ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە. الايدا، ءدال وسى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىزدىڭ ءتيىمسىز تۇستارى دا بار. ءتۇرلى جەراستى بايلىقتارىنا باي ءارى ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن تەرريتوريا سۋ رەسۋرستارىنا باي ەمەس. مول سۋ كوزدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ترانىسشەكارالىق وزەندەر ارقىلى كورشىلەس رەسەي، جۇڭگو، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە وزبەكستان تەرريتوريالارىنان اعىپ كەلەدى. ايتارعا بولماسا، ەلىمىزدە سۋ رەسۋرسىنا قاتىستى ماسەلە جىلدان-جىلعا تەرەڭدەپ بارادى. ەڭ قيىنى، عالامدىق كليمات وزگەرىسى ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەمىزدى ءتىپتى دە اۋىرلاتا تۇسۋدە. وتكەن اپتادا قىرعىزستاننىڭ ەلىمىزگە كىرەتىن ەگىس سۋىن توقتاتۋى قوعامعا وسى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن قايتالاي ەسكە ءتۇسىردى.
ماسەلەنىڭ تابيعي قىرى
ورتا ازيادا سۋ ماسەلەسى بولاشاقتا ءتىپتى دە قيىنداپ، مەملەكەتتەر اراسىنداعى قايشىلىقتى كۇشەيتەتىنىن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ايتىپ كەلەدى. ءتىپتى، ايماقتا سۋ ماسەلەسى سوعىستىڭ سەبەبىنە اينالادى دەگەن دە بولجامدار ايتىلعان. ەرتەرەكتە جاسالعان بۇل بولجامنىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىن، سوڭعى جىلدارى انىق بايقاپ ءجۇرمىز. ءبىراق سوعىستىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ايماقتاعى ەلدەر بىر-بىرىمەن جاقىن باۋىرلاستىعىن، مادەني- تاريحي ورتاقتىعى نەگىزىندە ماسەلەنى قاقتىعىسسىز رەتتەۋگە قابىلەتتى دەپ سەنەمىز.
دەگەنمەن، ءبىز اتالعان ماسەلەگە جاھاندىق كليمات وزگەرىسىنىڭ اسەرى دە كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن كوبىرەك ەسكەرگەنىمىز دۇرىس. ءقازىر سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعى ەۋرازياداعى ءبىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ ورتاق ماسەلەسىنە اينالىپ كەلەدى. ورتا شىعىستاعى ايگىلى ەفرات پەن تيگر داريالارى اعىپ وتەتىن ەلدەردە قۇرعاقشىلىق جىل سايىن اۋىرلاپ، داريا سۋى جىلدان-جىلعا ازايىپ كەلەدى. ال يران كوپ جىلدان بەرى قۇرعاقشىلىقتىڭ اۋىر زاردابىن كورىپ كەلەدى. جالپى ورتا ازيانى قامتىعان وسى ايماق ساحارا ءشولىنىڭ اسەرىنە ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى كوپ جىلدان بەرى عالىمدار ايتىپ كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا ورتا ازيا ەلدەرىندە توپىراق شولەيتتەنۋ ءتىپتى دە كۇشەيۋى مۇمكىن دەگەن عىلىمي بولجامدار دا كەزدەسەدى. ەگەر ەلىمىزدىڭ قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنداعى، وعان قوسا اتىراۋ، اقتوبە جانە ۇلىتاۋ وبلىستارىنىڭ كەيبىر ءوڭىرلەرىندەگى جاراتىلىستىق وزگەرىستەرگە نازار اۋداراتىن بولساق، اتالعان عىلىمي بولجامنىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزە تۇسەمىز. دەمەك، بۇل الداعى ۋاقىتتا ايماقتاعى سۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىن ءتىپتى دە ايقىنداپ بەرەدى.
ءبىر قىرىنان قاراعاندا، بۇل بىزگە ماسەلەنىڭ سالماقتىلىعىن تانىتسا، ەندى ءبىر جاعىنان سۋ رەسۋرستارىنا قاتىستى پروبلەمانىڭ جەكە بىزگە عانا تيەسىلى قيىنشىلىق بولمايتىنىن دا ۇعىندىرادى. سوندىقتان، ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن ەڭ تۇيتكىلدى بۇل ماسەلەنى ايماقتىڭ ورتاق تاقىرىبى دەڭگەيىندە قاراستىرۋدى قازىردەن باستاپ قولعا الىنۋى ءتيىس.
ماسەلەنىڭ ساياسي قىرى
سۋ تابيعي رەسۋرس بولعانىمەن، مەملەكەتتەردىڭ مۇددە ماسەلەسىنە كەلگەندە ساياسيلانا كەتەتىنى بەلگىلى. كەي جاعدايدا قىرعىزستاننىڭ قازاقستانعا كىرەتىن ەگىستىك سۋلارىن توقتاتۋىندا ساياسي سەبەپتەردىڭ بولاتىنىن دا جوققا شىعارا المايمىز. قىرعىزستاننان كەلەتىن سۋ ماسەلەسى تالقىلانعاندا، كەيدە ماسەلەگە سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ قاتىسى بار دەگەن دە سوزدەر ايتىلىپ قالىپ جاتادى. ءبىر كەزدە قىرعىز اعايىننىڭ بىزدەن وتەتىن تاۋارلارى كەدەندىك باقىلاۋدا ۇزاق تۇرىپ قالعان ۋاقىتتا، اناۋ تالاس وزەنىنىڭ ءبىزدىڭ اۋماقتاعى اعارىندا سۋ ازايىپ كەتتى دەگەندەي. قىل قىسقاسىنا كەلگەندە قازاقستاننىڭ ءالسىز تۇسى رەتىندە كورشىلەرىمىز سۋدى ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا پايدالانعىسى كەلىپ قالاتىنى راس.
بۇنىمەن بىرگە مىنا ءبىر ماسەلەنى نازارعا الۋعا تۋرا كەلەدى. ءقازىر قىرعىز قوعامىندا «سۋدى تاۋار رەتىندە ساتۋ» دەگەن ۇسىنىستار قايتا كوتەرىلىپ جاتىر. بۇل العاش كسرو ىدىراعان كەزدەردە ءبىر رەت كوتەرىلىپ، كەيىن توقتاپ قالعان تاقىرىپ ەدى. ايتاتىن ءۋاجى «ءبىز سۋدى تاۋار رەتىندە ساتىپ بەرۋىمىز كەرەك، ولار دا بىزگە گازدى تەگىن بەرمەيدى عوي» دەگەنگە جاقىن. ەرتە كەزدەرى تۋرداكۋن ۋسۋبالييەۆ سىندى ساياساتكەرلەرى جوعورعى كەڭەشتە «سۋ تاۋار بولسىن» دەگەن باستامانى كوتەرگەن.
دەگەنمەن، بۇل جولى جاعداي باسقاشا بولعانداي. قىرعىزستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى رەسمي مالىمدەمەدە جامبىل وبلىسىنا بەرىلەتىن سۋدىڭ ءليميتى ەرتە بەتكەنىن، وعان ەكى ەل اراسىنداعى رەسمي كەلىسىم سەبەپ بولعانىن ايتقانى بار. ياعني ەكى ەل وكىلدەرى 17–19 شىلدە دە كەزدەسكەن، قازاقستان تارابى كيروۆ سۋ قويماسىنان سەكۋندىنا 40 تەكشە مەتردەن 45 تەكشە مەترگە دەيىن كوبەيتۋدى سۇراعان. بۇل بويىنشا ليميت جىلداعى ۋاقىتىنان ەرتە بىتكەن. بۇنداعى كيروۆ سۋ قويماسى تالاس وزەنىنىڭ سۋىن جيناپ ۇستايدى. قىرعىز تارابىنىڭ رەسمي مالىمەتىندە سۋ قويماسىنىڭ 80 پايىز سۋىن قازاقستان، 20 پايىزىن قىرعىزستان پايدالانىپ وتىر.
قىرعىزستاندا ورتا-توعاي (ورتو-توگوي)، كيروۆ نەمەسە توقتاعۇل (توكتوگۋل) سەكىلدى 4 ءىرى سۋ قويماسى، ودان دا بولەك شاعىن سۋ قويمالارى بولىپ 34 ملدر كۋب مولشەرىندە سۋ ساقتاپ وتىرادى. ءبىراق بۇل كەڭەس داۋىرىندە ءبىر عانا قىرعىزستان ءۇشىن ەمەس، كورشىلەس قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ دا ورتاق ءمۇددەسى تۇرعىسىنان جۇزەگە اسىرىلعان جوبالار بولاتىن. ماسەلە قايدان شىعىپ وتىر، ماسەلە ءبىز سول ءداستۇرلى كۇيدە وسى جوبالاردىڭ يگىلىگىن كورە بەرسەك، ورتاق يگىلىككە اسىرا بەرسەك دەيمىز. ءبىراق قىرعىز تارابى سۋ ماسەلەسىنىڭ بارعان سايىن قيىنداۋىنا وراي ءوزىندەگى ارتىقشىلىقتى كادەگە جاراتقىسى كەلەدى دەگەندەي. بۇعان جاڭا ساياسي سەبەپتى العا تارتۋعا تاعى بولمايدى. قىرعىزستاننىڭ ءوز ىشىندە دە كەيبىر ايماقتا سۋ تاپشىلىعىنىڭ بولىپ جاتقانى شىن. ايتالىق، قىرعىز اقپارات قۇرالدارىنداعى مالىمەتكە سۇيەنسەك، كيروۆ سۋ قويماسىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ەل اۋماعىندا ساقتاعان سۋدىڭ تەك 20 پايىزىن عانا جاراتىپ، قالعانى – 80 پايىزى قازاقستان مەن وزبەكستانعا كەتەدى ەكەن.
ورتاق ماسەلەنى وزىمىزدەن باستاۋ كەرەك
جاسىرارى جوق، سۋ ماسەلەسى – ەلىمىزدىڭ ەڭ ءالسىز تۇسى. ءبىراق سۋ باسىندا وتىرعان قىرعىزستان مەن تاجىكستان دا ماسەلەنىڭ تەك قازاقستان مەن وزبەكستانعا تاۋەلدى ەمەس ەكەنىن ۇعىنۋى ءتيىس. سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتاعى ساياسي جانە وزگە دە سەبەپتەردەن ءوربيتىن ماسەلەنى ماشتابتى دەڭگەيدە ورتاق شەشۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن ايماقتاعى بەس ەل اۋىلشارۋاشىلىعىنا سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ورتاق ۇلگىسىن ەنگىزۋى ءتيىس. ايتالىق، تامشىلاتىپ سۋارۋ سەكىلدى تاسىلدەردى ءبىر ەل ەمەس، ءوڭىر ەلدەرى ءبىر ۋاقىتتا دامىتقاندا ءونىمىن كورۋگە بولادى. ءتىپتى، قاجەت جاعدايدا ايماق ەلدەرىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا وسىنداي تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە اۋقىمدى ينۆەستيسيا تارتۋعا دا ابدەن بولادى.
بۇعان قوسا، اۋىلشارۋاشىلىعىنان تارتىپ تۇرمىستا سۋدى جانە ەنەرگيانى پايدالانۋدىڭ ەڭ ۇنەمدى جولدارى ەنگىزىلۋى قاجەت. ايتالىق، الەۋمەتتىك ورىنداردان باستاپ سۋ مەن جارىقتى تەك پايدالانعان كەزدە عانا قوسىلاتىن سەنسورلى جۇيەلەرى جاپپاي ەنگىزىلسە دە، بۇنىڭ ءوزى ميلليونداعان تەكشە مەتر سۋ مەن ميلليونداعان كيلوۆاتت جارىقتى ۇنەمدەپ قالادى. قازاقستان بولاشاقتاعى وسى ءبىر قيىن ماسەلەنى شەشۋدى قازىردەن باستاپ قولعا الۋى، ەنەرگيا مەن رەسۋرستاردى ۇنەمدەيتىن جۇيەلەردى ەنگىزۋدە باستاماشى بولۋى ءتيىس. ارينە، بولاشاقتىڭ ءماسەلەلەرىن ءۇشىن قازىردەن باستاپ ءتيىمدى شارتتاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن باسقا باعىتتاردا دا باسىمدىقتى ساقتاپ وتىرۋ بارىنەن ماڭىزدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №100، 22 تامىز، 2023 جىل