كەي ەرلەر 40 جاسقا كەلگەننەن-اق ءتۇرلى اۋرۋلارعا، اسىرەسە جۇرەك-قان تامىر اۋرۋلارىنا شالدىعا باستايدى. دارىگەرلەر مۇنى ادەتتە ولاردىڭ ىشىمدىك ءىشىپ، تەمەكىنى ءجيى تارتىپ جانە دەنساۋلىعىنا نەمقۇرايلى قاراۋىمەن تۇسىندىرەدى. ال ايەلدەردى مەنوپاۋزاعا دەيىن ەستروگەن سەكىلدى جىنىس گورموندار اتەروسكلەروزدان قورعايدى. ءبىراق ەتەككىر توقتاعاننان كەيىن ولاردىڭ دا اۋرۋعا شالدىعۋ ىقتيمالدىعى ارتادى، - دەپ حابارلايدى اqshamnews.kz ءتىلشىسى "دوكتور پيتەرگە" سىلتەمە جاساپ.
دەگەنمەن ايەلدەر بۇل كەزەڭنەن كەيىن دە ورتا ەسەپپەن ەرلەردەن 5 جىلداي ۇزاق ءومىر سۇرەدى. بۇل كورسەتكىش ەل مەن مادەنيەتكە بايلانىستى وزگەرىپ وتىرسا دا، مەديسينا دامىعان سايىن ايىرماشىلىق ازايىپ كەلەدى.
ەڭ قىزىعى، بۇل زاڭدىلىق تەك ادامداردا ەمەس، جانۋارلاردا دا بايقالادى. مۇندا "كوپ ءىشتى، كوپ شەكتى" دەگەن سىلتاۋ جۇرمەيدى.
گەرمانياداعى ماكس پلانك اتىنداعى ەۆوليۋسيالىق انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، زەرتتەلگەن 1176 سۇتقورەكتى ءتۇرىنىڭ 72 پايىزىندا ۇرعاشىلارى ەركەكتەرىنەن ورتا ەسەپپەن 13 پايىز ۇزاق ءومىر سۇرەدى.
مىسالى، ۇرعاشى شيمپانزەنىڭ ءومىر جاسى شامامەن 38–41 جىل، كەيبىرى 80 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى. ال ەركەك شيمپانزەلەر كوبىنە 30–33 جىلمەن شەكتەلەدى.
ال كەيبىر قۇستار مەن جاندىكتەردە كەرىسىنشە: ەركەكتەرى ورتا ەسەپپەن 5 پايىز ۇزاق ءومىر سۇرەدى.
نەگە بۇلاي؟
عالىمدار مۇنى جىنىستىق حروموسومالارمەن بايلانىستىرادى.
سۇتقورەكتىلەردە ۇرعاشىلاردا ەكى بىردەي X-حروموسوما، ال ەركەكتەردە X جانە Y-حروموسوما بار. ەكى بىردەي X-حروموسوما ۇرعاشىلاردى زياندى مۋتاسيالاردان جاقسىراق قورعايدى، سوندىقتان ولاردىڭ ءومىرى ۇزارادى.
ءبىراق قۇستاردا ءبارى كەرىسىنشە: انالىقتاردا ءارتۇرلى (ZW)، ال اتالىقتاردا بىردەي (ZZ) حروموسومالار. سوعان قاراماستان، كوپتەگەن جىرتقىش قۇستا انالىقتارى ءىرى ءارى ۇزاق ءومىر سۇرەدى، ياعني، ايىرماشىلىق تەك گەنەتيكادا ەمەس.
تاعى ءبىر قىزىق دەرەك: ءوز ءتۇرى اراسىندا "تانىمال" اتالىقتار دا ەرتە ولەدى. سەبەبى ولاردىڭ ەنەرگياسى مەن كۇشى كوبىنە قارسىلاستارىمەن كۇرەسكە، ۇرعاشىلارعا جاعۋعا كەتەدى.
انتروپولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ججارقىن تۇستەر، ۇلكەن ءمۇيىز، دەنە ىرىلىگى - ءبارى جۇپ تابۋعا كومەكتەسەدى، ءبىراق ءومىردى قىسقارتادى.
ماسەلەن، پوليگام (ءبىر اتالىققا بىرنەشە انالىق) جانۋارلاردا اتالىقتار اراسىندا باسەكە جوعارى بولعاندىقتان، ولار تەز ولەدى. ال مونوگام قۇستاردا، كەرىسىنشە، جارىسۋ از بولعاندىقتان، اتالىقتار ۇزاق ءومىر سۇرەدى.
بۇل زاڭدىلىق تابيعاتتا دا، زووباقتا دا دە بايقالعان. تەك توردا ءومىر سۇرگەندە ايىرماشىلىق ازداۋ بولادى.
انا بولۋ – ءومىردى ۇزارتادى
زەرتتەۋشىلەر تاعى ءبىر قىزىق تۇجىرىم جاسادى: ۇرعاشىلاردىڭ ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعى ولاردىڭ بالاعا قامقورلىعىمەن دە بايلانىستى. مىسالى، مايمىل انالار بالاسىن ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە الاتىنداي بولعانشا باعادى. بۇل – ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ارتتىراتىن فاكتور.