نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە (نۋ) ەلوردا كۇنىن اتاپ ءوتۋ اياسىندا ونلاين رەجيمدە جوو تۇلەكتەرىنىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، زەرتتەۋشىلەر مەن عالىمداردىڭ فورۋمى ءوتتى. فورۋمنىڭ اشىلۋىندا ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى شيگەو كاتسۋ سوڭعى 10 جىل ىشىندەگى دامۋدىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى جايلى ءاڭگىمەلەدى جانە نۋ-دىڭ 2030 جىلعا دەيىن بەكىتىلگەن ستراتەگياسىنا سايكەس نەگىزگى ۆەكتورلار مەن مىندەتتەردى ايقىندادى.
فورۋمدا ەلباسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتى ەۋرازيانىڭ جۇرەگىندەگى جاڭا الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىلىم ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستىرۋ تۋرالى ۇلى يدەياسىن ىسكە اسىرىپ جاتقان، قوعامنىڭ جاڭا بۋىنىن ۇسىناتىن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى ءسوز سويلەدى. وسى رەتتە كاتسۋ مىرزامەن ەلىءمىزدەگى ەڭ ماڭىزدى اكادەميالىق جوبانىڭ دامۋىن سيپاتتايتىن سۇحبات ۇسىنىلىپ وتىر.
15 جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازاربايەۆ استانا قالاسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى جاڭا ۋنيۆەرسيتەت قۇرۋ جايلى يدەيا ۇسىندى، قازىرگى تاڭدا بۇل ۋنيۆەرسيتەت ورتالىق ازيا جانە شىعىس ەۋروپا ايماعىنداعى كوشباسشى جوو قاتارىنا كىردى. بۇل سۇحباتتا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبۇگىنگى تاڭدا قانداي ەكەنىن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنداعى اتقاراتىن ءروءلىن، ەلباسىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىق – ەلءدىڭ ادامي كاپيتالىن قالىپتاستىرۋداعى باستامالارى باياندالادى. وسى يدەيانىڭ تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى شيگەو كاتسۋدىڭ باسشىلىعىمەن اكادەميكتەر مەن مەنەدجەرلەردىڭ حالىقارالىق توبىنىڭ كۇن سايىنعى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە اتقارىلۋدا.
– قۇرمەتتى كاتسۋ مىرزا، بۇگىنگى تاڭدا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭىنەن تانىمال. دەگەنمەن دە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازىرگى مارتەبەسى مەن جەءتىستىكتەرىن اڭگىمەلەۋدەن بۇرىن، ءبارىنىڭ قالاي باستالعانىن ەسكە الساق دەيمىن. وسىنداي جوبانى ىسكە قوسۋ قاجەتتىلىگى نەلىكتەن تۋىندادى؟
– بىلەسىز بە، شىن مانىندە تاۋەلسىز جانە ءوركەندەۋشى مەملەكەتتى قۇرۋ ءوز ەلىنە لايىقتى ازاماتتار جانە ەكونوميكا مەن قوعامدى دامىتۋ ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باسەكەگە قابىلەتتى ادامدارعا بايلانىستى. قازاقستاننىڭ ورتالىعىندا الەمدىك ساناتتاعى جوعارى وقۋ مەكەمەسىن قۇرۋ ءجونىندە تاريحي ماڭىزدى باستاما جاساپ، ءوزىنىڭ وي-تانىمىنىڭ تەرەڭدىگىن، كورەگەندىگىن تانىتقان. ەلباسى – قادامدارىن ونداعان جىلعا العا ويلاستىراتىن ادام.
ەگەر قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا، ونىڭ ىشىندە يسلام مەن كوشپەندىلىك كەزەڭدەرىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساڭىز، ءبىلىم بەرۋءدىڭ نەگىزگى جۇيەسى كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقانىن، كەيىننەن بۇل ءبىلىمنىڭ ەكونوميكا، عىلىم جانە قوعامدا ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىرعانىن كورەسىز. ول ۋاقىتتا قازاقستاندىق ەكونوميكا كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى. سول سەبەپتى تولىقتىرۋشى جانە تيىسىنشە تاۋەلدى قۇرىلىم رەتىندە قالىپتاستىرىلدى. ءبىلىمنىڭ جاعدايى دا ءدال سولاي ەدى. كەڭەستىك كەزەڭنەن شىققان سوڭ، ناعىز ەگەمەندىكتىڭ نەگىزدەرىن وزگەرتپەسە دامۋى تىعىرىققا تىرەءلىپ، قۇلدىرايتىنى ءسوزسىز ەدى. ال الەم اسا جوعارعى قارقىنمەن تۇرلەنۋىن جالعاستىرىپ جاتقان ەدى.
زاماناۋي، قارقىندى دامىپ جاتقان ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قازاقستاندى الەمدىك ەكونوميكاعا قوسۋ قاجەت ەدى، ءوز كەزەگىندە بۇل تانىمدى وزگەرتۋدى، ءوز جولى مەن ارتىقشىلىقتارىن ىزدەۋدى، باسەكەگە ءقابىلەتتىلىگى جوعارى الەمدە ءوز بيىگىمىزدى تابۋدى قاجەت ەتتى. ءبىلىمدى ادامدارىڭىز بولماسا، بۇنى ىستەۋ مۇمكىن ەمەس، ال ءبىلىمءدى ادامداردى دايىنداۋ ءۇشىن جوعارى دەڭگەيدە دامىعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قاجەت. ءسايكەسىنشە، قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا سەرپىلىس الىپ كەلەتىن لوكوموتيۆ كەرەك بولدى.
10 جىل بۇرىن مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكءتىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى بولعان ەدىم. بۇل مەكەمەدەگى 30 جىلدىق جۇمىسىمنىڭ بارىسىندا قارجى سەكتورى مەن باسقا سەكتورلاردى رەفورمالاۋ بويىنشا جوبالاردى، ازيا، افريكا جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى ەڭ ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جانە ءبىلىم بەرۋ جوبالارىن، ونىڭ ءىشىندە قىتايداعى بانكتىك جۇيە رەفورماسىن باسقاردىم. سوندىقتان، مەنىڭ ەلباسى ن.نازاربايەۆپەن العاشقى كەزدەسۋلەرىم الدەقايدا ەرتەرەكتە جانە دۇنيەجۇزىلىك بانكءتىڭ ورتالىق ازياداعى جوبالارىنا، جەكەلەي العاندا جاڭا ۇلى جىبەك جولىنىڭ – قىتايدان ەۋروپاعا جولدىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى بولعان ەدى.
استانا قالاسىندا ورتاق كەزدەسۋلەرىمىزدە، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ توني بلەر جانە باسقا دا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋى بارىسىندا دا كەزدەستىك. ەلباسى جايلى العاش قالىپتاسقان پىكىرىم ەسىمدە. مەن ەلباسىن ەۋروپانىڭ جاس باسشىلارىنا تاياۋ شىعىستاعى ساياسات جايلى جول نۇسقايتىن دانا، كورەگەن كىسى رەتىندە قابىلدادىم. مەنىڭشە، ءدال سول كەزدە ەلباسى كەڭ اۋقىمداعى ماسەلەلەر بويىنشا كەزدەسۋلەرگە شاقىرا وتىرىپ، ماعان نازار اۋداردى، كەيىننەن استانادا جاڭا ۋنيۆەرسيتەتتى باسقارۋ ۇسىنىسى ءتۇستى.
ارينە، سول ۋاقىتتاعى قازاقستانداعى جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جاعدايدى ەسكەرسەك، مەن ءۇشىن بۇل وڭاي شەشىم بولمادى. دەگەنمەن ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۋروپا اۋماعىندا ۇزدىك پراكتيكالار مەن ستاندارتتاردى ەنگىزۋ جولىمەن رەفورمالاۋ يدەياسىنىڭ ءوزى قىزىقتىرعان ەدى.
بۇل ۇسىنىسقا بىرنەشە اي ويلاندىم. كەيىننەن كامبودجادا بولعان كەزىمدە، جەلتوقسان ايىندا مەنى استانا قالاسىنا كەزدەسۋگە شاقىردى. سۋىق اۋا رايىندا ەلورداعا تايلاندتان ساتىپ العان جۇپ-جۇقا پالتومەن، قولعاپپەن كەلگەنىم ءالى ەسىمدە. اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ اۋقىمى، ەلباسى نەگىزىن قالاعان الەمدىك دەڭگەيدەگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مىندەتى مەن قاعيداتتارى مەنى تاڭعالدىردى.
قازاقستانعا كوشۋ شەشىمى تۇپكىلىكتى بولدى، بۇل جەردە نەگىزگى ءرولدى پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ جەكە قولداۋى اتقاردى. ەلباسى ءاربىر كۇردەلى كەزەڭدەردە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دامۋىن تالقىلاۋ ءۇشىن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. وسى جۇمىس جانە ونىڭ ميسسياسى مەنى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ جاقتاسى ەتىپ قانا قويماي، ونى ىزەت تۇتۋشىلار قاتارىنا دا قوستى. سەبەبى مەن دە مەملەكەتتى وركەندەتۋدىڭ نەگىءزى رەتىندە قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەءسىن دامىتۋ بويىنشا كوزقاراستار مەن قۇندىلىقتاردى بولىسەتىن ەدىم.
ەلگە سول كەزەڭدەرگە ءتان بولعان جەمقورلىق فاكتىلەرىمەن ءجيى بەتپە-بەت كەلەتىن ينستيتۋتتاردا ەمەس، ناقتى اكادەميالىق ەڭبەكتەرىنە، جەتىستىكتەرىنە ساي باعالاعان ينستيتۋتتاردا ءبىلىم العان دارىندى جاستاردىڭ جاڭا بۋىنى كەرەك ەدى.
جاس قازاقستاندىقتارعا ءوز ەلىندە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم مەن داعدىلار الۋ كەرەك بولدى. وسىلايشا استانا دامىعان الەمنىڭ اكادەميالىق كارتاسىندا ءوز ورنىن تاباتىن ەدى.
بۇل ستراتەگيا قازاقستاننىڭ رەسۋرستاردى ەكسپورتتاۋعا تاۋەلدىلىگىن ازايتۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار العا باعىتتالعان جانە ەڭ جوعارى قۇندىلىق – ادامداردىڭ ءبىلىمى مەن وي-ورىسىنە باعدارلانعان ەدى. ەلباسىنىڭ وقىعان، دارىندى جاستاردىڭ شەتەل اسىپ كەتەتىن مەملەكەتتەن ەڭ دارىندى جاستاردى تارتاتىن ماگنيت مارتەبەسىنە ءوتۋ ويىنا سايكەس، نۋ-دىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسى ازىرلەندى.
– وسى جوعارى ماقساتتار مەن ميسسياعا قول جەتكىزۋدە بەتپە-بەت كەلگەن قيىندىقتار بولدى ما؟ ءسىز ءۇشىن ەڭ قيىنى نە بولدى؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز، جوبانى جۇزەگە اسىرۋ وسىنشاما قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا مۇمكىن بولماس ەدى. سول سەبەپتى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردەن ءوتۋ ءۇشىن بىزگە نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مارتەبەسى جايلى تولىقتاي جاڭا زاڭ قۇراستىرۋعا جانە العا قويىلعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن اكادەميالىق ەركىندىك الۋ قاجەت بولدى.
ءاربىر جاڭا سىن-تەگەۋرىن قۇرىپ جاتقان دۇنيەمىزدىڭ نەگىزدەرىن بۇزۋى مۇمكىن ەدى، ەلباسىنىڭ بىزگە ءاردايىم قولداۋ كورسەتۋى ارماندى شىندىققا اينالدىردى. ۋنيۆەرسيتەت دامۋىنىڭ ءاربىر كەزەڭىندە پرەزيدەنت نازاربايەۆ ىنتالاندىرىپ وتىردى، ونىڭ جەكە قۇندىلىقتارى مەن نۋ دامۋىنا قاتىستى ۇشقىر ويلارى مەنى شابىتتاندىردى. جىلىنا ەكى رەت جەكە كەزدەسۋ وتكىزىپ، كەزدەسۋ بارىسىندا ايتىلعان جوسپارلاردىڭ ورىندالعانىن تەكسەرىپ، نەنىڭ قاجەت ەكەندىگىن سۇراپ، شەشىمدەر قابىلدادى. سونداي-اق ارتىقشىلىعى بار ماسەلەلەردى بەلگىلەپ وتىردى.
بىردە ول نۋ-عا ءوز اتىن بەرۋ ونىڭ باستاماسى ەمەستىگىن ايتتى. الايدا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن العا قويىلعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋدە جاڭا جوو ميسسياسىن العا جىلجىتۋ ءوز كەلىسىمىن بەرۋگە ماجبۇرلەدى. بۇل ميسسيا راسىندا كۇردەلى ەدى – جاڭا ۇرپاقتىڭ تانىمىن، كوزقاراسىن كەڭەستىك كەزەڭ بەكىتىپ كەتكەن كليشەدەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جانە جاس قازاقستاندىقتار ءوزىنىڭ ماڭىزدى جانە لايىقتى ورنىن الۋى ءتيىس قارقىندى دامىپ جاتقان الەمنىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن جاڭا ادىس-تاسىلدەرگە اۋىستىرۋ قاجەت بولدى. بۇنىڭ بارلىعى قازاق مادەنيەتىنىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقستانعا ەڭ ۇزدىك اكادەميالىق ءبىلىمدى جانە نوۋ-حاۋدى ەنگىزۋدىڭ بارىسىندا مۇمكىن بولدى.
– ەندى ەڭ باستى سۇراققا كەلەر بولساق، 10 جىلدا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىڭىزدەر، ەلباسى بەلگىلەگەن ميسسيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قازىرگى كەزەءڭىن سيپاتتاپ بەرسەڭىز.
– نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى 2010 جىلى كەمبريدج (Cambridge)، ديۋك (Duke)، پەنن (Penn)، لوندون ۋنيۆەرسيتەتتىك كوللەدجى، ونىڭ ىشىندە بەركليدەگى لوۋرەنس اتىنداعى ۇلتتىق زەرتحانا جانە پيتسبۋرگ مەديسينالىق ورتالىعى سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيدەگى 30 جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتپەن ىنتىماقتاستىقتا قۇرىلعان. ءبىز ينجەنەريا جانە سيفرلىق عىلىمدار، تاۋ-كەن ءىسى جانە گەولوگيا، مەديسينا، گۋمانيتارلىق عىلىمدار، بيزنەس، مەملەكەتتىك ساياسات جانە ءبىلىم بويىنشا نۋ مەكتەپتەرىن اشىپ، باستى اكادەميالىق وبلىستاردى قامتىدىق.
باتىس ستاندارتى بويىنشا سەرتيفيكاتتالعان 58 مەملەكەتتەن كەلگەن پروفەسسورلار مەن وقىتۋشىلار وقىتاتىن 22 جوعارى ءبىلىم باعدارلاماسى، ماگيستر دارەجەسىنىڭ 30 باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. ءبىز 5 مىڭعا جۋىق عىلىمي جاريالانىمدار شىعاردىق، ونىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى الەمءنىڭ توپ 10 جەتەكشى عىلىمي جۋرنالدارىنا كەلەدى. بۇل رەتتە ماتەريالدارىمىزعا ءسىلتەمەلەر ورتاشا الەمدىك دەڭگەيدەن شامامەن 35%-عا جوعارى. بۇگىنگى تاڭدا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە باتىس ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرى ءسىلتەمە جاسايدى، نۋ قۇرامىنا سينحۋا ۋنيۆەرسيتەتى (جۇڭگو)، سەۋل ۋنيۆەرسيتەتى، ساۋد كوروءلىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتى، سينگاپۋر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، توكيو ۋنيۆەرسيتەتى كىرەءتىن ازيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ اليانسىن باسقارادى.
نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى تۇلەكتەردىڭ التى بۋىنىن شىعارىپ ۇلگەردى، ولاردىڭ جالپى سانى 6 800 ادامنان اسادى. الداعى ۋاقىتقا بەلگىلەگەن ستراتەگيامىزدىڭ شەڭبەرىندە نۋ-دا الداعى ءتورت جىلدا 9-10%-عا جانە 2030 جىلعا دەيىن 12-15%-عا جەتۋى ءتيىس حالىقارالىق ستۋدەنتتەر سانىن ۇلعايتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ستۋدەنتتەردىڭ جالپى سانى 2025 جىلعا دەيىن قازىرگى 6 مىڭنان 8 مىڭعا دەيىن جانە 2030 جىلعا دەيىن 10 مىڭعا ۇلعاياتىن بولادى.
بۇكىل الەمنەن ستۋدەنتتەردى جۇمىلدىرا وتىرىپ، كورشىلەرىمىز – قىرعىزستانعا، وزبەكستانعا، رەسەيگە جانە باسقالارعا ەرەكشە نازار اۋدارامىز. وسىلايشا ولارعا ءۇزدىك اكادەميالىق پراكتيكاعا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، كەلەشەك كووپەراسيا ءۇشىن نەگىزدەر قالىپتاستىرامىز. ەلباسىنىڭ ساپالى ءبىلىم ارقىلى وسىپ-وركەندەۋ جايلى ويىن دوستارىمىز بەن كورشىلەرىمىز قۇپتايدى، بۇل وتە ماڭىزدى.
نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قۇرىلىمى جايلى ايتىپ كەتكىم كەلەدى. نۋ ميسسياسى – قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ ءۇشىن، سونداي-اق جوو بازاسىندا زەرتتەۋلەردى دامىتۋ، عىلىم سالاسىنا كوممەرسيالاندىرۋدىڭ زاماناۋي پراكتيكاسىن ەنگىزۋ جانە ونەركاسىپتىڭ وزەكتى قاجەتتىلىكتەرىنە قىزمەت كورسەتۋ پايداسىنا جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ لوكوموتيۆىنە جانە نەگىزگى ۇلگىسىنە اينالۋ. ەگەر قازاقستان ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكىسى كەلسە، مەملەكەت ءوزىنىڭ ءىجو-نىڭ 2،5%-دان كوبىن زەرتتەۋگە باعىتتاۋى ءتيىس. قازاقستانداعى وسى كورسەتكىشتىڭ اعىمداعى ءمانى ءىجو-نىڭ 0،2%-دان تومەن. 2025 جىلعا قاراي قازاقستان وسى كورسەتكىشتى ءىجو 1%-عا دەيىن ۇلعايتۋدى جوسپارلاپ وتىر، وسى تۇستا نۋ ۇيىمىنىڭ ەكوجۇيەسىمەن ءبولىسۋ جانە زەرتتەۋلەردى ەكونوميكاعا جىبەرۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن جانە تولىقتاي دايىن شەشىمدەرى بار.
نۋ بيزنەستى دامىتۋدا، كوممەرسيالاندىرۋ جانە ونەرتابىستاردى پاتەنتتەۋدە زەرتتەۋشىلەرگە كومەك كورسەتە وتىرىپ، يننوۆاسيالار مەن تەحنولوگيا جونىندەگى ءوز توبىنىڭ نەگىزىن قالادى. فورۋمدار ءجانە سەرىكتەستىك باعدارلامالارىن وتكىزۋ ارقىلى بۇكىل قازاقستاندىق جوو-مەن ءتاجىريبەمىزبەن بولىسەمىز – نۋ جىل سايىن 1500-دان استام قاتىسۋشىلار قاتىساتىن 50-دەي ءىس-شارا وتكىزەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر مەن زەرتتەۋلەر 100-دەن استام جوبانى ىسكە قوسىپ، حالىقارالىق تاراپتان شامامەن 1 ملن دوللار الدى، 25 جوبانى ءوزىمىز قارجىلاندىرىپ، 83 پاتەنت الدىق.
نۋ يننوۆاسيالىق كلاستەرى زەرتتەۋ ورتالىقتارىن، تەحنوپاركتى، بيزنەس-ينكۋباتوردى، كوممەرسيالاندىرۋ كەڭسەسىن جانە ستارتاپتار مەن زەرتتەۋشىلەرگە ولاردىڭ يننوۆاسيالارىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، تىكەلەي قارجىلاندىرۋدى قوسا العاندا، ساراپتاماعا كومەكتەسە وتىرىپ، ەكوجۇيەنى قالىپتاستىراتىن باسقا ءبولىمشەلەردى قامتيدى.
– ءارى قاراي نە بولماق جانە نۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر تاۋەكەلدەر بار ما؟
– ماڭىزدى ءسات ۋاقىتقا بايلانىستى. اكادەميالىق سالا ءوزىنىڭ بولمىسى بويىنشا مۇناي-گاز سالاسىنىڭ ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارىنان جانە باسقا وندىرىستەردەن قاتتى ەرەكشەلەنەدى. قازاقستاندا ادامدار جىلدام ناتيجەلەر پاراديگماسىندا ويلانىپ ۇيرەنگەن، الايدا ءبىلىم بەرۋ، زەرتتەۋلەر جانە عىلىم سالاسى دامۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. مىسالى، بىزبەن ىنتىماقتاس لي كۋان يۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە كوشباسشى پوزيسيالارعا جەتۋ ءۇشىن 60 جىل كەرەك بولدى، شانحاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحى 100 جىلعا، ال ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر تاريحى – عاسىرلارعا سوزىلادى.
نۋ-دا 10 جىل ىشىندە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر از ەمەس، الايدا سىن-تەگەۋرىندەردىڭ بارلىعى ءالى الدا، بۇل ەڭ ءبىر كۇردەلى كەزەڭ بولماق. بۇگىنگى تاڭدا نۋ وقۋ باعدارلامالارىن جانە ۋنيۆەرسيتەتتى حالىقارالىق اككرەديتتەۋ ارقىلى نۋ جەتىستىكتەءرىن الەمدىك دەڭگەيدە مويىنداتۋ كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى ءارى كۇردەلى مىندەت، بۇل نۋ-دىڭ دامۋ ستراتەگياسىندا بەلگىلەنگەن جانە وسى باعىتتا جەتەكشى امەريكالىق اگەنتتىكتەرمەن جۇمىس ىستەي وتىرىپ، رەسۋرستارىمىزدى جۇمىلدىرۋدامىز.
– بۇل نەلىكتەن ماڭىزدى؟
– نۋ-دىڭ عىلىمي جانە اكادەميالىق جەتىستىكتەرىن حالىقارالىق اككرەديتتەۋ ارقىلى بەكىتۋسىز نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن بۇكىل الەم مويىندايتىن جانە قۇرمەتتەيتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جوو-عا اينالدىرۋ ميسسياسى مەن ارمانىن ىسكە اسىرۋ تاۋەكەلدەردى تالاپ ەتەدى. باعدارلامالاردىڭ جوعارى اككرەديتاسياسى ۇزدىك عالىمداردى، پروفەسسورلاردى، زەرتتەۋشىلەر مەن ستۋدەنتتەردى جۇمىلدىراتىن بولادى. الەمنىڭ 7 ملرد حالقىنىڭ شەڭبەرىندە 19 ملن حالقى بار قازاقستان جاھاندىق جانە باسەكەگە ءقابىلەتتى بولۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، نۋ-دا ەڭ ۇزدىك الەمدىك پراكتيكانى پايدالانۋ ارقىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاقستاننىڭ باسقا جوو ءۇشىن جول اشۋى جانە نەگىزگى ۇلگىسىنە اينالۋى جايلى ءسوز قوزعالىپ وتىر. مەملەكەت الدىندا تۇرعان ەكونوميكالىق مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن وعان الدىڭعى قاتارلى باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىمدى ادامداردىڭ جاڭا بۋىنىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. وسىلاي عانا ورنىقتى ءارى ۇزاق مەرزىمدى وركەندەۋگە قول جەتكىزەمىز. نۋ جاستارىنىڭ ءدال وسىنداي جاڭا بۋىنىن قالىپتاستىرۋدى ەلباسى ءوزى باستاپ، باسقارعان بولاتىن.
ءقازىر جۇرگىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋلەردىڭ، لابوراتوريالار جۇمىسىنىڭ جانە ءبىزدىڭ ورتالىقتارىمىزدىڭ يننوۆاسيالارىنىڭ، پاتەنتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە 2030 جىلعا قاراي ءبىز الەمنىڭ توپ 200 ۇزدىك زەرتتەۋشىلىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قاتارىنا كىرگەن كەزدە، بۇكىل الەم نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كەرەمەت جاڭالىقتارىن كورەتىن بولادى – بارلىق وسى ناتيجەلەر بۇكىل ادامزات اۋقىمىندا قولدانىلاتىن بولادى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق پروگرەسسىن ورنىقتى ەتۋ وتە ماڭىزدى جانە نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحي ءرولى ءقازىردىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ ۇزدىك حالىقارالىق جانە ۇلتتىق كومپانيالارىندا جۇمىس اتقارىپ جاتقان نۋ تۇلەكتەرى مەن جاس عالىمدارىنىڭ ارقاسىندا بەكىتىلەتىن بولادى. بۇل بۋىن – نازاربايەۆتىڭ جاڭا بۋىنى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلىق قۇرامىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ەلباسىنىڭ ۇلى ويلارىنىڭ جالعاستىرۋشىلارى ەكەندىگىن ماقتان تۇتاتىن ەڭ دارىندى جاستاردان قۇرالادى. ءدال وسى جاستار قازاقستاننىڭ بولاشاقتاعى وسىپ-وركەندەۋىنىڭ كوشباسشىلارى مەن قوزعاۋشى كۇشى بولادى.
وسى ماڭىزدى ۇدەرىستىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىمدى ماقتان تۇتامىن جانە ەلباسى يدەيالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارلىق ءبىلىمىم مەن تاجىريبەمدى قولدانىپ جاتىرمىن»، دەپ قورىتىندىلادى شيگەو كاتسۋ.
سۇحباتتان كەيىن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان تۇلەكتەرمەن سويلەسىپ، ولاردىڭ اعىمداعى جاعدايى جانە اتقارىپ جاتقان لاۋازىمدارى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باستاپقى يدەياسى مەن ميسسياسىنا قانشالىقتى ءسايكەس كەلەتىنىنە كوز جەتكىزبەك بولدىق. جۇمىستىڭ ناتيجەلىلىگى جايلى پايىم جاساۋ ءۇشىن تىم از ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان، نۋ ديپلومدارىن 2015 جىلى العاش تابىستاعان ساتتەن باستاپ 6 مىڭنان استام تۇلەكتەر شىقتى، وقىتۋ ساپاسى جايلى العاشقى تۇجىرىمدار جاساۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكتى ۋاقىت ارالىعى دەپ ەسەپتەيمىز.
نۋ دەرەكتەرىنە سايكەس، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرىن Amazon، Apple، BMW، Facebook جانە تاعى باسقا جەتەكشى باتىس كومپانيالارىندا كەزدەستىرە الاسىز، الايدا ولاردىڭ 80%-دان كوبى قازاقستاننىڭ بيزنەس، قارجى، عىلىم جانە ات سەكىلدى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى ونەركاسىپتىك سەكتورلارىندا جۇمىس ىستەۋدە. جۇمىس بەرۋشىلەر اراسىندا NCOC، TCO، ERG، Elektrovoz Zauyty، ۇلكەن تورتتىك جانە تاعى باسقا فلاگماندار بار. تاعى ءبىر قىزىقتى جايت، ءاربىر بەسىنشى تۇلەك ماگيستراتۋرا مەن اسپيرانتۋرادا ءبىلىمىن جالعاستىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداپ، قازىرگى ۋاقىتتا نۋ-دا جانە الەمءنىڭ باسقا تانىمال ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە نەمەسە جاڭا بيزنەس باستاپ ۇلگەردى. ولاردىڭ پىكىرلەرىمەن دە بولىسەيىك.
باۋىرجان وسپان (2016 جىلعى تۇلەك – روبوتوتەحنيكا): «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى 2012 جىلى دايىندىق كۋرسىنداعى ستۋدەنت بولعان كەزىمنىڭ وزىندە قاجەتتى داعدىلار مەن ءبىلىمدى بەردى. استانادا الەمدىك دەڭگەيدەگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەلباسىنىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەم بويىنشا ءارىپتەستەرىمنىڭ اراسىندا باسەكەگە قابىلەتتىلىگى جوعارى مامان بولدىم. نۋ-دىڭ بەرگەن ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى سونشالىق، لوندون ۋنيۆەرسيتەتىندە بار-جوعارى ەكى اپتا ىشىندە لابوراتوريا ساراپشىسىنان جوبا باسشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدىم. بۇگىنگى تاڭدا مەن قازپوشتا، BI Group، سامۇرىق قازىنا، نۋ جانە تاعى باسقا دا جەتەكشى كاسىپورىندار تۇرىندەگى كليەنتتىك بازاسى بار قازاقستاننىڭ روبوتوتەحنيكا جونىندەگى ەڭ ۇزدىك كومپانيانىڭ نەگىزىن قالادىم».
عالىم باتيمبەتوۆ (2015 جىلعى تۇلەك) Aqua Point دەپ اتالاتىن كومپانيانىڭ نەگىءزىن قالادى، سۋدى تازالاۋدىڭ بىرەگەي تەحنولوگيالارىن پاتەنتتەدى، ءوندىرىستى ىسكە قوستى جانە دۇنيەجۇزى بويىنشا 130-دان استام ۇلتتىق جانە حالىقارالىق كومپانيالاردا سۋ تازالاۋ جابدىعىن قولدانۋدا. «ەلباسىنىڭ ارقاسىندا مەنىڭ ءومىرىم تۇبەگەيلى وزگەردى، ماعان باسەكەگە قابىلەتتى حالىقارالىق نارىقتا بيزنەستى باستاۋعا جانە ءساتتى تۇردە دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءبىرىنشى پرەزيدەنتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارى مەن وي-تانىمى مەنىڭ جاڭا كاسىپورنىمنىڭ جانە بۇكىل ۇجىمنىڭ رنق-نا تەرەڭدەپ ەندى» دەيدى عالىم.
جاس بولسا دا، تۇلەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاندىقتارعا اقىسى جوعارى جۇمىستاردى ۇسىنۋدا. ولاردىڭ اراسىندا جىل سايىنعى اينالىمى 1 ملن دوللاردان اساتىن جانە 55 ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان، دۇرىس تاماقتانۋ تاعامدارىن ءوندىرۋ جونىندە جوبانى ىسكە قوسقان ايان بيريمجان بار. «مەن ءۇشىن بۇل جاي عانا بيزنەس ەمەس، سونىمەن قاتار ەلباسىنىڭ دەنى ساۋ جانە ءال-اۋقاتى جوعارى حالىق ءومىر سۇرەتىن گۇلدەنگەن ءارى زاماناۋي قازاقستاندى قۇرۋ جونىندەگى ويلارىن ىسكە اسىرۋ. نۋ بولماسا، مەنىڭ ءومىرىم مۇلدەم باسقاشا قالىپتاسار ەدى»، دەپ ايان بيزنەسىن باستاۋعا تۇرتكى بولعان سەبەپ جايلى باياندادى.
ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن العا جىلجىتا وتىرىپ، اكادەميالىق مانساپتارىن جالعاستىردى. ماسەلەن، بار-جوعى ءۇش جىل بۇرىن نۋ-دى ءتامامداعان لاۋرا كاراباسوۆا اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىنە تاعايىندالدى جانە دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ حالىقارالىق جوبالارىندا ءۇشتىلدى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جەتەكشى ساراپشى رەتىندە زەرتتەۋشى قىزمەتىن اتقارۋدا جانە ەلباسى باستاماشىلىق جاساعان قازاقستاندى الەمدىك ەكونوميكاعا ينتەگراسيالاۋ جۇيەسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە دامىتۋدا.
2019 جىلعى تۇلەك كاميللا روللان جەتەكءشى الەمدىك كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە اسپيرانتۋرادا وقۋىن جالعاستىرۋدا جانە قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن العان ءبىلىمىمەن ەلىمىزدە بولىسەتىن بولادى. «مەن ءۇشىن ۇزدىك بىلىممەن ءبولىسۋ – نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن اشقان كەزدەگى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ اسقاق ارمانى مەن ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ. سونىمەن قاتار مەن ءمۇگەدەكتىگى بار ادامداردى وقىتۋعا باعىتتالعان «بارلىعىنا ارنالعان ءبىلىم» جوباسىنىڭ نەگىزىن قالادىم.
«تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ كورەگەندىگى مەن دانالىعى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاعيداتتارىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ميسسياسىن قالىپتاستىردى، مۇندا وقىتۋشىلىق قۇرامنىڭ ارقاسىندا ەلباسىنىڭ ويلارى مەن كوزقاراسى ومىرلىك پوزيسيامىزدىڭ نەگىزىنە اينالدى» دەدى «سامۇرىق قازىنا» باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ 2015 جىلعا ءتامامداعان الماسادام ساتقالييەۆ.
ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ءبىلىم كوپ ۋاقىتتى، كۇش-جىگەردى جانە شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەدى، الايدا ەڭ ۇلكەن جانە كۇتىلەتىن ءناتيجەلەرگە الىپ كەلەدى. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى ەلباسى بەكىتىپ بەرگەن ميسسيانى ءساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ جاتىر جانە ونىڭ ۇشقىر ويلارى، كوزقاراسى ستۋدەنتتەرگە ەڭ ۇزدىك پروفەسسورلار مەن ستۋدەنتتەردى جۇمىلدىراتىن ءبىلىم بەرۋ پروسەسى ارقىلى بەرىلەدى. نۋ تۇلەكتەرى جاڭا بۋىن – نازاربايەۆ بۋىنى 2.0. تابىستى جانە ءوركەندەۋشى قازاقستاندى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بۇل بۋىن مىقتى ءبىلىم مەن ماقسات-مۇراتتارعا قول سوزادى.
نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلىق جانە باسقارۋشىلىق قۇرامى ەلباسى بەلگىلەگەن مىندەتتەردىڭ ءبارىن ءساتتى ءتۇردە شەشۋدە جانە جاقىن ارادا نۋ باعدارلامالار مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى حالىقارالىق اككرەديتتەۋدى الۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، قازىرگى كەزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋلەر ەلباسىنىڭ تاريحي شەشىمدەرىن ءجۇزەگە اسىرىپ، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەمدىك ساناتتاعى جوو رەتىندەگى بەدەلىن نىعايتادى.
اڭگىمەلەسكەن
قۋات راحمەتۋللا
egemen.kz. 05 شىلدە، 2021