جەردەن باستاساق.
- 1963 جىلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، ءشيلىباستاۋ ەلدى مەكەنىندە جارىق دۇنيە ەسىگىن اشىپپىن. شاتتىعى مول شاڭىراعىمىز التى ۇل، ءتورت قىز تاربيەلەپ وسىرگەن ونەگەلى وتباسى بولدى. اكەم ءالديباي قولىنا قارۋ الىپ، وتان قورعاۋ جولىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان ازامات. 1943-1945 جىلدارى جاستىق شاعىن قان مايداندا وتكەرگەن مايدانگەر. ال انام ءماريا ون بالانىڭ اناسى رەتىندە «باتىر انا» اتانعان اسىل جان.
ءبىزدىڭ ءشيلىباستاۋ اۋىلى تەمىرجولدىڭ بويىندا ورنالاسقان شاعىن ەلدىمەكەن. اكەم دە، انام دا وسى تەمىرجولدا قىزمەت اتقارعان قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى. ول زاماندا شويىن جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان شاعىن اۋىلدا مەكتەپ قايدان بولسىن. سوندىقتان الماتى قالاسىنداعى اباي اتىنداگى №46 مەكتەپ-ينتەرناتتا ءبىلىم الدىم.
ەڭبەك ادامىنىڭ ۇيىندە دۇنيەگە كەلدىم دەپ بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. كۇن-تۇن دەمەي ەڭبەك ەتكەن ادام بالانىڭ تاربيەسىندە قالىس قالدىرمادى. اكە – شەشەمىز بالالارىنىڭ ءبىلىمدى بولعانىن قالادى. سوندىقتان بىزدەردى ينتەرناتقا جىبەرەردە بارىنشا الاڭداماي ءبىلىم الىڭدار دەگەن اقىلىن ايتىپ وتىردى. دەسەك تە، بالا ساناسى قزاقتى بولجاي قويمايدى عوي. اۋىلدا جالاڭاياق الاڭسىز وسكەن بالا اتا-انا قۇشاعىنان ۇزاپ، قالاعا كەلگەندە الاڭداۋلى بولعانى دا جاسىرىن ەمەس.
اۋىلدا دا باۋىرمال بولىپ وسكەن بىزدەر مۇندا كەلگەن سوڭ دا باۋىرمالدىقتى ودان ءارى تۇيسىندىك. ءبىر-بىرىمىزدى ىزدەپ، قۋانىشىمىز بەن قايعىمىزدى ورتاعا سالدىق. ءومىر – قىزىق. بىردە قىل بۇراۋىن بوساتىپ، كەڭدىك بولىپ قالادى. ال ەندى كەيدە قۇراساۋىن تارتىپ، جانىڭا قىسىم ءتۇسىرىپ قويادى. ينتەرنات – وسىنىڭ بارلىعىندا جول تاۋىپ، ءوز سۇرلەۋىڭنەن ءسۇرىنىپ كەتپەۋدى ۇيرەتتى.
- اعا، وسى ينتەرناتتى اياقتاي سالىسىمەن بىردەن اسكەرگە الىندىڭىز با؟
- ەندى جاسىمىز جەتكەن كەزدە اسكەرگە شاقىرىلدىق. قازىرگىلەردى بىلمەيمىن، ول كەزدە اسكەرگە بارۋ وتە ۇلكەن ابىروي بولاتىن. سوندىقتان ءبارىمىز اسكەرگە بارۋعا اسىعاتىن ەدىك. العاش قاپشاعايعا تۇسكەندە دەسانتشى بولاتىن بولدىم دەگەن قۋانىش كەۋدەمدى كەرنەگەنىن ايتىپ تاۋىسۋ قيىن. دەسانتشى بولۋ – ءاربىر ەر جىگىتتىڭ ارمانى عوي. كۇندەلىكتى جانكەشتى جاتتىعۋ، تىنىمسىز دايىندىق بارىسىندا «نە ءۇشىن، قايدا دايىنداپ جاتىر؟» دەپ ەش ويلاماپپىز. ول كەزدە بەيبىت زامان ەدى عوي. دەسانتشى بولدىم دەپ تاقيامدى اسپانعا اتىپ جۇرگەن كەزدەر عوي. اۋعان جايلى اڭگىمە بولعان جوق. اۋعانعا اۋىپ كەتۋىمىز مۇمكىن دەگەن وي ەشكىمنىڭ ميىنا كىرىپ تە شىققان جوق. دەسانتشى بولعانىمىزعا ءمازبىز.
كۇنىنە قىرىق شاقىرىم جۇگىرتەدى. ساياسي ساباقتان باستاپ، ءتۇرلى-تۇرلى ارنايى وقۋ-جاتتىعۋلار جۇرگىزىلەدى. ءبىز شىمىر بولامىز دەپ ءمازبىز. تىنىمسىز جاتتىعۋ.
- - پاراشيۋتپەن دە سەكىرتتى مە؟
- ەڭ ءبىرىنشى پاراشيۋتپەن سەكىرگەن كەزىم ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىر كۇنى بايسەركە اەرودرومىنا الىپ كەلدى دە، پاراشيۋت كيگىزە باستادى. پاراشيۋت كيدىم دەگەن ءسوز سەكىرۋ كەرەك دەگەن ۇعىم. ەندى قىسىلتاياڭ شاق. بيىكتەن تومەن قۇلدىيلايسىڭ؟ تولقيسىڭ عوي... ول كەزدەگى سەزىمدى ايتىپ جەتكىزۋ وعاي ەمەس.
العاشقى سەزىم، ءبىرىنشى سەكىرگەن كەزدە اسپاندا ۇشىپ كەلە جاتىپ بىر-بىرىمىزگە ايقايلاپ، قول بۇلعاپ ءماز بولدىق. ال جەرگە تابانىمىز تيگەندە تالايىمىز توڭقالاڭ استىق قوي. قالاي اۋناپ تۇسكەنىڭدى بىلمەي قالعان سوڭ، قايتادان سەكىرگىڭ كەلىپ تۇرادى. ۆەرتولەتتەن، «كۋكۋرۋزنيك» دەپ اتالاتىن ان-2 ۇشاعىنان سەكىرۋ ارقىلى دەسانتتىق ءومىردىڭ ناعىز شىڭىنا جەتكەندەي بولدىق.
جاتتىعۋلار مەن دايىندىقتاردىڭ نەگىزگى ماقساتتارى جانە تالاپتارى ساربازداردى ءارتۇرلى جاعدايدا ۇرىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرى مەن ادىستەرىن جەتىك بىلۋگە، بەكىتىلگەن قارۋدىڭ ۇرىستىق قاسيەتتەرى مەن قۇرىلىسىن تانىستىرۋعا جانە ونى ەركىن قولدانا الۋدى ۇيرەتۋگە باعىتتالعان بولاتىن. سونىمەن قاتار وقۋ باعدارلاماسىنان تىس، سوعىس جاعدايىنا جاقىنداتىلعان، جاۋىنگەرلەردى توسىن، توتەنشە جاعدايلار تۋىنداعان كەزدە ارەكەت ەتە الۋ باعىتىندا جاتتىعۋلار مەن دايىندىقتار دا جۇرگىزىلدى.
- - ال اۋعان باراتىڭىزدى قالاي ەستىدىڭىز؟
- جاتتىعۋدى ويداعىداي تاپسىرىپ بولعان سوڭ، تالدىقورعان قالاسىنىڭ ماڭايىنا كارتوپ جيناۋعا الىپ باردى. ءبىر اي جيىن-تەرىمگە اتسالىسىپ، قاراپايىم جۇمىسشىلارعا قولعابىس تيگىزىپ كەلگەن سوڭ، قازان ايىندا اسكەري پارادقا دايىندالىپ جۇرگەنبىز. ءبىر كۇنى ۇلكەن جينالىس بولىپ، بالقاشقا اسكەري جاتتىعۋعا باراتىنىمىز تۋرالى بۇيرىق وقىلدى. بار-جوعى ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە اپىل-عۇپىل جينالىپ، بۇكىل قارۋ-جاراق، تەحنيكامىزدى ۆاگوندارعا تيەپ، پويىزعا وتىردىق.
ساربازداردىڭ اراسىندا «اۋعانعا باراتىن بولدىق» دەگەن سىبىستار شىعا باستادى. اشىپ ەشكىم ەشتەڭە ايتپايدى، ءبارى قۇپيا. پويىز شۋعا كەلگەندە وڭعا بۇرىلماي، تىك كەتكەندە بىردەن الدا اۋعانستان ەكەنىن ءىشىم سەزدى. سارىاعاشقا جەتكەندە كومبات بارلىق ۆاگونداردى ارالاپ، ساربازدارعا: «بالالىق ءوتتى، جىگىتتىك جەتتى. الدىمىزدا اۋعانستان. بالالىقپەن قوشتاسىپ، ەسەيەتىن كەز كەلدى. سىن ساعاتتا سىنىپ كەتپەڭدەر. ەر، ەركەك، ازامات بولىڭدار، ءبىزدى سوعىس كۇتىپ تۇر»، - دەپ حابارلادى.
كۋشكادا ءبىر كۇن تۇنەگەن سوڭ ءامۋداريا ستانسياسى ارقىلى پاروممەن تاڭعى بەس جارىمدا اۋعان ەلىنىڭ شەكارا سىزىعىن كەسىپ وتتىك. شەكاراشىلار ۇيىمداستىرعان ءدالىز ارقىلى اۋعان جەرىنە اياق باستىق.
ءبىزدىڭ جاساق انحويعا كەلىپ تابان تىرەدى. ارادا ءتورت ساعات وتپەي جاتىپ مودجاحەدتەر تاعى دا تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. ناعىز سوعىستىڭ ءدامىن تاتىپ ۇلگەرمەگەن ءبىزدىڭ جاساقتى بۇل قاندى قاساپتان دەر كەزىندە كومەككە كەلگەن قۇندىزدىق بارلاۋ باتالونى تاعى دا قۇتقارىپ قالدى.
سول اتىس، سوعىستان العاشقى ساباعىمىزدى الدىق. سول جەردە العاشقى ءولىمدى كوردىك. ءبىزدى قارسى العان قۇندىز باتالونىنىڭ جاۋىنگەر جىگىتتەرى وققا ۇشىپتى. «گرۋز-200»، مىرىش تابىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن سول كۇنى كوزبەن كورىپ، تۇيسىگىمىزگە تۇيدىك. وسىدان كەيىن ءبارىمىز دە اۋعانستانعا قىدىرۋعا كەلمەگەنىمىزدى تۇسىندىك.
- - اتاقتى پانشەر شاتقالىنا جول قالاي باستالدى؟
- نەگىزىنەن توعىز جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل سوعىستا پانشەر شاتقالى باستى نازاردا بولدى. ءبىر شەتى پاكىستانمەن شەكتەسىپ، ەكىنشى شەتى اۋعانستاننىڭ ورتالىعىنا جول باستايتىن سالانگ اسۋىمەن استاسىپ جاتقان ايماقتا كوتەرىلىسشىلەردىڭ ورتالىق وشاعى ورنالاسقان. پاكىستاننىڭ سودىرلارى مەن شەت مەملەكەتتەردىڭ جالدامالى جاۋىنگەرلەرى ءدال وسى ءدالىز ارقىلى اۋعان سوعىسىندا اتوي سالعان. قوينى قونىشى تولى قازبا بايلىقتىڭ كومەگىمەن احماد شاح ماسۋد قاراماعىنداعى كوتەرىلىسشىلەردى قارۋ-جاراقتىڭ تۇر-تۇرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان.
بۇل سودىرلارعا اۋعان مەملەكەتىنىڭ ءوز اسكەرىنىڭ قاۋقارى جەتپەگەندىكتەن كەڭەس ارمياسىنىڭ ارالاسۋىنا تۋرا كەلدى. ەڭ باستى ماقسات پارتيزانداردىڭ ورتالىق وشاعىنىڭ كوزىن جويۋ بولدى. ويتكەنى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا ەنۋىنە جول اشاتىن تەرمەز-كابۋل كۇرە جولى ماسۋدتىڭ قاراماعىنداعى مودجاحەدتەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا كوشكەن. ونىڭ ۇستىنە سالانگ اسۋىن اسپاي اۋعانستاننىڭ ورتالىعىنا باس سۇعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. تاۋدىڭ ەڭ بيىك ۇشار باسىنان باستاپ تاۋ-تاس، جارتاس-جاقپارلاردىڭ، ۇڭگىرلەردىڭ بارىن توپ-توپقا ءبولىنىپ العان سودىرلار جايلاپ العان.
پانشەردىڭ نەگىزىن اۋعانعا اۋىپ كەلگەن وزبەك، تاجىك، تۇركىمەن ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قۇرايتىن. يزۋمرۋد پەن ءلازۋريتتىڭ، مول قازباسىنىڭ ارقاسىندا بۇل مەكەندى احماد شاح ماسۋد سركىن بيلەپ تۇرعان. «مال ايداسا جاۋدىكى، ىسقىرسا جەلدىكى» سكەنىن جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى حالىق ماسۋدقا قاتتى تابىناتىن. سوعان قاراماستان جەكە جاساقتىڭ بارلاۋشىلارى پانشەر وزەنىن جاعالاپ وزەگى تالماي وتىرعان ءسلدىڭ بەتىن وزدەرىنە قاراتا ءبىلدى. «ساقتىقتى سوقىردان، كىشىلىكتى تۇيەدەن ۇيرەنگەن» اككى احماد شاح ماسۋد بارلاۋدىڭ بار قىر سىرىن بەس ساۋساعىنداي مەڭگەرىپ السا دا جەكە جاساق بارلاۋشىلارىن ەرىكسىز مويىنداپ، باسىن ءيدى.
پارتيزاندىق سوعىستىڭ تاسىلىنە ابدەن توسەلىپ، بارلاۋ جۇمىسىن جان-جاقتى جولعا قويىپ العان ماسۋدتى مويىنداتۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن مودجاحەدتەردەن بۇرىن قاراپايىم حالىق تەز ءتۇسىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە قانىشەر پانشەردە سەگىز اي بويى سوعىس بولعان جوق.
اۋىزشا ەكەۋارا كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىنىڭ نەگىزىندە كوپ ۇزاماي قاعاز جۇزىندە كەلىسىمشارتقا قويىلدى. توعىز باپتان تۇراتىن شارتتىڭ مازمۇنىنا كوز جۇگىرتىپ كورەلىك:
1. بارلىق كەڭەس جانە اۋعان ارمياسى پانشەر القابىن بوساتۋى ءتيىس. تەك انابا قىستاعىندا ەكى ەلدىڭ ارمياسىنان بىر-بىردەن باتالون عانا تۇراقتاي الادى. ارميانىڭ القاپ جۇرتىنىڭ ىشكى جۇمىسىندا شارۋاسى بولماۋى كەرەك.
2. مودجاحەدتەر اناباعا ورنالاسقان اسكەري قۇرىلىمعا جانە ولارعا كەلىپ كەتەتىن اسكەري كوللوناعا شابۋىل جاسامايدى. 3. مودجاحەدتەر اناباداعى اسكەري بازالار-دى تەكسەرىپ باقىلاۋعا الۋعا قۇقىلى.
4. وسى ەكى باتالونعا ازىق-تۇلىك تاسيتىن جۇك كولىكتەرىنىڭ كەلىپ كەتۋى جايلى تولىق اقپاراتقا يە بولۋى مىندەتتى.
5. وسى شاتقالداعى جايلاعان ەلدى مەكەن اراسىنداعى مينالاردى كەڭەس ارمياسى تولىق زالالسىزداندىرۋى قاجەت.
6. شاتقالدان تىس اۋماقتا كەڭەس ارمياسى كەز كەلگەن اسكەري اسىرۋىنا بولادى.
7. ەكى جاقتىڭ جاۋىنگەرلەرى ەش كەدەرگىسىز قارسى جاققا وتۋىنە مۇمكىنشىلىك بار. ءوز ەركىمەن بەرىلگەندەردەن باسقا تۇتقىندار تۇگەل الماستىرىلۋى ءتيىس.
8. پانشەر، شۋتال، ساندجان جانە اندارا-بانىڭ ءبىر بولىگى مەن جوعارعى گۇل-باحار اۋماعىندا سوعىس توقتاتىلادى.
9. انابادا ورنالاسقان مودجاحەتتەر توبى پانشەر باسشىلىعىنىڭ قۇزىرىندا بولادى. بەيبىت تۇرعىنداردىڭ كابۋل MCH پانشەر اراسىندا ەمىن ەركىن قاتىناس جاساۋىنا ىقپالىن تيگىزەدى. مودجاحەدتەر جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ىشكى تىنىس تىرشىلىگىنە ارالاسپايدى.
ەكى جاقتى كەلىسىمنىڭ زور پايداسى بولعانمەن احماد شاح بۇل شارتتى ءوز يگىلىگىنە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. سوعىستى توقتاتا وتىرىپ ول كەڭەس اسكەرىنىڭ جويقىن شابۋىلدارىنا تەگەۋرىندى تويتارىس بەرەمىن دەپ تەنتىرەتىپ العان ءوز سودىرلارىن قايتا جيناقتاپ جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانىن ارتتىرىپ اسكەري الەۋەتىن كۇشەيتىپ الدى. «پانشەر ارىستانى» دەگەن اتاعىنا ساي وسى شاتقالدا ەمىن ەركىن ءجۇرىپ تۇرۋعا مۇمكىندىك الدى.
ال كەڭەس ارمياسى ءۇشىن بۇل كەلىسىمنىڭ پايداسىنا كەلسەك، ەڭ ءبىرىنشى كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن وپپوزيسيانىڭ قارۋلانعان توپتارىمەن وسى ەلدەگى ساياسي جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن اسكەري شيەلەنىستى، قاجەتى جوق قاقتىعىستى توقتاتۋ ماقساتىمەن ءارقاشان بەيبىت كەلىسىمگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتتى.
وسىلايشا شاتاق شاتقالدىڭ بەيبىتشىلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن بار جوعى ءبىر ايعا قالدىرىلعان ءبىزدىڭ جاساق سەگىز اي سوعىستى توقتاتىپ، تىنىشتىقتىڭ تىرەگى بولدى.
1983 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءبىزدىڭ جاساق رۋحانى احماد شاحتىڭ وزىنە تاپسىرىپ، شاتاق شاتقالدى تاستاپ شىقتى. كەلىسىم شارتتا كورسەتىلگەندەي بارلىق مينالانعان اۋماقتى كورسەتىپ، سىزبا كارتاسىن قولدارىنا ۇستاتىپ كەتتى. قۋ تۇلكىنىڭ ىزىندەي سوزىلىپ جاتقان جول بويىندا قاھارلى قارۋ جاراقتارىن اسىنىپ، ءتىزىلىپ تۇرعان مودجاحەدتەر ارنايى ماقساتتاعى جەكە جاساقتىڭ جانكەشتى جاۋىنگەرلەرىن ءبىر وق اتپاستان ءۇنسىز عانا كوزبەن شىعارىپ سالدى. ولاردىڭ كوزدەرىندە وشپەندىلىك تۇنىپ تۇرعانمەن بويلارىندا قۇرمەت سەزىمى دە بار ەدى. ويتكەنى «بەس ارىستان ەلىنىڭ» تۇرعىندارى ارىستان جۇرەكتى ازاماتتاردى الاقانىنا سالىپ، باتىرلىق پەن باتىلدىقتى، ەرلىك پەن ەلدىكتى، ار مەن ابىرويدى، داڭق پەن ايبىندى مويىندايتىن حالىق ەدى.
سەگىز ايعا دەيىن وق اتىلماعان، وت شارپىل-ماعان ايماققا ناۋرىزدان كەيىنگى ءساۋىر ايى ءتاۋىر اي بولمادى. وكىنىشكە وراي 13 ساۋىردە سوعىس وتى قايتا تۇتاندى.
- - ال ايگىلى «قارا مايور» سىزدەردى باسقاردى ما؟
- ارينە، ول كىسىگە ءبىزدى و، باستا باسقارىپتى. ول كىسى تاپسىرما بەرەدى، ءبىز ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىردىق قوي. وتە قاتال، تالاپشىل ادام. داۋسى گۇر-گۇر دەپ كەلە جاتقاندا تىعىلا بەرۋشى ەدىك. ەڭ باستىسى وتە ءادىل ازامات. جوعارىدا ايتقان پانشەر شاتقالىندا احماد شاح ماسۋدپەن كەزدەسۋگە ءۇش رەت باردى. پانشەردە «قارا مايور» احماد شاح ماسۋدپەن كەزدەسۋگە ءۇش رەت باردى. سول كەزدەسۋدىڭ بىرەۋىنە مەنىڭ دە قاتىسىم بولدى. ءتۇن ورتاسىندا تاۋدىڭ ىشىندە ورنالاسقان ءبىر قىشلاقتا كەزدەسۋ بولدى. قاراشا ايى بولاتىن ۇمىتپاسام. ءبىز ارتىنان ۋسيلەنيەگە، كۇشەيتىلگەن قورعانىس كۇشى قاجەت جاعدايدا جەدەل كومەككە ۇمتىلاتىن جاردەم توبى بولىپ باردىق. «وق تەك بۇيرىق بويىنشا عانا اتىلۋى ءتيىس» دەگەن تاپسىرما بار. الدا-جالدا بايقاۋسىزدا ايدالاداعى ءبىرسۋ وقتى اسپانعا اتىپ جىبەرسە ءبىتتى، ناعىز قىرعىن سوعىس باستالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
سول شاتاق شاتقالدا «پانشەر ارىستانىن» تىزە بۇكتىرىپ، كەلىسىمگە كوندىرگەن ءبىزدىڭ كومبات «پانشەر پاتشاسى» اتاندى. سونىمەن قاتار «قارا مايوردىڭ» قول استىندا قىزمەت اتقارعان ساردارلاردىڭ تورتەۋى گەنەرال شەنىنە يە بولدى.
- ءار كۇننىڭ ءوز ايتارى بولاتىنىن ەسكەرسەك، ءسىزدىڭ اتاقتى شاتقالدا وتكەرگەن ءار كۇنىڭىزدىڭ ءبىر كىتاپقا ارقاۋ بولاتىنىن بۇگىنگى اڭگىمە بارىسىندا كوز جەتكىزىپ وتىرمىن. الداعى كۇندەرى مۇنداي سىزدى كۇندەر بولماسىن. ۇرپاعىڭىز، بالالارىمىز كورمەسىن دەپ تىلەيمىن! ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز!