ناۋرىز مەرەكەسى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر

بۇل كۇنى شاش الۋعا، تىرناق الۋعا بولمايدى

تۇركى حالىقتارىندا جاڭا جىل  22 ناۋرىزدا باستالادى. اlmaty-akshamy.kz Kazdala.kz سايتىنا سىلتەمە جاساپ، ناۋرىز مەيرامىنا بايلانىستى 22 قىزىقتى دەرەكتى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.

1. ناۋرىز مەيرامى — الەمنىڭ ەڭ كونە مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى. ورتا ازيا حالىقتارىندا بەس مىڭ جىل بويى تويلانىپ كەلەدى. «ناۋرىز» ءسوزى پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنانى بەرەدى.

2. ەرتەرەكتە قاريالار 22 ناۋرىزدى «قىزىلباستىڭ ناۋرىزى» دەيدى ەكەن (قىزىلباس — يران، بۇرىنعى پارسى ەلىنىڭ قازىرگى اتاۋى). قازاق حالقى "ناۋرىز" دەمەي، "امال" دەگەن.

3. ناۋرىزدىڭ ءداستۇرلى تاعامى — «ناۋرىز كوجە». ول جەتى ءتۇرلى ازىقتىق دامنەن تۇرادى. جەتى دەگەن سان اپتانىڭ جەتى كۇنىن بەينەلەيدى، بۇل ساننىڭ ماعىناسى تەرەڭ. 7 سانىنا بايلانىستى ادەت-عۇرىپتار دا بار. ناۋرىز كەزىندە ءار ادام ءوز ۇيىنە 7 قوناقتى شاقىرىپ، ءوزى دە 7 ۇيگە كىرىپ شىعادى. وزبەكستاندا «سۋمالاق» ناۋرىز كوجەگە ۇقساس تاعام ءداستۇرلى بولىپ سانالادى. ول دا جەتى تاعامنان ازىرلەنەدى.

4. ناۋرىز مەيرامى 18-عاسىرعا دەيىن ەجەلگى گرەكيادا، ەجەلگى ريمدە، ۇلىبريتانيادا، 1700 جىلعا دەيىن ەجەلگى رۋستە تويلانىپ كەلگەن دەگەن دەرەك بار. كوكتەم مەرەكەسى تۋرالى مالىمەتتەر انتيكالىق جانە ورتا عاسىرلىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى.

5. ناۋرىزدى تويلاۋ تاريحى اباي ءوزىنىڭ «ءبىراز ءسوزى قازاقتىڭ قايدان شىققان» جازباسىندا ناۋرىز تاريحىن كوشپەلى حالىقتاردىڭ «حيبيعي»، «حۇزاعي» دەپ اتالاتىن كونە زامانىنا ۇشتاستىرادى. پارسىنىڭ «ناۋ» ءسوزى ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىمەن، سول ماعىنادا كوپ حالىقتىڭ تىلىندە ساقتالىپ قالعان. ول ورىسشا "نوۆ" (اي)، نەمىسشە "نويە"، لاتىنشا "نەو". وسىلايشا «ناۋ» ءسوزى ۇندى-ەۋروپالىق حالىقتار دارالانۋدان دا بۇرىن پايدالانىلعان.

6. ناۋرىز مەيرامى — ءدىني مەرەكە ەمەس. بۇل — قالىڭ قىستان امان-ەسەن شىعىپ، كۇن نۇرىنا بولەنىپ، جاڭا جىلدى قارسى الۋ مەرەكەسى. ناۋرىز مەرەكەسىندە كورىسكەن جاندار ءبىر-بىرىن قۇشاق جايا قارسى الىپ، يگى تىلەكتەر ايتادى. قازاق حالقى بۇل كۇنى دۇنيەگە كەلگەن قىز بالالارعا ناۋرىز، ناۋرىزگۇل، ناۋرىزجان، ەر بالالارعا ناۋرىزباي، ناۋرىزبەك، ناۋرىزحان دەگەن ەسىم بەرگەن.

7. 2010 جىلدىڭ 10 مامىرىنان باستاپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 64ء-شى قارارىنا سايكەس، 21 ناۋرىز «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» بولىپ اتالىپ كەلەدى. باس اسسامبلەيا ءوزىنىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە «ناۋرىزدى كوكتەم مەرەكەسى رەتىندە 3000 جىلدان بەرى بالقان تۇبەگىندە، قارا تەڭىز ايماعىندا، كاۆكازدا، ورتا ازيادا جانە تاياۋ شىعىستا 300 ميلليون ادام تويلاپ كەلە جاتقاندىعىن» مالىمدەدى. ال UNESCO بولسا، 2009 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە ناۋرىز مەيرامىن ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا تىزىمىنە كىرگىزدى.

8. ناۋرىز — كوكتەم مەن ەڭبەكتىڭ، دوستىق پەن بىرلىكتىڭ مەيرامى بولۋمەن بىرگە، حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىن قۇرمەتتەپ، ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدى بويىنا ءسىڭىرىپ، جان-جاقتى دامىعان ونەگەلى، ونەرلى ازامات تاربەلەيتىن ۇلتتىق مەيرامىمىز.

9. ۇلى عۇلامالار ءابۋ رايحان بيرۋني، ومار حاييام ءتارىزدى الەم تانىعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ ناۋرىز مەيرامىن قالاي تويلاعانى تۋرالى دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، پارسى تىلدەس حالىقتاردىڭ ناۋرىزدى بىرنەشە كۇن تويلاعان. ناۋرىز كۇندەرىندە مىناداي ءسالت-داستۇر، ىرىمدار جاساعان: ءار جەردە ۇلكەن وت جاعىپ، وتقا ماي قۇيعان. جاڭا ونگەن جەتى دانگە قاراپ بولاشاقتى بولجاعان. جەتى، اق كەسەمەن ءداستۇرلى ۇلتتىق كوجە «سۋمالىق» ۇسىنعان. ەسكى كيىمدەرىن تاستاعان. ەسكىرگەن شىنى اياقتى سىندىرعان. بىر-بىرىنە گۇل سىيلاعان. ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسىنا دوڭگەلەك ويۋ — «كۇن سيمۆولىن» سالعان. ۇيلەرىندەگى تىرەۋ، اعاشقا گۇل ىلگەن. جامبى اتۋ ءتارىزدى ءتۇرلى جارىستار وتكىزگەن. بۇل كۇنى كارى-جاس ءماز بولىپ، بىر-بىرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتقان، ارازداسپاعان.

10. ناۋرىز مەيرامىنا بايلانىستى اتاۋلار: ناۋرىز كۇنى، ناۋرىز ايى، ناۋرىزناما، ناۋرىزكوجە، ناۋرىز تويى، ناۋرىز جىرى، ناۋرىز جۇمباق، ناۋرىز باتا، ناۋرىز تىلەك، ناۋرىز ءتول، ناۋرىزكوك، ناۋرىز ەسىم، ناۋرىز شەشەك، ناۋرىزشا، ءاز، قىدىر، ساۋمالىق، مۇحاررام (تىيىم)، سامارقاننىڭ كوك تاسى.

11. ناۋرىز تاريحى جايىندا تالاس كوپ. ناۋرىزدىڭ ناقتى تاريحى تەرەڭدە جاتىر، ول ءوزىنىڭ باستاۋىن مۇسىلماندىققا دەيىنگى زاماننان الادى. كەيبىر عالىمدار بۇنى زورواستريزم مەن شامانيزم كەزەڭىنە دەيىنگى ۋاقىتپەن بايلانىستىرادى. كەيبىرەۋلەر پارسى پاتشاسىنىڭ جورىقتارىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر.

12. اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا ناۋرىز مەرەكەسى 14 ناۋرىزدان باستالىپ، «امال» دەپ اتالادى، وسى مەيرامنىڭ ءداستۇرلى ەلەمەنتى — «كورىسۋ». بۇل كۇنى ادامدار قول الىسىپ قاۋىشادى. سونىمەن بىرگە، بارلىعى «جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!» دەپ امانداسادى.

13. 1926 جىلدان باستاپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ىقپالىمەن ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋعا تىيىم سالىندى. كوپ جىلدار بويى ۇمىتىلىپ، سىنىن جوعالتقان مەرەكە 1988 جىلدان بەرى قايتا جاڭعىرىپ، ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ ءداستۇرى ءوز جالعاسىن تاپتى.

14. ناۋرىز مەرەكەسى 1991 جىلى 15 ناۋرىزدا قازاق سسر پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى. قازاقستاندا ناۋرىز ايىنىڭ 22 جۇلدىزىن «ناۋرىز مەيرامى» دەپ جاريالاندى. 

15. ناۋرىز مەرەكەسى ازەربايجان، تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، رەسەي، اۋعانستان، يران سەكىلدى ەلدەردە تويلانادى.

16. بۇرىن ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ تاڭدى قارسى الۋدان باستالدى. بۇل ەجەلگى عۇرىپتاردىڭ بىرىنە «بۇلاق كورسەڭ، كوزىڭ اش!» دەگەن ماتەلگە بايلانىستى بولدى.

17. ناۋرىزدىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە قازاق حالقىنىڭ نانىمى بويىنشا جەردىڭ بەتىندە ەرەكشە ءبىر گۋىل جۇرەدى. بۇكىل تابيعات، جان-جانۋارلار، ادامدار جاندانا تۇسەدى. بۇل كۇنى شاش الۋعا، تىرناق الۋعا بولمايدى، ايتپەسە سال بولىپ قالاسىڭ دەيدى. اينالاداعى جان يەسىنىڭ ءبارى «ازدەن» كەيىن عانا ەرەكشە كۇش-قۋاتقا يە بولادى. حالىقتا مىناداي قاناتتى ءسوز بار: «ءاز بولماي، ءماز بولما».

18. بۇل مەرەكە يسلام داۋىرىنە دەيىن تويلانىپ، حالىق اراسىندا ەرەكشە قولداۋعا يە بولىپ كەلەدى. شىعىس ەلدەرىنىڭ (ءشامسي) كۇنتىزبەسى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ باستالۋى حامال (امال) ايىنىڭ 1 جۇلدىزى بولىپ ەسەپتەلەدى. حامال — توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ەسكى پارسىشا اتاۋى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، امال كىرگەن ساتتە توقتى شوقجۇلدىزى تۋادى.

19. ناۋرىزدىڭ ماعىناسى — ناۋرىز پارسىشا «ناۋ» (جاڭا) جانە «رۋز» (كۇن) جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى دەگەن ماعىناعا يە. ول كۇنتىزبەلىك جىلدىڭ ءۇشىنشى ايى (31 تاۋلىك)، كوكتەمنىڭ باسى. قازاقتار بۇل مەيرامدى ءاز-ناۋرىز مەيرامى دەپ تە اتايدى.

20. شىعىس جىل ساناعى بويىنشا، مەرەكە يراندىقتاردىڭ جاڭا جىلى ناۆرۋزبەن جاناسادى. ناۋرىز مەرەكەسىن تۇركى تىلدەس حالىقتار تويلايدى. تاجىك حالقى بۇل مەرەكەنى «بايشەشەك»، «گۇلگاردون» نە «گۇلناۆرۋز»، تاتارلار «ناردۋگان»، بيرمالىقتار «سۋ مەيرامى»، حورەزمدىكتەر «ناۋساردجي»، بۋرياتتار «ساگاان سارا»، ارمياندار «ناۆاساردي»، چۋۆاشتار «نوريس وياحە» دەپ اتاعان.

21. مەرەكە كۇنى قار جاۋىپ تۇرۋ - جاقسى ىرىم دەپ سانالعان. بىزگە جەتكەن قازاق اڭىزدارىندا قىزدىڭ سۇلۋلىعى ناۋرىزدىڭ اق قارىنا تەڭەستەرىلەدى. بۇل تاڭعاجايىپ جايت ەمەس، ويتكەنى ناۋرىزداعى قار ادەتتە جۇمساق، ەرەكشە اپپاق بولادى.

22. ناۋرىز ايى تۋعاندا وتەتىن «كورىسۋ» ءبىر كۇنمەن شەكتەلەتىن مەرەكە ەمەس، ول ناۋرىزدىڭ 14-ىنەن باستالىپ، ايدىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسا بەرەدى.