شەت جەردە جۇرگەن قازاق جاستارى كوپ. ءبىرى ءبىلىم قۋىپ، وقۋ وقىپ ءجۇر، ەكىنشىسى – تىرشىلىك قامىمەن كۇنكورىس ىزدەپ كۇنەلتىپ، اقشا تاۋىپ ءجۇر. شەكارا اسىپ بوتەن ەلدە جۇرگەن ادامنىڭ جۇرگەن جەرىنەن سىڭىرگەن جاقسىلى-جامان ادەتى، ۇيرەنگەنى، ءوز ەلىمەن سالىستىرىپ تۇيگەن ويى بولارى انىق.
تۇركيانىڭ انكارا قالاسىندا ورنالاسقان حادجەتتەپە ۋنيۆەرسيتەتىندە مەديسينالىق قۇقىق سالاسىندا دوكتورانتۋرا وقىپ جاتقان ساندىبايەۆا گۇلميرا ەدىل قىزى ءبىلىم الۋعا تۇركيانى تاڭداعان سەبەبىم باسقا ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن كورۋ، جاڭا تاجىريبە جيناۋ، سونىمەن قاتار شەتەلدىڭ مادەنيەتى مەن حالقىن جاقىنىراق تانۋ دەيدى.
«بالا كۇنىمىزدە كوبىمىزدىڭ ارمانىمىز عارىشكەر بولۋ ەدى عوي. مەن دە كىشكەنتايىمدا سول ارمانعا بەرىلگەنمىن. ءبىراق مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ ەڭ ەرەكشە بولىگى – اجەمنىڭ قاسىندا ءوتۋى. اجەممەن بىرگە وتىرىپ تەرمە، ايتىس تىڭداپ، ادەبي شىعارمالاردى وقىپ ءوستىم. سول اجە مەكتەبىنىڭ تاربيەسى مەنىڭ وي-ورىسىمە، دۇنيەتانىمىما جاقسى جاعىنان اسەر ەتتى.
بۇدان بولەك، بالا كەزىمنەن سۋرەت سالۋعا قۇشتار بولدىم. كەيىن وسە كەلە ول ادەتىمدى سيرەتكەنىممەن، شىعارماشىلىققا دەگەن اۋەستىگىم ءالى دە باسىلماپتى. ءقازىر بوس ۋاقىتىمدا سۋرەت سالىپ، ادەمى كورىنىستەردى سۋرەتكە نەمەسە ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ءبولىسۋدى جاقسى كورەمىن. بۇل مەن ءۇشىن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق قىرىمدى ۇشتاۋدىڭ ءبىر جولى دەسەم بولادى.
مەكتەپتى اقتاۋ قالاسىندا بىتىرگەن سوڭ، استاناداعى كازگيۋۋ (قازىرگى منۋ) ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ وقىدىم، كەيىن ماگيستراتۋرانى دا وسى شاڭىراقتان ءتامامدادىم. قىزىققا تولى ستۋدەنتتىك شاعىم وسى قالادا ءوتتى.»
ماماندىق تاڭداۋ دەگەن ادام ومىرىندەگى ماڭىزدى ساتكە دە كەيدە بىرەۋدىڭ نەمەسە ءبىر جاعدايدىڭ ىقپالى بولىپ جاتادى. گۇلميرانىڭ مەديسينالىق قۇقىقتى تاڭداۋىنا تەلەديداردان كورگەن جاڭالىق تۇرتكى بولىپتى.
«10-سىنىپ وقىپ جۇرگەندە ۇستازدارىمىز: «ەندى بولاشاق ماماندىقتارىڭدى ويلانا باستاڭدار، الدارىڭدا ۇبت بار، ودان كەيىن ۇلكەن ومىرگە قادام باساسىڭدار» دەپ ءجيى ايتاتىن. سول كەزەڭدە جاڭالىقتان حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە نارازىلىعىن كورگەنىم ەسىمدە. كەيىن ول ماسەلەنىڭ ماجىلىستە تالقىلانىپ، شەشىم قابىلدانۋعا ۇسىنىلعانىن بايقادىم. وسى ساتتە وزىمە: «مەن دە حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن نە ىستەي الامىن؟» دەگەن سۇراق قويدىم. سول وي مەنى قۇقىق سالاسىنا جەتەلەدى. سەبەبى قۇقىق ماماندىعى ارقىلى ادامداردىڭ قۇقىعى مەن مۇددەسىن قورعاۋعا، قوعامعا پايدا تيگىزۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىم.
تاڭداعان ماماندىعىمنىڭ ماعان ۇنايتىن تۇستارى كوپ. ەڭ اۋەلى، قۇقىق سالاسى ۇنەمى ىزدەنىستى، جاڭاشىلدىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە كرەاتيۆتى ويلاۋعا، ءبىلىمدى تەرەڭدەتۋگە جانە ۇنەمى دامۋعا جەتەلەيدى. سونىمەن قاتار، بۇل ماماندىقتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى – ادامدارعا تيگىزەتىن پايداسى مەن قوعامعا قوساتىن ۇلەسى. قۇقىقتىق ساۋاتتى بولۋ ارقىلى ادىلەتتىلىككە جول اشۋعا، حالىقتىڭ قۇقىعى مەن مۇددەسىن قورعاۋعا، ەل دامۋىنا ءوز ۇلەسىڭدى قوسۋعا بولادى.»
گۇلميرا مەديسينالىق قۇقىق سالاسىندا ءبىلىم الىپ جۇرسە دە، تۇركيا مەملەكەتى مەن ەلىمىزدىڭ اراسىن جالعاپ، انكاراعا كەلگەن قازاقستاندىقتارعا اۋدارماشى بولىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇر. بۇدان بۇرىن جازعان انكاراعا بارعان ساپارىمىزدا TİKA تاراپىنان بىزگە بولىنگەن اۋدارماشى وسى جەرلەسىمىز ەدى.
«تۇركياعا كەلگەن سوڭ ەڭ الدىمەن تۇرىك ءتىلىن مەڭگەرۋگە كوڭىل ءبولدىم. كەيىن دوكتورانتۋرامدى باستاپ، وقۋ پروسەسىنە تولىق كىرىستىم. تۇركيانىڭ دوكتورانتۋرا جۇيەسىندە PhD كانديدات اتاعىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ەمتيحاننان ءوتۋ شارت، مەن دە ونى ءساتتى تاپسىرعان سوڭ ديسسەرتاسيامنىڭ تاقىرىبىن بەلگىلەپ، مەديسينالىق قۇقىق بويىنشا زەرتتەۋدى باستادىم. ديسسەرتاسياعا قاجەتتى اقپاراتتى جيناۋ بارىسىندا ماعان قازاقستاننان كەلگەن دارىگەرلەرگە كومەك كورسەتۋ ۇسىنىلدى. ولار انكاراداعى ءبىر اۋرۋحاناعا ەكى اپتالىق تاعىلىمداماعا كەلگەن بولاتىن. ءوزىمنىڭ ديسسەرتاسياما قاتىستى بولعان سوڭ، سول ارقىلى جالپى بۇل جاقتاعى حالىققا كورسەتىلەتىن مەديسينالىق قىزمەتتى تىكەلەي كورۋ مۇمكىندىك تۋدى. بۇل مەن ءۇشىن العاشقى اۋدارما تاجىريبەسى، سونىمەن قاتار مەديسينا سالاسىندا ديسسەرتاسيا جازىپ جاتقانىما بايلانىستى وتە پايدالى بولدى. سول ارقىلى ءوزىم ءۇشىن ماڭىزدى اقپاراتتى مەڭگەرىپ قانا قويماي، ەلدەن كەلگەن ماماندارعا دا كومەكتەستىم. كەيىن دە قازاقستاننان كەلگەن ارىپتەستەرىمە ديسسەرتاسياما قاتىستى نەمەسە قۇقىق سالاسىنداعى باسقا دا تاقىرىپتاردى اۋدارۋدا قولداۋ كورسەتىپ كەلەمىن. بۇل ماعان ءوز نەتۆوركينگ الاڭىمدى كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق تاجىريبە الماسۋدىڭ جانە ەلمەن بايلانىس ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءتيىمدى جولىنا اينالدى. نەگىزى دوكتورانتۋراعا تۇركيا بۋرسلارى باعدارلاماسى ارقىلى كەلگەن بولاتىنمىن، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك بولدى. تۇركيادا وقۋ بارىسىندا تەك تۇرىك الەمىمەن عانا ەمەس، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ستۋدەنتتەرمەن دە تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىم. شەتەل ازاماتتارىمەن ارالاسا وتىرىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىن، ءداستۇرىن جانە تۇرمىسىن جاقىنىراق تانىدىم. قازاقستاندىق ستۋدەنت-دوكتورانت رەتىندە وسىنداي بايلانىستار ورناتۋ مەن ءۇشىن تەك ەستەلىك قانا ەمەس، بولاشاقتا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق پەن جاڭا مۇمكىندىكتەردىڭ قاقپاسىن اشاتىن كوپىرگە اينالدى.
سونىمەن قاتار، وقۋ بارىسىندا تۇرىك دۇنيەسى تاقىرىپتارىندا ماقالالار جازىپ، حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسۋعا تىرىستىم. بۇل جولداعى ەڭ قىزىقتى ءارى قۇندى تاجىريبەلەردىڭ ءبىرى – تۇركيا بۋرسلارى ۇسىنعان تاجىريبە الۋ باعدارلاماسى بولدى. ول ماعان اكادەميالىق ءبىلىمدى تەك جيناقتاپ قانا قويماي، ونى پراكتيكادا قولدانۋعا، تەوريالىق ءبىلىمىمدى ناقتى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى»، - دەيدى انكاراداعى قازاق قىزى.
بوتەن ەلدە جۇرگەن ادام ەڭ الدىمەن بارعان جەرىنىڭ داعدىلارىن مەڭگەرەدى، جاقسىسىن ۇيرەنەدى، وسى ارقىلى بەيتانىس ورتاعا سىڭە باستايدى، سول قوعامعا بەيىمدەلەدى. كەيىپكەرىمىز تۇركيادا وقۋ كوزقاراسىمدى كەڭەيتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك مەكتەبى بولدى دەيدى.
«تۇركيادان، جالپى تۇرىك حالقىنان ۇيرەنگەنىم كوپ بولدى. مەنىڭشە، باسقا ەلدىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن، داعدىلارىن تانۋ ءار ادامعا پايدالى. سەبەبى الەمدى تانۋ ارقىلى ءوزىڭدى دە تانيسىڭ. بۇل ەلدە وقۋ تەك ءبىلىمىمدى ارتتىرىپ قانا قويماي، ومىرلىك ساباق الۋىما دا مۇمكىندىك بەردى. تىلدىك داعدىلارىم دا ايتارلىقتاي دامىدى. تۇرىك ءتىلىن كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىپ، ادامدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى بۇل ەلدىڭ مادەنيەتىن تەرەڭىرەك ءتۇسىندىم. تۇرىكتەردىڭ قوناقجايلىعى، بىر-بىرىنە دەگەن سىيلاستىقتارى وتە جاقسى. سونىمەن قاتار، بۇل جەردە جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ، ءوز پىكىرىمدى اشىق ايتۋ، ادامدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ داعدىلارىمدى ودان ءارى دامىتتىم. كۇتپەگەن جاعدايلاردان قالاي شىعۋ كەرەگىن دە ۇيرەندىم. تۇرىك جازۋشىسى يبراگيم كالىننىڭ ءبىر كىتابىندا: «ءار مۇمكىندىك — سىناق، ءار سىناق — مۇمكىندىك» دەپ جازىلعان. وسى وي مەن ءۇشىن تۇركيادا وزەكتى بولدى جانە ومىرلىك ۇستانىمىما اينالدى. تۇركيا مەن ءۇشىن تەك ءبىلىم الۋ ورنى عانا ەمەس، ءوزىمدى دامىتۋ، جاڭا تاجىريبە جيناۋ جانە ومىرلىك كوزقاراسىمدى كەڭەيتۋ مەكتەبى دەپ ايتا الامىن.»
شەت جەردە جۇرگەندە كەز كەلگەن جاعدايدى ءوز ەلىڭمەن سالىستىرا قارايتىنىڭ انىق، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە وسى سالىستىرۋ ارقىلى ءوز قانداستارىنىڭ مەيىرىمدىلىگىن بۇرىنعىدان دا جاقسى ءتۇسىنىپ، باعالاي تۇسكەن.
«قالاساق تا، قالاماساق تا، ءبىزدىڭ بويىمىزدا سالىستىرۋ قاسيەتى بار. ءار بارعان جەردە: «بۇل ەل نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى، حالقىنىڭ كوڭىل-كۇيى قالاي، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى قانداي؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. ادەتتە، بۇل سۇراقتارعا جەرگىلىكتى حالىقپەن سويلەسۋ ارقىلى جاۋاپ تابۋعا بولادى. ارينە، ەكى ەلدىڭ ءوزارا ۇقساستىقتارى بار، ءبىراق ايىرماشىلىقتارى دا ايقىن كورىنەدى. مىسالى، قازاقستاندا وتباسىلىق ىنتىماق جاقسىراق ساقتالعان، ادامدار بىر-بىرىنە جىلى قارىم-قاتىناس تانىتادى جانە قوناقجايلىققا ءمان بەرەدى. ال تۇركيادا ادامدار كۇندەلىكتى ومىردە وتە اشىق، كوپشىلىگى بىر-بىرىمەن تىكەلەي سويلەسەدى، ءبىراق وتباسىلىق داستۇرلەر كەيدە السىزدەۋ كورىنەدى. تاعى ءبىر ايىرماشىلىق قوعامدىق ومىرىنەن انىق بايقالادى: تۇركيادا كوشەدە، كافەلەردە ءومىر بەلسەندى ءوربيدى، ال قازاقستانداعى كەيبىر قالالاردا تىنىشتىق كوزگە ۇرادى. وسىنداي سالىستىرۋلار ارقىلى مەن ءوز ەلىمنىڭ تابيعاتىنىڭ اسەمدىگىن، ءداستۇرىنىڭ بايلىعىن جانە ادامداردىڭ مەيىرىمدىلىگىن بۇرىنعىدان دا جاقسى ءتۇسىندىم.
الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسە دە، قازاق قىزى يناباتتى، ىزەتتىلىگىمەن كوزگە تۇسەدى، قازىرگى بويجەتكەندەردە جاۋاپكەرشىلىك تە باسىم كورىنەدى. شەت جەردە ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جۇرگەن گۇلميرانىڭ دا پاراساتتىلىعى مەن تاربيەلىگى بايقالادى.
«قازاق قىزدارى وزدەرىنىڭ وجەتتىگىمەن، اقىلدىلىعىمەن، يناباتتىلىعىمەن، ىزەتتىلىگىمەن، سۇلۋلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازىرگى قازاق قىزدارى بىلىمگە قۇشتار، ءوزىن-وزى دامىتۋدى قولعا العان، سول ارقىلى ولار وزدەرىن جاقسى جاعىنان دامىتىپ، جاۋاپكەرشىلىگىمەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلادى. وزىمە دە، سىڭلىلەرىمە دە ايتارىم: ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاي وتىرىپ زاماناۋي باعىتتا دامۋىمىزدى جالعاستىرۋىمىز كەرەك. بۇل تەك جەكە قىزدارعا عانا ەمەس، قوعامنىڭ ەكىنشى جارتىسى – ەر ازاماتتارعا دا قاتىستى. ءبىز ءوز مادەنيەتىمىزدى قۇرمەتتەي وتىرىپ، زاماناۋي ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بولۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت. بىلىمگە قۇشتارلىق، ءوزىن-وزى دامىتۋعا ۇمتىلىس، تاۋەلسىزدىك پەن جاۋاپكەرشىلىك قازىرگى قازاق جاستارىنا قاجەت قاسيەتتەردىڭ باستىسى دەپ بىلەمىن»، دەگەن ويىن ايتتى گۇلميرا ەدىل قىزى.
قازىرگى قازاق بالاسى بىلىمگە قۇشتار، رەتى كەلسە شەتەلدىك وقۋ ورنىن تاڭدايتىندار دا جەتكىلىكتى. وسى ورايدا وزگە ەلدەن ءبىلىم الۋدى كوزدەيتىن جاستارعا دا قازاق قىزىنىڭ ءوز ايتارى بار:
«شەتەلدە ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستارعا ايتارىم، ەڭ باستىسى - باتىل قادام جاساۋدان قورىقپاۋ. باكالاۆر كەزەڭىندە جاستار «گۋبكا» سياقتى كەز كەلگەن جاڭا اقپاراتتى تەز قابىلداپ، ءوز قابىلەتتەرىن شىڭداي الادى. شەتەلدىك ءبىلىم تەك كاسىبي بىلىكتىلىكتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ، باسقا مادەنيەت پەن وي-پىكىردى ءتۇسىنۋ سياقتى ومىرلىك داعدىلاردى بەرەدى. ارينە، بۇل جولدا تىلدىك كەدەرگىلەر، جاڭا ورتاعا ۇيرەنۋ، كۇندەلىكتى تۇرمىستىق ماسەلەلەر سياقتى قيىندىقتار دا بولادى. ءبىراق وسىنداي ساتتەردە شىدامدىلىق پەن بەلسەندىلىك ارقىلى ولاردى جەڭۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، شەتەلدە جۇرگەندە ءوز تامىرىڭدى ۇمىتپاۋ وتە ماڭىزدى. ءبىلىم الۋ بارىسىندا ءوز ەلىڭ مەن مادەنيەتىڭدى ەستە ساقتاۋ جانە دۇرىس تاڭداۋ جاساۋ ماڭىزدى. بۇل تەك كاسىبي دامۋعا عانا ەمەس، جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋعا دا كومەكتەسەدى».
شەتەلدە ءبىلىم العان جاستىڭ كوبى ەلگە قايتقىسى كەلمەيتىنى دە جاسىرىن ەمەس. مەملەكەتتىك باعدارلامامەن وقىعاندار عانا امالسىز ەلگە ورالىپ جاتقان جاعدايلار دا بارشىلىق. ال گۇلميرا بولسا جيناعان تاجىريبەم مەن ءبىلىمىم تەك ەلىمنىڭ كادەسىنە اسسىن دەگەن ماقساتى بار ەكەنىن ايتتى:
«مەن ءۇشىن ءبىلىم، شىعارماشىلىق، تاجىريبە جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ – ءومىرىمنىڭ باستى تىرەگىنە اينالدى. تۇركيادا وقۋ، شەتەلدىك تاجىريبە جيناۋ ارقىلى مەن ءوزىمدى كاسىبي جانە جەكە تۇلعا رەتىندە دامىتىپ كەلەمىن، جانە دە ءارتۇرلى مادەنيەتتەردى تانىپ، حالىقارالىق بايلانىستار قۇرۋعا مۇمكىندىك الدىم. سول ارقىلى ءوز ەلىم مەن مادەنيەتىمنىڭ قۇندىلىعىن تەرەڭىرەك ءتۇسىندىم. الداعى ۋاقىتتا وسى ءبىلىم مەن تاجىريبەمدى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، كاسىبي جولىمدى جەتىلدىرۋگە جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىتتاۋ نيەتىندەمىن».
قازاقستان مەن تۇركيانىڭ اراسىنا ءوز بىلىمىمەن دانەكەر بولىپ جۇرگەن قارشاداي قازاق قىزىنا قاناتىڭ تالماسىن، جولىڭ داڭعىل بولسىن دەگەن تىلەك قوستىق.