جىرتىق شالبار جوقشىلىقتان با، توقشىلىقتان با؟
قازىرگى تاڭداعى مودانى كورىپ تاڭقالاسىز. تاڭدانىستان تاڭداي قاق جارىلادى. بۇگىندە جاس تا، جاسامىس تا ايرىقشا كورىنۋگە قۇمار. جاراسىمدى بولسا ءبىرسارى، الايدا كوزىڭىزگە وعاش كورىنگەندە، ول ەمەس، ءسىز ۇيالاسىز. قاشان جونگە كەلەرىمىزدى كىم ءبىلسىن؟!
جاھاندانۋ ۇدەرىسى عالامدى شارپىپ تۇر. بارشا الەمدە جۇتىلۋ ءقاۋپى ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان وراي ادامنىڭ ءبارىنىڭ ءستيلى بىردەي بولىپ بارادى. ۇقساستىقتا شەك جوق. قىز – ۇلعا، ۇل – قىزعا ۇقساۋعا ىنتىق. ەر مەن ايەلدىڭ كيىمى بىردەي. بىرەۋگە بارىپ بىردەڭە دەۋ – ايىپ. سەبەبى، اركىم ءوزى بىلەدى. كاپيتاليستىك قوعامدا ەشتەڭەگە شەكتەۋ جوق. ءۋاج ايتىلسا، قىڭىر جاۋاپ دايىن. سوندىقتان اڭداپ سويلەپ، اياڭداپ جۇرەمىز. ءبىراق ىڭعايسىزدىقتى كورگەندە، شوشيسىز. ول جاعى قۇپيا ەمەس. سانانى باۋراعان قاتقىل وي وسىپ تۇسەدى. مۇنى ايتپاسقا تاعى بولماس. قايران ءسوزىڭ قور بولسا دا، وسىعان كەلەلى پايىم ايتاتىنداردىڭ بولعانى ابزال.
تاربيە – تال بەسىكتەن
اڭگىمەنى ارىدەن تارتايىن. بۇرىنعى اپا، جەڭگە، كەلىن ورامال تارتقان. ۇزىن ەتەك كويلەك كيگەن. قازاقىلىقتى ساقتاعان. كوپ جاعدايدا ادەپتەن وزباعان. ۇلكەندى قادىرلەيدى. كىشىگە ىزەت بىلدىرەدى. ەر ادامدى باعالايدى. قىز بالانى قۇرمەتتەيدى. ءبارىنىڭ ءوز ورنى بار.
ۇلتتىق مەيرامداردا ءبارىمىز قازاقشا كيىم كيەمىز. ويۋ- ورنەك تە سونداي جاراسىمدى. بەشپەت، شاپان، كيمەشەك، ساپتاما ەتىك، كامزول، نىمشا – بارشاسى ۇيلەسىمدى. سونداي- اق، شولپى، سىرعا، جۇزىك، ساقينا التىن-كۇمىس ارالاسىپ جارقىراپ تۇرادى. كوزدىڭ جاۋىن الادى. مەنمۇندالايدى. اسىرەسە، ناۋرىز تويلانعاندا كوشپەندى ومىرگە ورالعانداي كۇي كەشەمىز. اقشاڭقان قازاق ءۇيدىڭ كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ءسوز جەتپەيدى. ءتورت تۇلىك، كوكمايسا – ءبارى-بارى تاماشا.
عاسىر بويعى دۇنيەتانىم جادىمىزدا ساقتالعان. وزبىر قىزىل يمپەريا جويۋعا تىرىستى. ءبىراق سانادان وشپەدى. جۇرەك تۇكپىرىندە قالا ءبىلدى. دەربەستىك العان شاقتا، بىرتىندەپ ۇمىتقانىمىز جاڭعىردى. الايدا، قيتۇرقى، جىمىسقى «ورتالىقتاندىرۋ» يدەولوگياسىنىڭ سالقىنى قالىپ قويدى. كەيبىرىمىز تىلدەن، دىلدەن قالدىق. سونىڭ سالدارىنان ەلىكتەۋ كۇشەيدى. وتكەندى مويىنداماۋ پايدا بولدى. تاريحتى جوققا شىعارۋ، يمپەرشىلدىك يدەولوگيانىڭ قۇرىعىنا قۇلدىق ۇرۋ ءالى دە بار. وسىنى تۇزەيتىن، تەزگە سالاتىن كەز جەتتى.
وسى كۇنى اۋزى دۋالى، اقىلمان اقساقال ازايدى. قازاقى بەينەسى ساقتالعان، «ولىمنەن دە ۇيات كۇشتى» دەيتىن، ۇزىن ەتەك كيگەن اجەلەر قالماي بارادى. ەندىگى 20 جىلدا ەتنو- فولكلورعا اينالىپ كەتپەسە جارار ەدى. بۇگىندە قازاقشىلىقتى ساقتاپ وتىرعان اتا-اپالاردىڭ جاسى 70-تەن استى. اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ «قاريالار ازايىپ بارا جاتىر» دەپ جىرلاپتى. شىنىندا دا بالاسىنا ەرتەگى ايتاتىن، وسيەتىن قالدىراتىن ۇلكەن كىسىلەر سيرەدى. ولار كوپ بولسا، «ۇيات-ايات» تۇگەسىلمەس پە ەدى؟!
قازاقتا «قىزدى باسقا ۇيدە قوندىرما، ۇلدى وزگە ۇيدەن تويدىرما» دەيدى. دارحان، كورەگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ناقىل ءسوزى – بۇل! تاربيەنىڭ قولدان سىرىلعانىن ادامنىڭ سىرتى-اق اڭعارتادى. وسى ماسەلە قاتتى ويلانتادى.
tvoyalady.com
ەلىكتەۋ ءتۇبى – قۇردىم
الگىندە جاھاندانۋ جىرىن كۇيتتەدىك. ايگىلى سانگەر كوكو شانەل «مەن ادامدارعا كيىم تىگىپ كيىندىرۋمەن الەكپىن – ال ولار شەشىنۋگە اۋەس» دەپتى. ءسوزىنىڭ جانى بار.
كوشەگە شىعا قالساڭىز، ءتۇرلى جاعداي، كەلەڭسىز قىلىق كورەسىز. كەيبىرەۋ قارا سانىن جالتىراتىپ، شولتيتىپ شورتي كيىپ الادى. سونداي جاراسىمسىز. قىزدىڭ ەركەكشورا، ۇلدىڭ قىزتەكە بولعانى ۇيات. ۇلدار قۇلاعىنا، مۇرنىنا سىرعا تاعادى. قىز بالا دەنەسىنە تاتۋ سالادى. ونىسىن باقىرايتىپ كورسەتىپ الادى. وتە سۇرىقسىز كورىنەدى.
ءبىز سىرتتان كەلەتىن بارلىق قىلىق، ءسان، ءادىس-تاسىلدى وي ەلەگىنەن وتكىزەيىك. اراسىنان قاجەتتىسىن وزىمىزگە ەنگىزەيىك. اسىرەسە، ەۋروپاعا ەلىكتەپ، جالاڭاشتانۋعا قۇمارتپايىق. كوشەدەگىلەرگە كوز سالساڭىز، شىعىس پەن باتىس ءستيلىن بىردەي كورەسىز. بىرەۋ ىستىق كۇندە تۇمشالانىپ قىمتانىپ السا، كەلەسى بىرەۋ بار مۇشەسىن جارقىراتىپ كورسەتىپ، ۇيات-پۇياتتى كوزگە ىلمەي جۇرە بەرەدى.
كيىم ءاۋ باستان مادەنيەتتىڭ تىكەلەي كورسەتكىشى. ءيا، ءقازىر زاماناۋي كەزەڭ. ءبىراق بۇل دا وتەدى. جاس ورەندەرىمىزدى تاربيە تەزىنە سالماساق، ەندىگى جەردە كەشىگەمىز. ۋاقىت ءوتىپ، ساناعا الابوتەن جىمىسقى وي كىرەدى. ول كەزدە ءبارى كەش. سوندىقتان ەلىكتەيتىن نارسە بار، ەلىكتەمەيتىن دۇنيە تاعى بار. وسىنى ەستەن شىعارمايىق.
جات قىلىق جارعا جىعادى
مودا – زامان تالابى. ايتسە دە، ارنارسەنىڭ شەكاراسىن بىلگەن ءجون. ءسانقويلىق وسى ەكەن دەپ، ادەپسىزدىككە ۇلاسىپ جۇرمەسىن.
الماتى – ۇلەن مەگاپوليس. ەشكىمنىڭ ەشكىمدە شارۋاسى جوق. ونىسى ءجون-اق. ويتكەنى، تاڭەرتەڭ جۇمىسقا، كەشقۇرىم ۇيىنە اسىققان ءبىر ادام. ءبارى قاربالاس.
ءبىز مەترومەن «شۇعىلا» مولتەك اۋدانىنا قاتىنايمىز. باراتىن جەر شالعاي. بايقوڭىر مەن باۋىرجان مومىش ۇلى ستانسياسىنا جەتكەنشە ءبىراز ۋاقىت وتەدى. شىعارماشىلىق ادامى بولعاندىقتان، قوعامعا زەر سالماي جۇرە المايمىز. وسىنداي ءساتتىڭ بىرىندە كەلەڭسىز ءبىر كورىنىستىڭ كۋاسى بولدىق. ياعني ۇستىنە فۋتبولكا، شولاق شالبار كيگەن ۇزىن بويلى جىگىت پەن ءبىر قىز ءمىندى. بىر-بىرىنە جابىسىپ بارادى. قىز بالادان قىزعا ءتان نازىكتىك بايقالمادى. ەكەۋى دە قۇلاعىنا، مۇرنىنا سىرعا تاعىپتى. ءبىر قاراعان ادام ەكى جىگىت وعاش قىلىق جاساپ تۇر دەپ ۇعۋى مۇمكىن. وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ءبىز قىز بەن جىگىت دەسەك، كوز الدىمىزعا جاراسىمدى جۇپ ءھام ماحاببات ەلەستەيدى. نەگىزى، اتا ءداستۇردى بۇزباي، تابيعات بەرگەن قالىپتى ساقتاعان دۇرىس.
كوشە ەرىككەندەر ورنى ەمەس. اسىرەسە، كوپشىلىك جۇرەتىن جەردە وعاش قىلىقتان كوزدى الىپ جۇرە المايتىن ساتتەرگە ۇدايى تاپ بولىپ ءجۇرمىز. ورىندىقتىڭ ۇستىندە قىز بەن جىگىت ايمالاسىپ، ىنتىزار شارماندا كۇيگە تۇسە بەرەدى. اينالادان ۇلكەن كىسى، اتا-انا، بالا-شاعا وتەدى دەپ ەلەمەيدى. ورىمدەي جاسوسپىرىمدەر وسىلاي ىستەسە، ءتۇبى نە بولماق؟! ينتەرنەتتەن كورگەنىن قايتالاي بەرسە، قولدا بار قۇندىلىعىمىزدان ايىرىلامىز.
قازاقتا «ەت بۇزىلسا تۇز سەبەدى، تۇز بۇزىلسا نە سەبەدى؟» دەگەن اتالى ءسوز بار. ال «قىز بۇزىلسا... قايتەمىز؟». وندا تاربيەنىڭ قولدان ىسىرىلىپ تۇسكەنى دەپ ۇعا بەرىڭىز. سونىمەن قوسا، «ۇل بۇزىلسا – وتباسى، قىز بۇزىلسا – ۇلت بۇزىلادى» دەگەن ءتامسىل كەزدەسەدى. سول سەبەپتى، قىزدىڭ تاربيەسىنە اسا اباي بولعان ابزال. وسى كۇنى قىز بالا ەلەكتروندى تەمەكى شەگىپ، بەت-اۋزىنا تاتۋيروۆكا سالادى، شاشىن بەي-بەرەكەت بوياپ، ۇل سياقتى شاشىنىڭ ءبىر جانىن قىرىپ الىپ تاستايدى. ۇل دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. وسىندايلار كوبەيسە، ۇلتتىڭ تامىرىنا بالتا شابادى. سوندىقتان قاجەتسىز ارەكەت جاساپ، جۇرتتىڭ جۇيكەسىن توزدىرماۋ قاجەت. بۇل بارشا جاستارعا قاراتا ايتىلعان ءسوز. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان تەكتى ۇرپاعىمىز ازباسىن. بارشا ايىپتى تۇرمىس-تاۋقىمەتىنە جاۋىپ، ءوزىمىز سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولمايىق. قارتايعاندا پەرزەنتىنە كەرەكسىز بولىپ، دالادا تۇنەپ جاتقان جاعا ۇستاتارلىق جاعدايدى بايقاپ جۇرگەن بولارسىز. وسىنىڭ ءبارى ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىسپاعاننىڭ كەسىرى. وندايدىڭ بەتىن اۋلاق ەتسىن. باتىستان مادەنيەتتى ەمەس، عىلىمي تەحنولوگيانى يگەرۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنەيىك. رۋحاني قۇندىلىق شەجىرەمىزدە، وزىمىزدە سايراپ جاتىر!
تەكتىلىك قانىمىزدا بولعاي!
تاقاۋدا تاشكەنتكە جول ءتۇستى. شاھار كەرەمەت، تاپ-تازا. كەپتەلىس از. بارلىق جەرگە مەترو قاتىناپ تۇر. ادامدارى مەيىربان. جول سۇراساڭ، ءجون سىلتەيدى. ەڭ قىزىعى مىنادا: كيىم ارزان دەگەن ويمەن دۇكەندەردى ارالادىم. ايتسە دە، اسا ءبىر ايىرماشىلىق سەزىلمەدى. ادەپكىدە وزبەك ءتىلىن ءجوندى بىلمەگەندىكتەن، ورىسشا سۇراپ ءجۇردىم. قىزمەت كورسەتىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى دەرلىك جاستار ەكەن. بارىنەن «وزبەكشە سويلەسەڭىز...» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستىدىك. بۇرىن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە سولاي ىستەپ، ادەت-عۇرپىن ساقتاپتى. ال قازاقشا ساۋال بەرسەڭىز، ريزاشىلىقپەن ءتىل قاتادى. حالقى ءىلتيپات كورسەتە بىلەدى. جەرگىلىكتى قانداس قازاق اعايىنداردى دا ءجيى ۇشىراستىردىق. ءبىزدى بايقاپ، قازاقشا تىلدەسە جونەلەدى. اشىق-شاشىق جۇرگەندەردى كورە قويمايسىز. ءسويتىپ، ءوز كەلبەتىن ۇلىقتاعان ەلدى ارالاپ، ريزا بولىپ ورالدىق.
wallhere.com
شەتەلدەن كەلىپ ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى كيىپ، 3-4 ايدا قازاقشا ءتىل سىندىرىپ جۇرگەن شەتەلدىكتەر قازاقى سالت- داستۇرىمىزگە قىزىعادى. ونىسى بەكەر ەمەس. سىرت جاقتىڭ ادامىنا زاماناۋي بولۋ – قىزىقسىز. ول ەتاپتان وتكەن. ال ءبىز ءوز قادىرىمىزگە ءوزىمىز جەتەيىك. ءقازىر زاماناۋي كەز ەكەنىن تۇسىنەمىز. الايدا، رەتسىز جولعا سالىنبايىق. وسى كۇنى ۇلتتىق كيىمدەرىمىز زاماناۋي ستيلدە تىگىلە باستادى. قوعامدىق ورىندا ويۋ-ورنەگى كەلىسكەن كيىممەن ءساندى دە ءماندى كيىنسەك، جاراسادى عوي. ونى تەك قانا ناۋرىزدا كيىپ، جىل بويى ساندىق پەن قويمادا جاتسا، ونداي كوزبوياۋشىلىق كىمگە كەرەك؟!
ءوز ارامىزدا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ەتنوستاردىڭ كەيبىرىنە زەر سالايىقشى. قاپ تاۋىنان قيىن-قىستاۋ شاقتا جەر اۋدارىلىپ كەلگەندەرگە كوڭىلىڭ تويادى. ءوزىنىڭ ءسالت-داستۇرىن ساقتايدى. كەلىندەرى ءۇي مەن سىرتتا دا ورامالىن، ۇزىن كويلەگىن تاستامايدى. كوبىنە ءوز ۇلتىنىڭ كيىمىن كيەدى. ءتىل، دىلگە بەرىك. تاريحي وتانىنان جىراقتا جۇرسە دە، تۇپكى نەگىزىن ساقتاپ كەلەدى. رۋحاني جاۋھارلارىن اسپەتتەۋ جاعىنا كەلسەك، بىزگە ۇلگى الارلىق قىرلارى دا جەتەرلىك. ويلانايىق؟!
قازاقتىڭ بىلەكتى، جۇرەكتى، نامىسشىل ەر-ازاماتتارى امان بولسىن. قىلىقتى، ۇياڭدىقتى ساقتاعان، بەتتەن الىپ توسكە شاپپاعان بويجەتكەن قاتارى ارتسىن. سوندا عانا اۋمالى-توكپەلى شاقتان امان-ەسەن وتەمىز.
ءبىر نارسە انىق. سىرتقى كەسكىن-كەلبەت بارلىعىن اڭعارتادى. ءبارىمىز پسيحولوگ بولىپ بارامىز. ءجۇرىس-تۇرىس، ءسوز ساپتاۋ – بارشاسىنا ەل كوز تىگەدى. ەل اراسىندا «قيسىق اربا جول بۇزادى» دەيدى. سونىڭ كەرى كەلىپ جۇرمەسىن. جاسقا دا، جاسامىسقا دا سانا بەرسىن. ەڭ باستىسى – ۇيات بولماسىن. سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى تەك قانا الەۋمەتتىك جەلىدەن كورىپ، تۇگەلدەي فولكلورعا اينالىپ كەتىپ جۇرمەسىن. بولاشاق ءاربىرىمىزدىڭ قولىمىزدا، اعايىن. التىن دىڭگەك مىقتى بولسىن!
«اlmaty-akshamy»، №82 11 شىلدە، 2023 جىل