الماتىلىق ەتنوگراف ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تاريحى مەن داستۇرلەرى تۋرالى ايتتى
وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتى الاڭىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ پروفەسسورى، ەتنوگراف تاتتىگۇل قارتايەۆانىڭ قاتىسۋىمەن بريفينگ ءوتتى، دەپ حابارلايدى اlmaty-akshamy.kz.
"ناۋرىز – تۇركى حالىقتارىندا جاڭا جىلدىڭ كەلگەنىن بىلدىرەتىن ءداستۇرلى مەرەكە. ناۋرىز ەجەلدەن بەرى تويلانىپ كەلە جاتقانىن تاريحي جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەر دالەلدەيدى، دەيدى ەنوگراف.
«ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر جەتكىلىكتى، ونىڭ ىشىندە كوپتەگەن جازبا دەرەكتەر بار. اتاقتى شىعىستانۋشى عالىم ومار حاييامنىڭ 1157 جىلى شىققان «ناۋرىزناما» قولجازباسى بار. ول ءوزىنىڭ قولجازباسىندا سەلجۇق سۇلتاندىعىنداعى وبسەرۆاتوريانىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىردى. ول استرولوگتارمەن بىرگە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ قۇبىلىسىن، كۇن توقىراۋىن جانە اسپان الەمىندەگى دەنەلەردىڭ قوزعالىسىن زەرتتەدى. ونىڭ قولجازباسى شىعىس كۇنتىزبەسىن ءتۇسىندىرۋ جانە نەگىزدەۋ ءۇشىن جازىلعان»، - دەپ ءبولىستى ت.قارتايەۆا
اتالعان قولجازبانىڭ نۇسقاسى بەرلين مەملكەتتىك كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى، ەكىنشى ءبولىمى لوندونداعى ۇلتتىق مۇراجايدا ساقتالعان.
سونداي-اق ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ماڭىزدى تاريحي دەرەكتەردىڭ قاتارىندا ماحمۇد ءقاشقاريدىڭ «تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى»، «بابىرناما» جازباسى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، اباي قۇنانبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ت.ب ەڭبەكتەرى بار. بۇل شىعارمالاردىڭ ءارقايسىسى سول كۇندەردەگى ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ كەزىندەگى سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار تۋرالى ناقتى تۇسىنىك بەرەدى. ناۋرىز مەيرامى تۋرالى ماڭىزدى مالىمەتتەردى الاش زيالىلارىنىڭ جازبالارىندا دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن، 1913 جىلى ناۋرىزدا شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى وسى مەرەكەگە ارنالدى.
«گازەت شىققان كەزەڭدە، ياعني 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا ناۋرىزدىڭ 9-ىنان باستاپ ناۋرىز مەرەكەسىن قۇتتىقتاۋعا ارنالدى. ول كەزدە يۋليان كۇنتىزبەسى قولدانىلدى. 1918 جىلى گريگوريان كۇنتىزبەسى ەنگىزىلىپ، ەسكى كۇنتىزبە مەن جاڭا كۇنتىزبەنىڭ ايىرماشىلىعى 13 كۇن، ال جاڭا داتا 22 ناۋرىزعا سايكەس كەلدى. ياعني، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى، اۋىسۋ ۋاقىتى 21 ناۋرىزدان 22 ناۋرىزعا تۇسپا-تۇس»، - دەپ ءتۇسىندىردى سپيكەر.
عاسىرلار بويى ناۋرىز مەيرامىنداعى سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار وزگەردى، كەيبىرەۋلەرى جوعالدى. بۇگىنگى كۇنگە كەلەتىن بولساق، ولار ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا ەرەكشەلەنەدى، دەپ اتاپ ءوتتى ەتنوگراف. بۇعان ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى كليمات، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ت.ب. سياقتى فاكتورلار ىقپال ەتەدى. وسىنداي داستۇرلەردىڭ ىشىندە «كورىسۋ» ىرىمىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.
«قازاق حالقى ناۋرىز مەرەكەسىن ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتىنا بەيىمدەگەن. مىسالى، «كورىسۋ» ىرىمى. بۇل قازاق حالقىنا عانا ءتان، ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ اياسىندا ورىندالاتىن عۇرىپتىق ءىس-شارا»، - دەدى ول.
"ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتاردان بولەك، ەرەكشەلىك ءداستۇرلى مەرەكەلىك داستارحان – ناۋرىز-كوجەنىڭ دايىندالۋ تاسىلىندە دە بايقالادى. بۇعان اتا-بابالارىمىزدىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى دا ىقپال ەتتى"، - دەدى بايانداماشى.
«قازاقستان اۋماعى ۇلكەن، سوندىقتان ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر دە باسىم. ناۋرىز كوجە دايىندالۋىمەن عانا ەمەس، اتىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. مىسالى، شىعىس پەن وڭتۇستىك قازاقتار ناۋرىز كوجەنى «قوس كوجە» نەمەسە «كوپ كوجە» دەپ اتايدى. بۇل اتاۋ ءداستۇرلى تاعامنىڭ تەك جارمادان عانا ەمەس، ەت پەن سۇتتەن دە تۇراتىندىعىنا بايلانىستى»، - دەپ ءبولىستى ول.
ناۋرىز پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «جاڭا كۇن» دەگەندى بىلدىرەدى. مەرەكە كوكتەمنىڭ كەلۋىن، شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىلدىڭ باستالۋىن بىلدىرەدى. بيىل الماتىدا ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ 14 ناۋرىزدا «كورىسۋ» سالتىمەن باستالدى.