ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەيدى. ال ءححى عاسىر – عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ التىن ءداۋىرى. وسى جولدا ماتەريالدىق قۇندىلىق پەن رۋحاني ازىعىمىزدى شاتاستىرماۋ قاجەت-اق.
قازاق ەلى ءوزىنىڭ وڭ-سولىن تانىپ، دامىعان دەرجاۆالار قاتارىنا ءوتۋدى كوزدەيدى. سوندىقتان الدا ساياسي-ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ مىندەتى تۇر. وسى جانە وزگەدە ساۋالدار توڭىرەگىندە قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتورە جۇسىپپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– جولداۋ جونىندە وي-پىكىر بىلدىرسەڭىز...
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ بيىلعى جولداۋى پارلامەنت سەسسياسىنىڭ اشىلۋىنا تۇسپا-تۇس 2 قىركۇيەكتە ءوتتى. جىل سايىنعى ءداستۇر جالعاسىپ كەلەدى. وتكەن جولعىسىندا كوبىنەسە ەكونوميكالىق سيپات پەن سول ماعىناداعى سوزدەر ايتىلدى. جاڭا ەكونوميكالىق باعدار بەلگىلەنگەن بولاتىن. سوعان ساي ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ىسىنە سەرپىن بەرىلدى. ينفلياسيا ءبىرشاما تومەندەدى. حالىقارالىق رەزەرۆ قورى – 100 ميلليارد دوللاردان استى. اسىرەسە، قازاقستانعا جەتپەي تۇرعانى – وڭدەۋ ونەركاسىبى، تاۋ-كەن سالاسى جانە ت.ب. جاڭا يننوۆاسيالىق جاڭالىقتاردى كەرەك ەتەتىن وندىرىستەردى جىلدام جۇزەگە اسىرۋ.
وسىعان وراي ينۆەستيسيانى تارتۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. وسىعان دا نازار اۋدارىلدى. سونىمەن بىرگە، ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرۋعا قاتىستى ءبىراز سوزدەر ايتىلدى. ەگەر بۇل ۇيلەسىم تاپسا، قولدان كەلەتىن شارۋا ەكەندىگىن ايتتى. ەكونوميكا وسكەن سايىن ورتا تاپتىڭ كۇشەيۋى زاڭدىلىق. بىزگە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جەدەل جولعا قويۋ ماڭىزدى. ەلگە پايدالى جوبالاردى كوبەيتۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
– بانك تۋرالى زاڭدى جاڭارتۋعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– ەل ەكونوميكاسى – مەملەكەت وزەگى. سول تۇرعىدان العاندا كوپتەگەن ماسەلە كەلەسى جولداۋعا اۋىسىپ وتىراتىنى دا زاڭدىلىق. الدىڭعى جانە كەيىنگى تاپسىرمالار كەيدە تولىق ورىندالا بەرمەي جاتادى. اسىرەسە، بانكتەر ەل ەكونوميكاسىن ەسەلەۋدە ەشتەڭە ىستەمەدى دەۋگە بولادى. سول سەبەپتى دە، «بانكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭ قاجەت دەلىندى. باسەكەلەستىكتى بەلسەندى تۇردە قولداۋ سياقتى پروبلەمالارعا، ءبىر جاعىنان زاڭنىڭ ەسكىرگەندىگى ەسكەرىلدى. بۇل وتە وزەكتى زاڭ بولعالى تۇر. ويتكەنى، ءبىرىڭعاي كرەديت الىپ، قارىزعا باتۋشىلاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان دا بۇل جاڭا ۋاقىت پەن زامانعا ساي زاڭ قابىلدانۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.
شىنتۋايتىنا كەلسەك، بىزدەگى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگى ورىندالماي جاتىر. بۇنداي جاعداي قايتالانا بەرەتىن بولسا، ەل دامۋىن تەجەيدى. بيۋدجەتتىڭ قارجىسىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ، ونىڭ شىعىستارىن ازايتۋعا قاتاڭ باقىلاۋ جاساپ وتىرۋ قاجەت.
مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق بانكپەن بىرلەسىپ ناقتى شارا قابىلداۋدى تاپسىردى. سونداي-اق، سالىق كودەكسى جانە بيۋدجەتتىك جاعداي تۋرالى دا وسىنداي ماسەلە بار دەپ ايتا الامىز. بىزدە ستراتەگيالىق قۇجاتتار دايەكتى، ورنىقتى تۇردە ورىندالا بەرمەيدى. سول سەبەپتى دە، پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا ستراتەگيادان گورى تاكتيكالىق مىندەتتەرگە كوڭىل بولگەن سياقتى. بيىل 2025-2029 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق دامۋ جوسپارىنىڭ جوباسى جاريالاندى. بۇل قوعام تاراپىنان قاتتى سىن تەزىنە ءتۇسىپ، قىزۋ تالقىلاۋ بولدى. ءبىراق ىلە-شالا اتالعان جوبا ىڭ-شىڭسىز قابىلدانىپ كەتتى. وسىنىڭ ءوزى دە اسىعىستىق پەن زەردەلەۋدىڭ بولماي قالعاندىعىن بايقاتادى.
تاعى ءبىر ۇلكەن نارسە – ول سالىققا قاتىستى. سالىق كودەكسى پارلامەنتتە قاراستىرىلىپ جاتىر ەدى. ەندى وسىنىڭ قابىلداۋ مەرزىمىن كەلەسى جىلعا اۋىستىردى. بۇل مەملەكەت بيۋدجەتىنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى تۇيىتكىلى عوي. كوپ كاسىپكەرلەر سالىقتان جالتارۋ ءۇشىن كولەڭكەلى ەكونوميكاعا بارىپ، سالىق سالاسىنداعى پروبلەمالار پايدا بولادى. وسىنى رەتتەۋ ءۇشىن ارنايى پارلامەنتكە جاڭا سالىق كودەكسىن ساپالى تۇردە جاساپ، قابىلداۋدى تاپسىردى. بالكىم، كەلەر جىلدىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن سالىق كودەكسى جوباسىن جان-جاقتى پىسىقتاپ، پارلامەنت دەپۋتاتتارى ەلدىڭ تاراپىنان جاسالىپ جاتقان كوپتەگەن ۇسىنىستاردى ەسكەرىپ، قابىلداۋى كەرەك قوي دەپ ويلايمىز.
– اەس ەلەكتر تاپشىلىعىن ازايتا ما؟
– جالپى، قازاقستاندا عانا ەمەس، اەس-كە قاتىستى وسىنداي ۇدەرىس كوپ جەردە بار. بىزدە دە جەس-نىڭ كوبى ەسكىرگەن. ەكىباستۇزداعى جاعدايدى الىڭىز، قاتال قىستىڭ كەزىندە جۇرت جىلۋسىز، كوشەدە قالىپ قويدى عوي. سونىڭ ءۇشىن دە، ەلەكتر تاپشىلىعىن بولدىرماس ءۇشىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ وزەكتى بولىپ كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر. 6 قازاندا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشۋ ۇسىنىلدى. اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ اسا ماڭىزدى دەپ سانايمىز.
ويتكەنى، حالىقتىڭ سانى ارتىپ، ەكونوميكا وسكەن سايىن قۋات كوزدەرى قاجەت بولادى. سول سۇرانىستى قامتاماسىز ەتەتىن اتوم ەنەرگەتيكاسى ەكەندىگى كوپتەگەن ەلدەردە بار تاجىريبە. دۇنيەجۇزىنىڭ دامىعان جانە دامۋشى 30 مەملەكەتىندە 200-گە جۋىق اەس جۇمىس ىستەپ تۇر. سونىڭ ىشىندە كورشىلەس رەسەيدە 36 اتوم ەلەكتر ستانسياسى بار. وسىنىڭ بارلىعى بىزگە بولاشاقتاعى جارىق تاپشىلىعىن بولدىرماس ءۇشىن جاسالاتىن شارۋا. بۇل 1-2 جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس. بۇعان كەم دەگەندە 6-7 جىل ۋاقىت كەتەدى. ودان كەيىن كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان جەس، سەس-تىڭ ءبىرازىنىڭ توزىعى جەتىپ، ىستەن شىعىپ قالۋى مۇمكىن. بۇل – بولاشاقتىڭ ءىسى.
جالپى، حالىقتىڭ ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتى بولدىرماۋ جونىندەگى تۇسىنىگى بار دەپ بىلەمىن. وسىنى ازاماتتاردىڭ ءوزى بارىنشا ويلانىپ، شەشىم قابىلداسىن دەپ رەفەرەندۋم كۇنىن بەلگىلەپ بەردى. وسى رەفەرەندۋم قورىتىندىسىنا دا كوپ نارسە بايلانىستى. بۇل – مەملەكەتتىك شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا حالىقتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىن بىلدىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا رەفەرەندۋم حالىقتىڭ ەركى مەن قالاۋىن اڭعارتادى. قارسى نەمەسە قولداعاندىعى رەفەرەندۋم ارقىلى انىقتالۋى كەرەك. سول كەزدە عانا ەشكىم-ەشكىمگە وكپەلەمەيدى. مۇنىڭ ساياسي ءمانى وسىندا.
– الاشتىقتار اڭساعان ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالىپ كەلەمىز بە؟
– قازىرگى قازاق مەملەكەتى – بۇل ناعىز سول ارماننىڭ تۋىندىسى. الاش ارداقتىلارى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندە، پاتشا وكىمەتىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، وزىنشە دەربەس ەل بولۋدىڭ العى شارتتارىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدى عوي. ال ءبىز بۇگىندە كونستيتۋسيا بويىنشا رەسپۋبليكالىق مەملەكەتپىز. ياعني مەملەكەتتىڭ بارلىق قاجەتتى قۇقىقتىق نەگىزى قالانعان. اتا زاڭىمىز قابىلداندى، ودان بولەك كونستيتۋسيالىق زاڭدار مەن ەلدىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن كوپتەگەن زاڭنامالار قابىلداندى. سوندىقتان بۇل سۇراق ءسال ارتىقتاۋ.
بىزگە قۇرىلعان مەملەكەتتى دامىتۋ، الەمدىك جاھاندانۋ جاعدايىنداعى باسەكەدە قازاق ەلىن قارىشتاۋدىڭ جولىن قاراستىرعان ءجون. سونىڭ ىشىندە وزگەلەردەن وزا شاپپاساق تا، جەمقورلىعى جوق، تازا مەملەكەت قۇرۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. ەلدىڭ قالىپتاسۋىن، 34 جىلعى دامۋ ۇدەرىسىنەن كوپتەگەن وزگەرىستەردىڭ بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. ول وزگەرىستى كورمەيتىن ادام كورمەيدى.
مەملەكەت باسشىسى كەيىنگى 5 جىلدىڭ ىشىندە ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك رەفورمالاردى قولعا الىپ، ىسكە اسىرىپ جاتىر. وسىنىڭ بارلىعى ەلدىڭ ەرتەڭىنە تىكەلەي قاتىستى شارالار. بۇگىندە ءوز ناتيجەسىن بەرەتىن زاڭدار، قابىلدانىپ جاتقان شەشىمدەردىڭ بارلىعى الاش ارىستارىنىڭ ارمانداعان ازاتتىعىن تۇراقتى ۇستاپ قالۋ، ارى قاراي دامىتۋ، وركەندەتۋ، ەل بولاشاعىن جارقىن ەتۋ يدەياسىنان تۋىنداپ وتىر.
– ۇلتتىق بولمىستاعى، قولىنان ءىس كەلەتىن، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن جاس كادرلاردى قولداساق، وڭ ناتيجە بولا ما؟
– بۇل بويىنشا دا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر بارشىلىق. ارنايى «پرەزيدەنتتىك كادر» رەزەرۆى قۇرىلدى. ءار وڭىردەن جاقسى، ءبىلىمدى، پاراساتتى، شىن مانىندە قولىنان ءىس كەلەتىن، ءتىلدى عانا ەمەس، شارۋانىڭ تەتىگىن تاباتىن جاستاردىڭ شوعىرىنا ارقا سۇيەپ وتىرمىز. ءقازىر ءبىراز جاس ازاماتتار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە تاعايىندالىپ جاتىر. وسىنىڭ بارلىعى كادر ساياساتىندا تۇراقتى سيپاتى بار، باعىت-باعدارى ايقىن، ەلگە ادال قىزمەت ەتەتىن جاس ازاماتتاردى شىعارۋعا باعىتتالعان.
– الماتىعا ءبارى قۇشتار. ۋربانيزاسيانى ازايتۋ ءۇشىن تەرىسكەيدە جاڭا مەگاپوليس سالۋ دۇرىس پا؟
– الماتى – ازاتتىقتىڭ اق بەسىگى. كەڭەستەر وداعىن تارقاتقان شەشىمگە وسى قالادا قول قويىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىندا تۇرعان بارلىق زاڭداردىڭ نەگىزگى وزەگى وسىندا قابىلداندى. الماتى – تۇرمىس-تىرشىلىك جاساۋعا وتە قولايلى، تابيعاتى كەرەمەت، الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە ورنالاسقان سۇلۋ، اسەم قالا. بۇل قالاعا ءان، ولەڭ ارناماعان اقىن-جازۋشى جوق شىعار. الماتىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن قۇشتارلىق سەزىمى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە بار دەپ بىلەمىن.
مەگاپوليس سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. كەلەشەكتە بۇل قاتارعا اقتوبە، قاراعاندى ءھام تۇركىستان قوسىلسا، ەل وركەندەۋىنە سەرپىن سىيلايتىن كەزەڭدەرگە اياق باسىپ كەلەمىز.
– «انا كاپيتالى» ۇلتتىق جوباسىن قابىلداساق قايتەدى؟
– دەموگرافيا – وتە وزەكتى ماسەلە. جاقىندا عانا دەموگرافيا ساياساتىنا قاتىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىم. سول ساۋالدا سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان ايماقتارىندا دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ باياۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتىم. شەكارالاس اۋداندارداعى حالىقتىڭ سانى ازايىپ جاتىر، كەيبىر قازاق اۋىلدارى جابىلىپ جاتىر. رەسەيدەگى «انا كاپيتالى» سياقتى باعدارلامانىڭ جاقسى جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن كورىپ وتىرمىز. بىزگە دە دەموگرافيالىق ساياساتتى تىكەلەي جۇزەگە اسىراتىن ورگان قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ۇلتتىق «انا كاپيتالى» باعدارلاماسىن قابىلداۋ ارقىلى حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋگە باعىتتالعان ناقتى قادام جاساي الامىز.
– ادىلەتتى قوعام ورناپ كەلە مە؟
– مەملەكەت باسشىسى ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. ادىلەتتى قوعامنىڭ نەگىزى – زاڭ مەن ءتارتىپتىڭ ۇستەمدىگى. قابىلدانىپ جاتقان زاڭداردان، تۇرمىس-تىرشىلىكتەن جاڭا سەرپىلىس پەن قوعامنىڭ جاڭارۋ سيپاتىن كورۋگە بولادى. بۇل – ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. قازاقستان ازاماتتارى بۇل ۇدەرىستەرگە بەلسەندى قاتىسىپ، ءوز ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس.
ەلدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ايانباي جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق ەلى ەگەمەن، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە باياندى دامۋ جولىنا ءتۇستى. جولىمىز اشىق ءارى ايقىن، ەرتەڭىمىز بۇگىنگىدەن جارقىن بولسىن دەگەن تىلەگىمىز بار!
– كوپ راقمەت!
سۇحباتتاسقان: ولجاس جولدىباي.