بۇل كۇن كەزدەيسوق تاڭدالمادى، ءدال 1989 جىلى 28 اقپاندا بەلگىلى قازاقستاندىق اقىن جانە قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ باستاعان بەلسەندىلەر باستاماسىمەن «نيەۆادا – سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسى قۇرىلدى.
وكق بريفينگىنە قاتىسقان قوزعالىس وكىلدەرى ونىڭ قالىپتاسۋ تاريحى مەن جوسپارلارى تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
قوزعالىس كۇشىمەن سەمەي سىناق پوليگونى جابىلىپ، الەمنىڭ باسقا پوليگوندارىندا جارىلىستار وتكىزۋگە موراتوريي جاريالاندى. وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن الەمدە كوپتەگەن شەرۋلەر، ميتينگىلەر، كونفەرەنسيالار، فورۋمدار وتكىزىلدى.
«نيەۆادا-سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ۆالەريي جانداۋلەتوۆ ءوز ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
«بۇل وقيعا ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى، ويتكەنى «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قالىپتاسۋى قازاقستاندىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وزىندىك سيمۆولى بولدى. كەڭەس وداعى كەزىندە يادرولىق سىناقتاردىڭ زيانسىزدىعى تۋرالى جالعان ايتىلىپ، ونىڭ زيانى جايلى بارلىق فاكتىلەردى قالاي جاسىرىلىپ كەلگەنىن ءبارىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. 28 اقپاندا ولجاس ومار ۇلى حالىقتى كوتەرىپ، جازۋشىلار وداعىنا كەلۋدى ۇسىندى. ولار كىتاپسۇيەر قاۋىمنىڭ باسىن قوسامىز دەگەندى جەلەۋ قىلادى. ءىس جۇزىندە بۇل بارلىق وڭىرلەردەن كەلگەن وكىلدەردىڭ كەزدەسۋى بولدى. ادامدار وسى يادرولىق سىناققا جانە يادرولىق پوليگوندى جابۋ تۋرالى تالاپقا نارازىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن كەلدى. بۇل كۇنى ادامدار جازۋشىلار وداعىنىڭ زالىنا سىيمادى، كوشەنى قورشاپ الدى، الاڭعا شىقتى، وسىلايشا «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى پايدا بولدى»، - دەدى ول.
سونداي-اق، ۆ.جانداۋلەتوۆ 1989 جىلى قوزعالىس سول جىلعا جوسپارلانعان 18 يادرولىق جارىلىستىڭ 11ء-ىن بولدىرماعانىن ەسكە سالدى.
انتيادرولىق قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋداعى زور ەڭبەكتىڭ ارتىندا قوعام قايراتكەرى، اقىن جانە جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۇر، بۇل تۋرالى بريفينگكە قاتىسقان بەلگىلى ەكولوگ جانە «تابيعات» قازاقستان قاۋىمداستىقتارى مەن كاسىپورىندارىنىڭ ەكولوگيالىق وداعىنىڭ باسشىسى مەلس ەلەۋسىزوۆ اتاپ ءوتتى.
«ولجاس ومار ۇلى ادامزات تراگەدياسىن توقتاتا الدى. ءوز ۋاقىتىندا، ءدال 1989 جىلى مەن ونىڭ كسرو جوعارعى كەڭەسىنە سايلاۋ ناۋقانى بويىنشا كومەكشىسى بولدىم. سودان كەيىن وعان پوليگوننان ۇشقىش جارىلىس بولىپ، گازدار شىعارىلدى دەپ قوڭىراۋ شالدى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى باستالدى. ال ءقازىر 35 جاستا، قوزعالىس ءالى دە ءوز جۇمىسىن جالعاستىرۋدا، ول ءومىر سۇرەدى، ويتكەنى الەمدە ەشتەڭە وزگەرمەيدى، قارۋ جارىسى جالعاسۋدا. ەندى، مەنىڭ ويىمشا، قوزعالىس كۇشتى پوزيسيانى الادى. ەگەر ءبىز پوليگوننىڭ جۇمىسىن توقتاتقان بولساق، ءقازىر قارۋ-جاراق جارىسىن توقتاتۋ كەرەك. بارلىعىمىزعا وتە ماڭىزدى جۇمىس كۇتىپ تۇر»، - دەدى ول.
يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ ماقساتى - سەمەي پوليگونىن جانە الەمنىڭ بارلىق يادرولىق پوليگوندارىن جابۋ، اسكەري ماقساتتا يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋ، يادرولىق سوعىس ءقاۋپىن جويۋ. سول ماقساتپەن «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ جاستار قاناتى قۇرىلدى، دەپ اتاپ ءوتتى ءوز كەزەگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى جاستار ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى گۋلجانات تانابەكوۆا.
«نيەۆادا-سەمەي» جاستار قوزعالىسى 2016 جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ بۇرىنعى رەكتورى عالىمقايىر مۇتانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلدى. ءبىز قوزعالىس ءىسى وشپەۋى، جالعاسۋى جانە ۇمىتىلماۋى ءۇشىن ماقسات قويدىق. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنداي جاستار قاناتتارى ەلىمىزدىڭ باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىندا دا جۇمىس ىستەيدى»، - دەپ ءبولىستى ول.
«نيەۆادا – سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ عىلىمي حاتشىسى ليۋدميلا پرۋس جاستاردىڭ يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەستەگى ءرولىن اتاپ ءوتتى.
«بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىزدىڭ جەتەكشىسى ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆ وسىنداي باستاما كوتەردى – الەم ەستافەتاسىن جاستارعا بەرۋ. ءبىراق بۇل ەستافەتانى جاستارعا بەرۋ ءۇشىن ولاردى ەسەيتۋ كەرەك، ولارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءبىز، ءبىزدىڭ قوزعالىس، ۇلكەن جۇمىس جاسادىق. قازاقستاننىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى وڭىرلەرىنىڭ بىرىندە جاستاردىڭ باستاماسى بويىنشا وسى اليانستىڭ شتاب-پاتەرى پاۆلوداردا ورنالاسقان انتيادرولىق جاستار اليانسى قۇرىلدى. ال بالالار ۇلكەن جۇمىس اتقارۋدا. ولار كوپتەگەن ەلدەردىڭ جاستارىمەن بايلانىس ورناتتى. ءقازىر جاھاندىق جاستار بىتىمگەرشىلىك قوزعالىسىن قۇرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. بۇل دا وتە ۇلكەن جۇمىس. جاستار جىل سايىن باياناۋىلدا فورۋمدار، بەيبىتشىلىك لاگەرلەرىن وتكىزەدى. ءبىزدىڭ جاستار كەرەمەت. وسىعان بايلانىستى ولارعا ۇلكەن جۇمىس كۇتىپ تۇر، ءبىراق ءبىز ولارعا كومەكتەسەمىز»، - دەدى ول.
جاستار ۇيىمىنىڭ قىزمەتى شەڭبەرىندە يادرولىق قارۋدى سىناۋ سالدارىمەن بايلانىستى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن بۇكىل قازاقستان جاستارىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ يدەيالارىن ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان جوسپار ازىرلەندى.
«قوزعالىستا پروبلەمالىق كوميتەت (رادياسيا، ەكولوگيا، دەنساۋلىق) قۇرىلدى، ول قوزعالىس بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەيتىن باعدارلامانى قۇردى. بۇل جەر مەن ادامدى جانداندىرۋ باعدارلاماسى. ال ولجاس ومار ۇلى بۇل باعدارلاما بىرنەشە بولىمدەردەن تۇراتىنداي باستاما كوتەردى: تازا اۋا، تازا سۋ، تازا جەر، تازا ءونىم جانە ادامي قاتىناستاردىڭ تازالىعى. ءبىزدىڭ پروبلەمالىق كوميتەت عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ ءارتۇرلى باعىتتارى بويىنشا 32 ساراپتامالىق كەڭەستى قامتىدى. مۇندا بەلگىلى عالىمدار جۇمىس ىستەدى»، - دەپ قوستى ليۋدميلا پرۋس.
جاستار ءقازىر «تازا ەل – تازا پلانەتا» باعدارلاماسىمەن جۇمىس ىستەۋدە. ولار باعدارلاما جاسايدى جانە جۇمىستى جوسپارلايدى. بۇل جۇمىس تەك باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، باسقا ەلدەردىڭ جاستارىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوزعالىس، جەر مەن ادامنىڭ قايتا ورلەۋ باعدارلاماسىمەن بايلانىستى ناقتى ەكولوگيالىق باعىتتارمەن دە بايلانىستى.
«نيەۆادا – سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مايدان ابىشيەۆ يادرولىق پوليگوننان زارداپ شەككەندەردىڭ ءتىزىمىن جاساۋ بويىنشا جۇمىس ءالى اياقتالماعانىن اتاپ ءوتتى.
«قوزعالىسىمىز، ءبىزدىڭ عالىمدار وسى ىسپەن اينالىسادى. ءبىراق، نەگىزىنەن، ءبىز مەملەكەتتىك مەكەمە دە، مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورىندارى دا ەمەسپىز. ءبىز جاي عانا قوعامدىق ۇيىم سياقتىمىز. مۇنى سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان رادياسيالىق مەديسينا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى ناقتى جۇزەگە اسىرادى. ساندى قالاي انىقتاۋعا بولاتىن جالعىز ءادىس بار. ولار ءتىس ەمالىنىڭ پاراماگنيتتىك رەزونانستىق سيگنالى ارقىلى جويىلادى. بۇل الەمدەگى ءتىس ەمالىنىڭ ينفەكسيا دارەجەسىن انىقتاۋدىڭ جالعىز ءادىسى بولىپ شىعادى. مۇندا ەكىنشى سۇراق تۋىندايدى - بارلىعىنىڭ ءبىر جەردە بولعانى بولمايدى. مىسالى، 4 ايماق بار: توتەنشە ايماق، كۇشەيتىلگەن ايماق جانە ت.ب. وندا 0-دەن 100 بەرگە دەيىن (رەنتگەننىڭ بيولوگيالىق بالاماسى). مىسالى، 100 بەر ماكسيمالدى، توتەنشە. ەڭ ازى 7-دەن 35-كە دەيىن. ونىمەن اينالىسادى. ءبىراق ولاردىڭ كەمشىلىگى بار، قاجەت قۇرىلعىلار جوق. ءبىراق ولار كومەكتەسكىسى كەلەتىن جاپوندارمەن اينالىسۋدى شەشتى. بۇل جۇمىستىڭ ءقازىردىڭ وزىندە باستالدى. ءبىراق زارداپ شەككەندەردىڭ تولىق ءتىزىلىمى ءالى جوق. ءبىراق جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. بۇل جۇمىستىڭ باسى قالاندى»، - دەدى ول.
سەمەي پوليگونى تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتار، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلعان.
«ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى «ءوز جەرىنىڭ ەلشىسى» اتتى تاماشا كىتاپ شىقتى. ءبىز تاعى ءبىرقاتار باسىلىمداردى جوسپارلاپ وتىرمىز. مىسالى، وڭىرلەردە بولا وتىرىپ، ءبىز وسىنداي اۋديتوريامەن بىردەن جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس سۇراقتار الدىق. سوندىقتان دا وسىنداي كىتاپتى «سەمەي پوليگونى سۇراقتار مەن جاۋاپتاردا» شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جوسپارىمىزدا ءبىرقاتار باسقا كىتاپتار دا بار. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز باسپا قىزمەتىن جالعاستىرامىز»، - دەپ قورىتىندىلادى ليۋدميلا پرۋس.