بۇرىن قازاق جەرىندە، ۇلى دالا تورىندە ءبىر قيىق ورامال سەزىم ءبىلدىرۋدىڭ دە تاماشا سيمۆولى بولعان. قىزدار وزىنە ىقىلاسى اۋىپ ءۇنسىز جۇرگەن جىگىتكە دەگەن ءىلتيپاتىن كەستەلى ورامال سىيلاۋ ارقىلى بىلدىرگەن.
ۇيىمىزگە قوناققا كەلگەن ۇلكەن كىسىلەر كامپيتىنە قوسىپ مىندەتتى تۇردە ورامال الىپ كەلەدى. ءوزىمىز دە سويتەمىز، ءشاي، تاتتىگە قوسىپ الا بارامىز. ورامالسىز سىيلىقتىڭ ءسانى بولمايتىنداي.
«ورامال تونعا جاراماسا دا، جولعا جارايدى»، «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەگەن ورامدى سوزدەر بەكەر ايتىلماسا كەرەك. ورامالدى قۇرمەت تۇتاتىندار موينىنا سالادى، قادىرىنە جەتكەندەر باسىنا تارتادى.
مامىلە
قازاق ايەلىنىڭ اق جاۋلىعى ارازداسقان ەكى تاراپتى ءبىر مامىلەگە كەلتىرۋ، ەكى جاققا اراشا ءتۇسۋ قىزمەتىن دە اتقارعان. بۇل كوبىنە قىز، جەسىر داۋى كەزىندە، ەكى رۋلى ەلدىڭ اراسىنا سىزات تۇسۋگە شاق قالعان ساتتەردە بولعان. سونداي-اق، وزگە دە كەلەڭسىز جاعداياتتار كەسىرىنەن اعايىن اراسىنا سىزات ءتۇسىپ، تالاس-تارتىس تۋىنداپ، ءتىپتى ول اۋىل-ەل ءومىرىن الا تايداي ءبۇلدىرەتىندەي جاعدايعا جەتىپ ورشىگەن تۇستا، اۋىل-ايماققا بەدەلدى انالار، اجەلەر ەكى جاقتى مامىلەگە كەلۋگە شاقىرۋ ماقساتىندا باسىنداعى جاۋلىعىن ورتاعا لاقتىرعان. ال انانى سىيلايتىن، اق ورامالدىڭ قاسيەتىن باعالايتىن ەرلەر ونى اتتاپ وتۋگە كيەسىنەن قورقىپ، جۇدىرىققا ەمەس، ءۋالى سوزگە توقتاعان.
ۇرپاق
قازاق قىزى باسىنا ۇكىلى تاقيا كيگەن. ۇزاتىلىپ، وڭ بوساعادان اتتاعاندا، سول اۋلەتتەگى سىيلى انا «بۇگىننەن باستاپ قىز داۋرەنىڭمەن قوشتاستىڭ، ەندى كەلىن بولدىڭ» دەپ باسىنا ورامال سالعان. ءقازىر دە كەلىنگە ورامال سالۋ ءداستۇرى ءمان- ماڭىزىن، قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق. بۇل ءۇردىستىڭ قازاقتىڭ سۇيەگىمەن كەتەتىنىنە بەك سەنىمدىمىز ءارى قۋانامىز.
ءيا، جاس كەلىن ءۇشىن ورامال جاڭا ءومىردىڭ باستالعاندىعىنىڭ سيمۆولى. ياعني اق جاۋلىق – قىز ەمەس، كەلىنشەك، بىرەۋدىڭ جارى، وتباسىلى ەكەنىڭدى بىلدىرەتىن بەلگى. ەندىگى جەردە سول ورامالدىڭ ادەبىن ساقتاۋعا مىندەتتىسىڭ دەگەن ءسوز.
ادامنىڭ شاشى بارلىق تەرىس ەنەرگيانى تەز تارتىپ الاتىن قاسيەتكە يە، اۋاداعى شاڭ-توزاڭدى دا وزىنە جيناپ، ءسىڭىرىپ الادى. قازاق ايەلى بالاسىن ورامالسىز ەمىزبەگەن. تاماق ىستەگەندە دە جالاڭباس تۇرمايدى، شاشى تاماققا تۇسەدى. ەرتەدە انالارىمىز «ورامال دەگەن سەندەردى جاماندىقتان قورعاپ تۇراتىن مىقتى قورعاۋشى. جالاڭباس جۇرمەڭدەر، ىرىمعا جامان» دەگەندى ايتىپ وتىرۋدان جالىقپاعان. دەمەك، باسىندا ورامالى بار ايەلدىڭ اۋرۋ-سىرقاۋدان الىس بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال ايەل- انا ساۋ بولسا، ۇرپاق تا ساۋ دەگەن ءسوز.
اق جاۋلىق
...اۋىلعا كەلگەنىمە ەكى اپتا. ەرتەڭ جولعا شىعامىن. سوندىقتان بۇگىن انامنىڭ ۇياداي جىلى ءبولمەسىنە جاتتىم.
شەشەم پەشتىڭ تۇبىندە. مەن جانىندا. مەنىڭ جانىمدا كىشكەنتاي قىزىم پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. بولمەدە ۇستەل شامى. انام ءجۇزىن ماعان بۇرىپ ءبىر قىرىمەن جاتىر. «اينالايىن، ءبىر ءتۇيىر قىزىم، امان ءجۇر قاشاندا!» دەپ كۇبىرلەدى ءبىر كەزدە. ال مەن ءوز قىزىم جاتقان جاققا قارايلاپ قويامىن، «كورپەسىن اشىپ تاستامادى ما ەكەن» دەپ، «كۇنىم» دەدىم سوسىن كۇبىرلەپ...
...ال بۇگىن جاۋلىعى اعاراڭداپ انامنىڭ مەنى بۇرىنعىداي قارسى المايتىنىن بىلسەم عوي...
بوساعا
ادام اياعى ءسال سايابىرسىپ، كەنجە ەكى كەلىن شەلپەك، باۋىرساق ءپىسىرۋ قامىنا، ال ۇلكەن جەڭگەم ساۋلە ەكەۋمىز انامنىڭ جامباسى جەرگە تيگەننەن كەيىن، بولمەسىن رەتكە كەلتىرۋگە كىرىسە باستاعانبىز.
جەڭگەم شەشەمنىڭ بولمەسىنە تاياي بەرە، ءيىلىپ سالەم ەتىپ بارىپ ەنگەندە، جۇرەگىم تۋلاپ كەتتى. بەينە انام ءتىرى، پەشتىڭ تۇبىندە مىزعىپ الۋعا جاتقانداي اسەرلەنگەنىم. تاماعىما تاس كەپتەلىپ قالدى سوسىن. انامدى ىزدەپ ءجۇرمىن...
قازاقتا بوساعاعا سالەم سالۋ سالتى بارىن بىلەمىن عوي، ءبىراق كوزبەن كورگەن تىم اسەرلى ەكەن. ءبىزدىڭ ءداستۇر نەتكەن عاجاپ!
جەڭگەمدى جاقسى كورىپ كەتتىم.
اينالايىن!
كۇن سالقىنداۋ. دەنەم ءتىتىركەنىپ توڭعاندايمىن. شەشەم قايتىس بولعاندا كوزىندەي كورىپ، ءۇستىمە ءۇي ىشىندە ءىلىپ جۇرەيىن دەپ ءبىر جىلى جەمپىرىن، سوسىن شاعىن ءشالىسىن الا كەلگەن ەدىم. ءبىراق سول بويى شكافتا تۇردى. توڭعاسىن، الدە انامنان دەمەۋ تىلەدىم بە، بىلمەيمىن، جۇننەن توقىلعان ءشالىنى باسىما تاعىپ، ال جەمپىردى كيىپ الدىم.
ۇستىمدەگى وزگەشە جەمپىردى، باسىمداعى ورامالدى بىردەن تاني قويعان كىشكەنتاي قىزىم جۇگىرىپ كەلىپ اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن ءتۇيمەلەرىن سالىپ بەردى. كەلەسى بولمەدە وتىرعان اعاسىنا:
– ولجا-ا-اس، اجە كەلدى! – دەپ قويادى كۇلىمدەپ. كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى.
شەشەمە «جالعىز قىزىڭ بولسام دا مەنىڭ بالالارىمدى باۋىرىڭا باسپايسىڭ، ۇلدارىڭنىڭ بالا-شاعاسىنا جاقىنسىڭ» دەپ وكپەلەۋشى ەدىم. مەنىڭ ۇل-قىزىما ارنايتىن ءسوزى «اينا-ا-لايىن!» عانا بولاتىن. وندا دا ءبىر جىلدا بىر-ەكى اپتاعا عانا باراتىنبىز.
بالانى الداي المايسىڭ، ول رياسىز كوڭىلدى ءدال تانيدى. قىزىم شەشەمنىڭ جەمپىرىن كيىپ تۇرعان مەنى ۇزا-ا-اق قۇشاقتاپ تۇردى. كىشكەنتاي جۇرەكتىڭ مۇنىسىن «اينالايىن» دەگەن سيقىرلى ءسوزدىڭ يەسىنە قۇرمەت كورسەتىپ تۇرعانى دەپ ءبىلدىم.
بۇگىن انام تۇسىمە كىردى...
شارقات
ءبىزدىڭ جاقتا ءجۇن ورامالدى، ءشالىنى شارقات دەيدى. كومپيۋتەردە ۇزاعىراق وتىرىپ قالدىم بىلەم، بويىم توڭازىدى. شەشەمنىڭ شارقاتىن يىعىما جامىلىپ الدىم. شاپ-شاعىن بولسا دا جىپ-جىلى، ونە بويىما جىلىلىق تاراپ سالا بەردى.
سالدەن سوڭ قىزىم ەكەۋمىز سىرتقا شىقپاقشى بولىپ ەدىك، «اجەنىڭ ورامالىن تارتايىنشى» دەدى. سوسىن باسىنا تارتىپ بەردىم.
– ۋح، جىلىسىن-اي! – دەپ قويادى ءوزى.
مەنىڭ تۇيگەنىم: اناڭنىڭ ءوزى كەتسە دە، جىلۋى ماڭگى قالادى ەكەن...
ناعاشى
اۋىلعا انامنىڭ جىلدىق اسىنا بارعاندا شىمكەنتتەن كەلگەن اپكەم «ەندى قايعى بولماسىن، باستارىڭ ىلعي اعارىپ ءجۇرسىن» دەپ يىعىما قىمبات ورامال جاۋىپ ەدى. ماتاسى جۇمساق ەكەن. ادەتتە ۇيگە كەلگەن مەيماننىڭ اكەلگەن جاقسى سىيلىعىن وزىنە قيماي، «ساندىققا» سالىپ قوياتىنى بار ايەلدەردىڭ. ونداعىسى – مەن دە ءبىر جاقىنىما سىيلارمىن دەيدى عوي.
مىنا ورامالدى ۇيتپەدىم. ايتتىڭ العاشقى كۇنى جۇمىس ورنىما، ارىپتەستەرىمە داستارحان جايىپ، اناما باعىشتاپ قۇران وقىتاردا تاعىپ الدىم.
اۋىلدا جاس كەلىندەرگە دەيىن ورامالسىز جۇرمەيدى. كەشە ساداقادا بايقاعانىم، جەلگە توتىعىپ، كۇنگە كۇيىپ، كۇيكى تىرلىكتەن تيتىقتاپ ازىڭقىراپ جۇرگەن كەيبىر اۋىل كەلىندەرىنىڭ ءجۇزىن دە ەرەكشەلەپ تۇرعان وسى ورامال!
تاربيە
قازانعا ەت سالىپ قويعان. قامىر يلەمەكشى بولىپ ەدى، ۇن ءبىتىپ قالعان ەكەن. «ەتتىڭ پىسۋىنە ءالى ءبىرتالاي ۋاقىت بار، جاقىن ماڭداعى بازارعا بارىپ كەلە قويايىن، باسقا دا كەرەك-جاراقتى الا كەلەرمىن»، – دەپ ويلادى. ءبىراق شاشى ۇنامادى، سوسىن اق ورامال بايلاي قويدى.
بازاردا كىسى كوپ. ۇنعا بارعان ادام بالالارىنا جىلى شۇلىقتار تاڭداپ كەتتى. ايەل دەگەن سول عوي. ءشاي دەمدەيتىن شاينەك تە ۇناي قالدى. «ءجۇزىم الساڭشى، قىزىم»، – دەپ جىلى سويلەگەن اجەيدىڭ دە كوڭىلىن قيماي، ءبىر كەلى ءجۇزىم ساتىپ الدى.
بايقاعانى – بۇل كەيۋانا عانا ەمەس، بازارداعى وزىنە جولىققان ساتۋشىنىڭ ءبارى بۇعان جىلى، ابايلاپ (اسىرەسە، جاستار جاعى)، وزگەشە ىلتيپاتپەن قاراعانداي بولىپ كورىندى.
ايەل ولاردىڭ وزىنە ەمەس، باسىنداعى اق ورامالعا قۇرمەتپەن قاراعانىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە، قايناعان بازاردا ءجۇرىپ سول ورامالعا لايىقتى بولۋعا، دۇرىس سويلەۋگە، ادەپتى كورىنۋگە تىرىستى.
ادام تۇرماق، ءبىر قيىق ورامال دا ايەلدى تاربيەلەي الادى ەكەن-اۋ! ءوزىن جەڭىل سەزىنىپ ۇيىنە ورالعان ايەل ايناعا قارادى. اينادان اق جاۋلىقتى اناسىن كوردى...
(بازارعا شىققان كەيىپكەر ءوزىم ەدى).
سيقىرلى
ۇيگە كۇتپەگەن قوناق كەلىپ قالعان. دەمالىس، شاشىم جۋىلماي تۇرعان سوڭ، ىڭعايسىزدانىپ ورامال تارتىپ العان ەدىم.
قوناقتار كەتكەن سوڭ ىدىس-اياعىمدى جۋىپ تاستاپ، ءسال مىزعىپ الايىن دەپ جاتا قالعانمىن، الگى ورامالدى شەشپەستەن. ادەتتەگىدەي ۇل مەن قىز دا جانتايا كەتتى جانىما (مۇندايدا مارقۇم شەشەم، «ۇيىقتاتا ما بۇلار» دەپ ءزىلسىز رەنجۋشى ەدى).
بەتىمنەن الما-كەزەك ءسۇيىپ جاتىپ ۇلىم كەنەت:
– اناشىم، ءسىزدىڭ بەتىڭىز ادەمى- ءى-ى بولىپ تۇر عوي، – دەدى الاقانىمەن جۇمساق قانا ايالاي سيپاپ ءوتىپ.
الگى ورامالدىڭ سيقىرى ول! ونىڭ قۇدىرەتى بالاعا دا سەزىلىپ تۇر، ءا؟!
مارقۇم گۇلبارشىن جەڭگەم باسىنان ورامالىن ءبىر تاستاماي كەتتى عوي! العانىڭ (اقتوبە وبلىسى) قىزى ەدى، ورىسشا وسكەن. مەن ول كەزدە وقۋشىمىن. ەسىمدە، كەلىن بولىپ تۇسكەن كۇنىنەن ورامال سالدى. كەيدە الىپ تاستاپ، جالاڭباس جۇرەتىن. سىرتتان كىرىپ كەلە جاتقان ۇلكەن كىسىلەردى كورسە، باسىنا بايلاپ الا قوياتىن.
بىردە شەشەم «ىڭعايسىزدىق تۋدىرىپ جۇرسە تاقپاي-اق قوي» دەدى. ءبىراق تاقپاي جۇرە المادى. ءتىپتى كەيىن: «ورامالىمدى شەشسەم، باسىم ىزعىپ، توڭىپ تۇراتىنداي»، – دەيتىن كۇنگە جەتتى مارقۇم.
سونىمەن، ورامال – ايەلدىڭ بولمىسىن تولىقتىرىپ تۇراتىن كوركى، قالا بەردى دەنساۋلىعى دەدىك. ءتىپتى، ارى مەن ءسانى دەپ اسپەتتەسەك تە ارتىق ەمەس. ورامال دا – ادەمىلىك سيمۆولى. تەك ونى تۇمشالانباي، قازاقشا تاعا بىلەيىكشى. بۇرىنعىداي ەمەس، ءقازىر ورامال تاعۋدىڭ ءتۇرلى زاماناۋي ءادىسى بار. كەز كەلگەن كيىممەن ۇيلەستىرىپ بايلاپ الۋعا بولادى. سوندىقتان قازاقتىڭ ورامالى – ول ومىرشەڭ دۇنيە.