ساراپتاما
بۇگىن ماسكەۋدە جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەزەكتى وتىرىسى وتەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ بۇل ماسكەۋ ساپارىنىڭ سالماعى تىم اۋىر. سەبەبى، II ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق فورۋم اياسىندا ەلىمىزدىڭ بولاشاق ەكونوميكالىق تاعدىرىنا قاتىستى ءبىرقاتار تۇيتكىلدى ماسەلەلەر تالقىلانباق. بۇل جولى جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىمەن قاتار ەاەو، شىۇ جانە بريكس سىندى ءىرى بىرلەستىكتەر اراسىنداعى ينتەگراسيا ماسەلەسى ءسوز بولعالى تۇر. ونىڭ ۇستىنە، تالقى تاقىرىبىندا «جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ» دەگەن ءسوزدىڭ تۇرۋى دا ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ ساياسي استارىن قالىڭداتا تۇسكەن.
ماسكەۋ ءۇمىت ارتقان ەكونوميكالىق فورۋم
فورۋمعا 50-دەن استام ەلدىڭ وكىلى، 2700-دەن استام مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، بيزنەس-قاۋىمداستىقتار، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ب ا ق وكىلدەرى قاتىسادى دەلىنگەن. وسىنىڭ ءوزى ماسكەۋدىڭ بۇل ءىس-شاراعا زور ءۇمىت ارتاتىنىن بىلدىرەدى. سوعىس جانە سانكسيا جاعدايىندا رەسەي ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردى شەشۋدىڭ بالاما جولدارىن بەلسەنە ىزدەستىرۋدە. رەسەيدىڭ جەتەكشىلىگىندە قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تا ءوز تاريحىنداعى اسا كۇردەلى كەزەڭدە تۇر. ساراپشىلار، اتالعان فورۋم ىشكى-سىرتقى قيىنشىلىقتارعا تۇس كەلگەن ەكونوميكالىق بىرلەستىك پەن رەسەيدىڭ وزىندىك پروبلەمالارىن جەڭىلدەتۋگە باعىتتالعان دەپ سانايدى.
كەشە وتكەن فورۋمنىڭ العاشقى جيىنىندا «ەاەو ىشكى نارىعى: قيىندىقتار مەن دامۋ پەرسپەكتيۆالارى» دەگەن اتپەن وداقتىڭ ىشكى پروبلەمالارى تالقىلاندى. وندا قاتىسۋشىلار ەكونوميكالىق وداق كۇردەلى تاريحي كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتقانىن مويىنداي وتىرىپ، وراسان زور ەكونوميكالىق كۇيزەلىس پەن حالىقارالىق قۇقىق جۇيەسىندەگى جاڭا ماسەلەلەرگە باعا بەردى. مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ تۇراقتى دامۋ مۇددەلەرى كوپتەگەن جاڭا تالاپتاردى جارىققا شىعاردى. ونىڭ قاتارىندا، وداق ىشىندە قولدانىلىپ جۇرگەن ساۋدا-ەكونوميكالىق تەتىكتەردى جەتىلدىرۋ، ينتەگراسيانى تەرەڭدەتۋ مەن ورتاق نارىقتىڭ جەكەلەگەن ەلدەردىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى بولۋى ماسەلەلەرىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعانى بەلگىلى بولدى.
رەسەي بيىل ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ءتوراعالىق قىزمەتىن اتقارادى. باتىسپەن تەرەڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق قايشىلىعى ونىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىندا داعدارىستار ءقاۋپىن ارتتىرىپ جىبەردى. سوندىقتان دا ماسكەۋ كەز كەلگەن ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى ديالوگ الاڭدارىن جاڭا ەكسپورتتىق نارىق ىزدەۋگە باعىتتايدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، كەزەكتى فورۋم ارقىلى اۋقىمدى ەكونوميكالىق بىرلەستىكتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كەڭ نارىققا جول اشۋ ماسكەۋ ءۇشىن تاپتىرماس مۇمكىندىك بولار ەدى. سانكسيا پاكەتتەرىن تولاسسىز جاڭارتىپ جاتقان باتىس ەلدەرىن قامتىمايتىن جاڭا اليانس قۇرۋ باعىتىنداعى ىس-ارەكەتتەرى دە وسىنى اڭعارتادى. ساراپشىلار پىكىرى مەن ءىس-شارانىڭ مازمۇنىن ۇشتاستىرا پايىمدايتىن بولساق، «حالىقارالىق ۇيىمدار اراسىنداعى كەڭ سەرىكتەستىك جەلىسىن قۇرۋ جانە جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ» دەيتىن ۇراننىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن بىلەمىز.
اسا اۋقىمدى ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ تالقى تاقىرىبىندا تۇرعان «جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ» دەگەندى قالاي پايىمداۋعا بولادى؟ بۇل تۋرالى ەكونوميستەر قازىرگى جاھاندىق ەكونوميكاداعى بەلگىسىزدىكتەر مەن جاڭا الەمدىك ءتارتىپ تۇرعىسىنان قارايتىن بولسا، ساياساتتانۋشىلار مۇنى رەسەيدىڭ جۇزەگە اسىرعىسى كەلەتىن ۇلتتىق مۇددەلەرى تۇرعىسىنان تاڭدالعانىن ايتادى. ايتالىق، ساياساتتانۋشى پەردەحان شامشييەۆ: «جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ تاقىرىبىنىڭ استارىندا رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ باسىم ەكەندىگى ايقىن. سەبەبى، رەسەي ونىمىنە جاڭا نارىق قاجەت. سوندىقتان «ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ» استارىندا سىرتقى نارىقتى ىزدەستىرۋگە دەگەن تالپىنىس جاتىر»، – دەگەن پىكىر ايتادى.
ەاەو – شىۇ – بريكس: ەۋرازيالىق جاڭا اليانس بولا الا ما؟
اۋقىمدى حالىقارالىق ءىس-شارا اياسىندا 7 باعىتتا 35 سەسسيا وتپەك. سولاردىڭ اراسىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە بريكس ەلدەرى اراسىندا وتەتىن سەسسيا كوبىرەك نازار اۋدارتادى. ويتكەنى، «ەاەو – شىۇ – بريكس: اشىق ينتەگراسيا ديالوگى» دەپ اتالاتىن سەسسيادا تاراپتار كەڭ ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جانە «جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋرانى قايتا پىشىمدەۋ» ماقساتىمەن وتكىزىلمەك. بۇل، شىن مانىندە، باتىستىڭ قاتىسۋىنسىز، ەۋرازيالىق ايماقتىق اليانستىڭ قۇرىلۋىن كوزدەيتىن جوبا. دەگەنمەن، رەسەي ۇسىنعان اۋقىمدى جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى كۇماندى. ءتىپتى، قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا بۇل تىپتەن مۇمكىن ەمەس.
البەتتە، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى اراسىنداعى ديالوگتى دامىتۋ جۇيەلى تۇردە قولعا الىنىپ جاتقانى ءمالىم. الايدا، اسا ءىرى بىرلەستىكتەر مەن وعان مۇشە ەلدەر اراسىنداعى مۇددەلەردى ورتاقتاستىرۋ ۇلكەن قيىندىقتارعا تاپ بولارى ءسوزسىز. شىۇ بۇل كۇندە الەمدىك ءجىو-نىڭ 30 پايىزىن، الەم حالقىنىڭ دا باسىم كوبىن يەلەنگەن اسا ءىرى حالىقارالىق ۇيىمعا اينالدى. سوعان قاراماستان، ۇيىم ىشىندە ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان سۇراقتار كوپ. جاقىندا عانا ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ باسقوسۋىندا جۇڭگو تاراپى ۇندىستانمەن اراداعى قايشىلىقتى ۇيىم شەڭبەرىندە وڭ باعىتتا شەشۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. ءبىراق تەرەڭ قايشىلىقتى شەشۋدىڭ ناقتى ۇسىنىستارى ورتاعا قويىلعان جوق. شىۇ-نا كەيىننەن مۇشە بولعان ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىندا دا ۇزاق مەرزىمدىك كەرەعار قاتىناستار ۇيىمنىڭ يكەمدىلىگىنە كەدەرگى كەلتىرەدى.
ال بريكس ەلدەرىنىڭ (رەسەي، ءۇندىستان، جۇڭگو، برازيليا جانە وڭتۇستىك افريكا) نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەرى قاتارىندا اقش پەن ەو ەلدەرى باسىمدىقتا تۇر. دامۋشى ەلدەردىڭ كوشباسشى بەستىگىن باتىستىڭ قاتىسۋىنسىز جاڭا اليانسقا توپتاۋ بىرىنشىدەن ۇزاق مەرزىمدى، ەكىنشىدەن وراسان زور كۇش-جىگەردى تالاپ ەتەدى. بۇل فورۋمدا كەڭىرەك ينتەگراسيالىق سحەمانى العا جىلجىتۋ ءۇشىن تولەم جۇيەلەرىن بىرىكتىرۋ، ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋدا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى پايدالانۋ، يننوۆاسيالاردى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ جانە ساۋداداعى وزىق تاجىريبە الماسۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرىپ كورمەك. بۇدان تىس، ءوزارا كەدەندىك جەڭىلدىكتەر، كولىك-لوگيستيكا جانە ەنەرگەتيكا سالالارىندا ىنتىماقتاسۋدى تالقىلايدى. ەگەر بريكس-تەگى رەسەي مەن قىتايدان وزگە ءۇش مەملەكەتتىڭ باتىس ەلدەرىمەن اۋقىمدى ستراتەگيالىق جوبالارىن ەسكەرسەك، جوبانىڭ بولاشاعىنا دەگەن كۇمان ءتىپتى دە كۇشەيە تۇسەدى.
ساياساتتانۋشى پ.شامشييەۆ اتالعان ۇيىمداردىڭ ماقساتىنىڭ ءارتۇرلى ەكەنىنە باسا نازار اۋدارادى. «ەاەو مەن بريكس ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا باسا نازار اۋدارسا، شىۇ - ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدى نەگىزگى ماقسات ەتىپ قۇرىلعان ۇيىم. سوندىقتان ەاەو مەن بريكس اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ماسەلەسى ومىرشەڭ. مۇندا ماسكەۋدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى بارلىق سالالارداعى ينتەگراسيالىق بايلانىستاردى ساياسيلاندىرۋعا مۇددەلى بولاتىندىعىن ەسكەرگەن ءجون»، – دەيدى ساياساتتانۋشى. بۇعان قوسا، ساراپشى ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ سىرتقى ساۋدا قاتىناستارىنا قاراي وتىرىپ تا مۇددە ورتاقتىعى الشاق ەكەنىن ايتادى. «2022 جىلعى مالىمەت بويىنشا جۇڭگو ەكسپورتىنىڭ 16،2%-ى اقش-قا تيەسىلى. ال يمپورتتىڭ 6،58%-ى اقش-قا، 4،2%-ى رەسەيگە تيەسىلى. بۇل ساندار قحر-دىڭ باتىسقا رەسەيگە قاراعاندا تاۋەلدىرەك ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان شىۇ مەن وزگە ەكى ۇيىمدار اراسىنداعى بايلانىسقا پەكين مۇددەلى ەمەس. سەبەبى، باتىستىق سانكسيالاردىڭ ءبىر ۇشى ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن»، – دەپ كورسەتەدى.
اۋقىمدى ينتەگراسيالىق بىرلەستىك: جاڭا سىن-قاتەرلەر
رەسەي ۇسىنعان جوبالار مەن ينتەگراسيالىق باستامالاردىڭ (ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن باسىمدىققا الا وتىرىپ) قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان جاڭا سىن-قاتەرلەرى دە، ءتيىمدى جاقتارى دا بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەڭ الدىمەن، ەاەو-نىڭ وزگە ءىرى بىرلەستىكتەرمەن بايلانىسىنىڭ تەرەڭدەۋى ۇيىم ىشىندەگى تەڭسىزدىكتەردىڭ جويىلۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ايتالىق، وداق ىشىندە رەسەيمەن ساۋدالىق بايلانىستاردا كوپتەگەن تەڭسىزدىكتەر ورىن العان. رف تارابى شىن مانىندەگى اۋقىمدى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى ينتەگراسيانى، ءوزارا ءتيىمدى قاتىناستاردى كوزدەيتىن بولسا، بۇل ونى ەاەو ىشىندەگى قاتىناستاردا ادىلدىك ءپرينسيپىن ساقتاۋعا يتەرمەلەيدى.
بۇعان قوسا، قازىرگىدەي ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق پەن بەلگىسىزدىك جاعدايىندا، ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەر ارقىلى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مۇمكىندىكتەرىنە يە بولا الامىز. ەڭ باستىسى، ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارى سانالاتىن ۇلكەن ەۋرازياداعى كولىك-لوگيستيكالىق مەگاجوبانى ىسكە اسىرۋ ماسەلەسى ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ الەمدىك قاتىسۋىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر ازىرلەيدى.
قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا تەڭدەي مۇشە. ەكونوميكا مەن تۇراقتىلىقتى نەگىزگى باعىت ەتكەن ەكى ۇيىمنان دا بەلگىلى دەڭگەيدە ءتيىمدى شارتتاردى قابىلداۋعا بولادى. ال اتالمىش ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەر تۋراسىندا قازاقستاننىڭ پوزيسياسى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ساۋالعا ساراپشىلار بىلاي دەيدى: «ءبىز ءۇشىن ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن حالىقارالىق باستاما ءتيىمدى. استانا ءۇشىن وسى باعىتتا جۇمىس جاساپ، باستامالاردىڭ ساياسيلانباۋى ماڭىزدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەل رەسەي ءۇشىن باتىستىق سانكسيالاردى اينالىپ ءوتۋ الاڭىنا اينالماۋى قاجەت. قازاقستان ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا باعىتتالعان حالىقارالىق باستامالاردى قولداي وتىرىپ، وتاندىق ونىمدەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋى، ولاردى ەكسپورتقا باعىتتاۋى قاجەت. ۇكىمەت وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ، ءبىز وزگە ەلدەرگە شيكىزاتتان باسقا قانداي دايىن ءونىم ۇسىنا الامىز دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك»، – دەيدى پەردەحان شامشييەۆ.
باستى ءقاۋىپ – قازاقستاننىڭ اتالمىش ايماقتىڭ اليانس شەڭبەرىندە باتىستىق ءىرى ەكونوميكالىق الەمنەن شەتتەپ قالۋ ءقاۋپى. سونداي-اق، رەسەيگە قاراتا اي سايىن ارتىپ بارا جاتقان سانكسيا قىسىمدارى دا ونىمەن ەكونوميكالىق ورتاق بىرلەستىكتەگى ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن قولايسىزدىقتار الىپ كەلۋدە. بۇل تۇرعىدا ءبىز سىرتقى ساياساتتاعى كوپۆەكتورلىقتى جانە ەكونوميكاداعى ءارتاراپتاندىرۋدى باستى قۇندىلىق رەتىندە ۇستانۋعا ءتيىسپىز.
بۇدان بۇرىنعى شىۇ-نىڭ ءسىم باسشىلارى وتىرىسى، سياندەگى «ورتا ازيا – جۇڭگو» ءسامميتى، ەندى مىنە ماسكەۋدەگى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق فورۋم، بۇنىڭ ءبارى قازاقستاندى جانە ونى قامتىعان ورتا ازيا ايماعىنداعى ءتۇرلى بايلانىستاردىڭ، ءىرى ماسشتابتاعى ويىنداردىڭ اسا قارقىندى ەكەنىن تاعى دا ايقىنداي تۇسەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلگە دە جاڭا مىندەتتەر جۇكتەيدى. فورۋم ەلىمىزدەگى كوزىقاراقتى جۇرتقا «جاڭا جاھاندىق ەكونوميكالىق لاندشافتتىڭ كوتەرىلۋىنە كۋا بولىپ جاتىرمىز با، الدە ساياسي ۇيەكتەنۋدىڭ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر ما؟» دەگەن ساۋال تاستاعانداي. ەلدىڭ ەكونوميكالىق بولاشاعىنا، تۇراقتى دامۋىنا، قاۋىپسىزدىك پەن ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا قاتىستى وسى سۇراقتارعا قوعام ەرتەرەك جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك. ءارى، بيلىك پەن قوعام ورتاق پىكىردى بارىنشا ەرتەرەك قالىپتاستىرۋى دا ايرىقشا ماڭىزدى.