«مەنىڭ اۋەزوۆىم»

زاڭعار جازۋشىنىڭ اسىل بەينەسىن تۇلعالاۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسى رەتىندە قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلدى 

وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقتىڭ قايماعى بولعان ارىستارىمىز، رۋحانياتىمىزدىڭ كوشباستاۋشىلارى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا ەندى قالاي قام جاسايمىز دەگەن تۇستا، قۇداي قولداپ، 1934 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتى اشىلدى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ستاليندىك رەجيمنەن عايىپتان امان قالعان ۇلت زيالىلارىنىڭ بارلىعى، الاشتىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى، قايراتكەر ۇلدارى مەن قىزدارى وسى ءبىلىم ورداسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. ولاردىڭ ميسسياسى – ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن وياتىپ، بولاشاققا مىقتى بۋىن تاربيەلەۋ ەدى. ۇلتتىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ىرگەتاسى وسى شاڭىراقتا قالاندى. مۇندا الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمنىڭ ۇزدىك جاڭالىقتارى باستاۋ الىپ جاتتى. ءبىر عانا ۇلتىمىزدىڭ كەمەڭگەر قالامگەرى، الەم تانىعان ساڭلاق جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتىز جىلعا جۋىق تابان اۋدارماي قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەندىگى نەگە تۇرادى؟! رۋحانياتىمىزدىڭ وسى قاراشاڭىراعىندا «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن جازىپ، قازاق فولكلورىنىڭ تاريحىنان قايتالانباس لەكسيالار وقىدى، «ماناستانۋ»، «الەم ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، «الاشتانۋ» اتتى جاڭا عىلىمي دارىستەردىڭ نەگىزىن قالادى. 

ۇستاز بەن شاكىرت 

اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن، ءدارىسىن تىڭداعان، تاعىلىم-تاربيەسىن العان قانشاما بۋىن قازاق جاستارى كەيىن قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرى اتاندى. ولاردىڭ ىشىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى قانشاما. ايتالىق، كەشە عانا دۇنيەدەن وزعان اكادەميك-جازۋشى، پروفەسسور زەينوللا قابدولوۆ «مەنىڭ اۋەزوۆىم» اتتى رومانىندا وسىنىڭ بارلىعىن بەينەلى تىلمەن توگىلتە سۋرەتتەدى. مەملەكەت قايراتكەرى ءا.كەكىلبايەۆ كەزىندە اۋەزوۆ تاعىلىمىن تەرەڭنەن تارتىپ، ءوز ماقالالارىندا قانشا رەت تولعاندى. اۋەزوۆ قالامىنىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنا تيگىزگەن يگى اسەرىن ايتتى. 

مۇحاڭنىڭ سول كەزەڭدەگى ءومىرىنىڭ كۋاسى بولعان، جازۋشى توڭىرەگىندەگى ورىن العان بارلىق قالىڭ وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن، سولاردىڭ بارلىعىن كوكىرەگىنە ءتۇيىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزگەن جاس شاكىرت، جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ بۇل تاقىرىپقا كەزدەيسوق كەلگەن جوق. ۇلى مۇحاڭنىڭ بەس جىل بويى شاكىرتى بولا ءجۇرىپ، كەيىننەن ون جىلعا جۋىق ءبىر كافەدرادا قويان-قولتىق ەڭبەك ەتكەن جىلدارىنداعى جۇرەگىمەن قابىلداعان بار وقيعالاردى توگىلتىپ كىتاپ بەتىنە ءتۇسىردى. 

كىشكەنە شەگىنىس جاساساق، سوناۋ قيان تۇبىندەگى دوسسوردا، ەمبى – اتىراۋ توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن بوزبالا زەينوللا قابدولوۆ سول تۇستا قول جەتپەس تۇلعا، ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وزىمەن جولىعام، ساپارلاس، تاعدىرلاس بولامىن دەپ ويلادى ما ەكەن... 

تالانت كوزى اۋىلدا، مەكتەپتە جۇرگەندە-اق اشىلدى. اۋدان، وبلىس مويىنداعان اقىن بالا اتاندى. ءسويتىپ، جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى – عالىم بولام دەگەن ۇلكەن ارمان جەتەگىندە جۇرگەن جاس تالاپكەر الماتىعا بىردەن ات باسىن بۇرادى. قارا شاڭىراق، بۇگىنگى ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا، ياعني قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە 1945 جىلى ستۋدەنت بولىپ قابىلدانادى. تاعدىردىڭ جازۋى، وسى ساتتىلىكتىڭ ءوزى سول كەزدە مۇحاڭنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن جۇزەگە اسادى. 

اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىم» رومان-ەسسەسى 1997 جىلى «سانات» باسپاسىنان جارىققا شىقتى. كولەمى 225 بەتتىك رومان-ەسسەنىڭ تاقىرىبى مەن نەگىزگى سيۋجەتتىك ارقاۋى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار ءا ۋە زو ۆت ءى ڭ ءو م ءى ر ب ا يا ن د ى ق ت ا ع د ى ر ى ن ا ، قالامگەرلىك، ۇستازدىق قىزمەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر بەلەسىنە نەگىزدەلىپ جازىلعان كولەمدى پروزالىق شىعارما. 

ماڭگىلىك ەسكەرتكىش 

ۇلى مۇحاڭنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن، ءدارىسىن تىڭداعان، سۇيىكتى شاكىرتىنە، جىلدار وتە كەلە دوس-ىنىسىنە اينالعان زەكەڭنىڭ تالانتى، دارىنى ۇلى سۋرەتكەردىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارىپ، عۇلاما عالىمنىڭ ۇزاق جىلدار بويىندا تەرەڭ ءىلتيپاتىنا بولەندى. شاكىرت زەينوللا قابدولوۆ تا ءوز كەزەگىندە ۇزاق جىلدار بويىندا ۇلى ۇستاز ەڭبەگىن ءبىر ساتكە دە كوزدەن تاسا قىلماي، ءاردايىم مۇحاڭنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءار جانرداعى، ءار جىلدارداعى شىعارماشىلىق مۇراسىن جيناۋمەن، جازۋمەن، زەرتتەۋمەن، ناسيحاتتاۋمەن عۇمىر كەشتى. ستۋدەنت جاستارعا ارناپ «اۋەزوۆتانۋ» اتتى ارنايى كۋرس دايىنداپ، سونى وقىتۋدى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن بىردە-بىر رەت توقتاتقان ەمەس. وسى ەڭبەگىنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي قالامگەر ۇلى ۇستازىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ، ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى قيماس اسىلىنداي جان دۇنيەسىندە تەربەتۋمەن، ۇشتاۋمەن، شىڭداۋمەن كەلگەن ەڭبەگىن «مەنىڭ اۋەزوۆىم» اتتى رومانىنا ۇلاستىردى. 

«...كورگەن جەردەن كوزدى ارباپ، كوڭىلدى قوسا باۋراپ اكەتەتىن عاجايىپ سۋرەت – تاعى دا ايتايىن، – اۋەزوۆتىڭ ولشەۋسىز كەڭ، كەرىلە جارقىراعان ءاجىمسىز جازىق ماڭدايى مەن توبەسىنەن تايعاناي سۋسىپ بارىپ سامايعا ۇيلىعىپ قالعان – وڭ شەكەدە ءبىر ۋىس، سول شەكەدە ءبىر ۋىس – شوكىم-شوكىم بۇلت ءتارىزدى كوك مامىق شاشى. سوكرات – ماڭداي دەگەن بولادى دەۋشى ەدى، سول وسى ەكەن عوي دەپ ءسۇيسىندىم ىشىمنەن، كەۋدەمدەگى كۇللى دىرىلمەن ءتۇيسىنىپ...»، – دەپ العاشقى اسەردى سۋرەتتەۋدەن باستالاتىن كوپ قىرلى، قىمبات دۇنيەسى – رومان-ەسسەسى ارقىلى ءوزىنىڭ ۇستازىنا ماڭگىلىككە قالاتىن كوركەمسوزدەن ەسكەرتكىش سوقتى. وسىلايشا قالامگەردىڭ ءاردايىم جۇرەگىندەگى اسىل بەينە ۇلى كوركەم تۋىندىنىڭ باس كەيىپكەرى بولىپ وقىرمانعا ءتىل قاتتى. 

ۇلى مۇحاڭنىڭ ۇلى تۇلعاسى بۇل تۋىندىدا ايىرىقشا اسەرلى، تەرەڭ ءسوز قۇدىرەتى ارقىلى قازاق جۇرەگىنە جول ت ارتتى. م.اۋەزوۆتىڭ يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتكەن مەرەيتويىنا ارنالعان ءبىرتۋار دۇنيە بولدى. زەكەڭ قالامىنان شىققان كوركەم پروزانىڭ بارلىعى، عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇتاس ادامدىق، ازاماتتىق، ۇستازدىق جانە شىعارماشىلىق تاعدىرى ۇلى مۇحاڭنىڭ سۋرەتكەرلىك الەمىمەن تەرەڭ استاسىپ جاتتى. 

اسىرەسە، مۇحاڭنىڭ بالالىق كەزەڭى وتكەن تۋعان جەرى – سەمەي، شىڭعىستاۋ، ءبورىلى ءوڭىرىنىڭ سۋرەتتەمەلەرى، اتاسى اۋەزدىڭ، نەمەرە اعاسى قاسىمبەكتىڭ بولاشاق جازۋشىعا اسەرى، ىقپالى، اباي جانە ونىڭ اقىندىق اينالاسى، مۇحاڭا ۇلگى بولعان الاش ارىستارى، ياعني ونىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن وياتقان، تاريحي تاعىلىم ۇسىنعان ۇلى ۇستازدارى تۋرالى وي- تولعامدار، 1920–1930 جىلدارداعى بەلەڭ العان تاريحي، ساياسي وقيعالار تىزبەگى، سول تۇستاعى اپەرباقان، اسىرا سىلتەۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن جازۋشىنىڭ قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، ازاپ شەككەن كەزەڭدەرى، بارلىعى رومان ىشىندە تەرەڭ، ارنالى، بىرنەشە تاراۋلاردى قامتيتىن اسەرلى بايانداۋلار اۋقىمىندا ءسوز بولادى. 

اۋەزوۆ الەمى 

قالامگەر ليريكالىق شەگىنىستەر ارقىلى ەپيزودتاردىڭ بارلىعىن ىشتەي ساباقتاستىرا، جىمداستىرا وتىرىپ، كەيىپكەرى اۋەزوۆتىڭ كوزىمەن ءجىتى قاداعالاپ، جىگىن تاۋىپ، وقيعا جەلىسىن شىعارماسىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى تاراۋلارىنا ەنگىزىپ وتىرادى. تۇتاس ءبىر جەلىنىڭ بويىندا شەبەر قيۋلاسقان عۇمىرباياندىق سيۋجەتتەر، اۆتورلىق تولعامدار قامشىنىڭ ورىمىندەي جاراسىم تاۋىپ، كۇردەلى تۇلعانىڭ ءبۇتىن ءبىتىمىن، تۇتاس عۇمىرىن، قايشىلىقتى تاعدىرىن تەرەڭ پوەتيكالىق ايادا سۋرەتتەپ جەتكىزەدى. 

وبرازبەن ويلاۋ، توگىلگەن ءتىل كەستەسىمەن سويلەۋ اۆتوردىڭ سۋرەتكەرلىك ءستيلىن، قالامگەرلىك قارىمىن انىق اڭعارتادى. ەڭ باستىسى، روماننىڭ بارلىق تاراۋلارىندا سول روماننىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى اۆتور – ستۋدەنتتىڭ تانىمى، كوزقاراسى ارقىلى ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى مەن ۇستازدارىنىڭ ومىرىندەگى كوپ سىرلار، كوپ شىرعالاڭدار وتە اسەرلى باياندالادى. اسىرەسە، وسى وقيعالاردى بايانداۋ ۇستىندە، اۆتوردىڭ وتكىر دە ۇتقىر يۋمورى، كەي تۇستا ساركازمعا اينالىپ كەتە باراتىن، وقىرمانىن سەلت ەتكىزەتىن تەرەڭ ساتيرالىق بەينەلەۋلەر اعىنى، كۇلكىلى ەپيزودتار مەن ادامداردىڭ پۇشايمان كۇي كەشۋى، تاعى دا باسقا توسىن سۋرەتتەمەلەر وقىرماندى وزىنە تارتىپ، سيۋجەتتىك ارنالاردى شيراتا تۇسەدى. اۆتور تۇجىرىمداعانداي، «مۇحتار تاعدىرى – قيىن تاعدىر. ويتكەنى، ول – تالانت تاعدىرى. ال تالانت جولى قاشان دا تار، تايعاق. ءبىراق وسىنىڭ ءبىر-اق وتەۋى بار: ول سۋرەتكەر ءومىرىنىڭ ناقتى دەرەكتەرى ونىڭ زاتتى ونەرىنە كوشۋى. ال ءومىر ونەرگە كوشكەن جەردەن جازۋشى باستالادى». 

ادەبيەت تاريحىنداعى ۇلكەن جاڭالىقتاردىڭ، ىرگەلى ءسوزدىڭ ءاردايىم كوش باسىندا، قايناعان ورتاسىندا جۇرەتىن مۇحاڭنىڭ تاعدىرى اۋىر، ازاپتى بولعانىن، جازىقسىز جاپا شەگەتىن، كۇيزەلىسكە تۇسەتىن كۇندەرىنىڭ كوپ بولعانىن قايتا كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز. اتالعان رومانداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ءبولمىس-بىتىمى، كەسكىن- كەلبەتى، ىشكى جان دۇنيەسى، بارلىعى ناقتى وقيعالار ۇستىندە كورىنەتىندىكتەن شىعارما سيۋجەتىندەگى ارنالار ىشتەي جىمداسىپ، استاسىپ، تۇتاسا كەلە باس كەيىپكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۇلعاسىن جان-جاقتى اشۋعا قىزمەت ەتەدى. 

ۇلى سۋرەتكەردىڭ تاعدىرىنداعى ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا قايتا باستالعان شىرعالاڭ، قۋدالاۋ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، بارلىعىن اۆتور ومىردەگى شىنايى كورىنىستەر ارقىلى، ادامدار تاعدىرى ارقىلى تەرەڭ اڭعارتادى. مۇحاڭنىڭ اتاقتى «اباي» رومانى ءۇشىن باسى داۋعا قالىپ، كورەالماۋشىلار مەن قىزعانشاقتاردىڭ، سولاقاي سىنشىلار مەن اسىرا سىلتەۋشىلەردىڭ تالاۋىنا قالاي تۇسكەنى، قالامگەردىڭ وسىناۋ ازاپتى كۇندەر مەن تۇندەردىڭ بارلىعىن جۇرەگىنەن وتكىزەتىندىگى روماندا تاريحي وقيعالار ارناسىندا اشىلادى. 

قايتالانباس كوركەم مۇرا 

مۇحاڭداي قالام قايراتكەرىنىڭ باسىنان وتەتىن سان ءتۇرلى وقيعالاردى، تاعدىر بەلەستەرىن سول جىلدارداعى قازاق ادەبيەتى توڭىرەگىندە وتكەن ءارتۇرلى تاريحي، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردى بىر-بىرلەپ، ساتىلاي، سارالاي وتىرىپ، اسىقپاي-اپتىقپاي باياندايتىندىعى قالامگەر شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا وقىرمانعا وتە اسەرلى جەتكىزىلەدى. وسى ورايدا جازۋشى ءوز رومانىندا اۋەزوۆ باسىنداعى شىرعالاڭدى تومەندەگىدەي سۋرەتتەيدى: «اۋەزوۆ جيىرماعا جەتپەي، وتىزدان وتپەي اۋەزوۆتىگىن تانىتتى. باس-اياعى ون جىلدا، وزگەلەرىن ءوز الدىنا قويعاندا، ءسوز ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى سەكىلدى ءۇش كوركەم تۋىندى بەردى. الايدا، امال قانشا سول ءۇش تۋىندىنىڭ ۇشەۋى دە ەڭبەكتىڭ زەينەتى ەمەس، بەينەتى بولىپ شىقتى: «ەڭلىك- كەبەكتەن» كەيىن ەسكىشىل اۋەزوۆ، «قاراگوزدەن» كەيىن ۇلتشىل اۋەزوۆ، «قيلى زاماننان» كەيىن الاشورداشىل اۋەزوۆ سىننان-سىنعا ۇشىراپ، سوققىدان-سوققىعا جىعىلىپ، اقىر اياعىندا قاسقا ماڭدايىنا «حالىق جاۋى» دەگەن قارا تاڭبا باسىلدى دا، قاماۋعا الىندى. ودان وتىز ەكىنشى جىلى جاريا باسپا ءسوز بەتىندە «جازدىم، جاڭىلدىم» دەپ اشىق حات جازىپ ارەڭ قۇتىلادى». 

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇزاق تا، ۇلان-عايىر شىعارماشىلىق ساپارىن، سۋرەتكەرلىك ەرەن ەڭبەگىن اۆتور ءار تاراۋدا قيالاي سوعىپ، اڭگىمە ارقاۋىنا اينالدىرادى. وسى بەتتەردەن مۇحاڭنىڭ جەكە پەندەشىلىك تىرشىلىگى دە، وتباسى، وشاق قاسى تىرشىلىگى دە، اعايىن-تۋىس، دوس-جارانعا قاتىستى مول ومىردەرەكتىك سۋرەتتەۋلەر دە ءوز ورنىمەن، ءوز كەزەگىمەن كوز الدىمىزدان وتەدى. ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى دە مۇحاڭنىڭ

ومىرىنە قاتىسسىز ايتىلمايدى. حاكىم اباي جىرلاعانداي، «سوقتىقپالى»، «سوقپاقپىز» عۇمىر كەشكەن، قازاق رۋحانياتىنا قايتالانباس كوركەم مۇرا قالدىرعان سۋرەتكەر قالامگەردىڭ تۇتاس تۇلعاسىمەن رومان سوڭىندا وقىرمان قيماي قوشتاسادى. وسىلايشا رومان-ەسسەنىڭ كۇللى ەستەتيكالىق اسەرى، كوركەمدىك كۇشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز تۋىندىلارىمەن قاتار جارىسا بيىكتەي بەرەدى، بيىكتەي بەرەدى. 

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە الپىس جىل تولىپتى. مۇحاڭنىڭ اسىل ارمانى تۋعان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ەدى. بۇكىل عۇمىرىن، كۇللى شىعارماشىلىق تاعدىرىن وسى جولعا ارنادى. الاش ارىستارىنىڭ اراسىنان اتىلىپ كەتپەي، الماعايىپتا، ەلىنىڭ باعىنا امان قالدى. بۇگىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتىز ءبىر جىلدىعى جانە ساڭلاق سۋرەتكەر، عۇلاما عالىم، الەم مويىنداعان زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 125 جىلدىعىنىڭ قاتار كەلىپ جاتقاندىعى قاسيەتتى تاريحي ءسات. وسىنىڭ ءقادىرىن ءبىلۋىمىزدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا.